Кәсіпорында негізгі құралдарды пайдалануды ұйымдастыру

   Қазіргі кәсіпорында бәсекелік  мүмкіндікті зерттеу үшін кәсіпорын  субъектілерінің  экономикалық  тиімділігі белсенділікке ие  болып отыр.           Бухгалтерлік пайда мөлшерімен  анықталатын кәсіпорын қызметінің  табыстылығы жетілмеген бәсекенің  –табыстың жоғарлатудың объективті  негіздеріне қарама-қайшы келеді. Берілген қайшылық, екі процестің  өзара қызметі еркін көрінетін  ғылыми техникалық прогрестің   дамуының эволюциялық сипаты  болып табылатын екі процесс:  техника және ғылымның дамуымен  шығарылатын жаңа қолдану ынталылығы  немесе  алдыңғы қатарлы тапқырлықтарды  қолданудың және және акцент  жасаған “сұранысты болдыру”  құралатын ынталардың алғашқы  себебін көрген “технологиялық  секіріс” болып табылады. Басқаша  айтқанда, “ұсыныс жаңа ашулары”  мен “сұраныс жаңа ашуларының”  қарама-қайшылығы кәсіпорын табатын  қалыпты пайданың экономикалық  формасында көрініс алады.

    Динамикалық бәсекелестік  жағдайында технологиялық траектория  мен бәсекелестердің өз позициясын  салыстыру кәсіпорын үшін стратегия  құру әдісіне немесе бәсекелестік  күресті болжау құралына айналады. Ғылыми-зерттеу және тәжірибелі-конструкторлық жұмыстарына технологиялық тиімділігінің төмендеуі-экономикалық потенциалының өсу шапшандығының жоғарлығымен сәйкес келеді. Әрбір нақты технологияның табиғи шегі және және жаңа ашылулардың “жетілу” деңгейіне байланысты осы шектеуге біркелкі жақындау жылдамдығы болатындықтан кәсіпорын берілген  технологиялық траекториядан шығып, басқа жаңа   технологиялық      траектория жолымен жүруіне болады. Осылайша, ерте кезден жаңа технологияға өту, қазіргі қызмет етіп тұрған және пайда алып отырған технологиямен салыстырғанда сөзсіз шығынды. Сондықтан, оның орнын толтыруға және экономикалық пайда табуға бағытталған қазіргі кезеңгі кәсіпорында ғылыми техникалық прогресс  артықшылықтарын қолданудың қарама-қайшылығының мәні осында.

Бәсекенің сыртқы кәсіпорындық факторы- жаңа ашылуларға қабілеттілік, жаңа технологияларды  ерте кезеңдерде пайдалану және оларды қолдануда объективті шектеулерге  қарсы тұрады. Сондықтан, постиндрустриалды  дәуірдің кәсіпорын тұлғасына бәсекенің  экономикалық көрсеткішттері болып, ең алдымен, қалыпты пайда алуға  көмектесетін жалпы орташа шығындар мен бағаны өлшеп салыстыру тән  болды. Берілген қайшылықтар қаржылық инвестициялар орталығы болып табылатын фирманың ішкі бөлімшлеріне де және сәйкесінше, жаңа ашылуларды дайындау, өндеу және қолдануға да бағытталады. Жаңа технологиялардың ішкі бөлімшлерінде уақытында және көп түрлілік пайдалануына орай кәсіпорын табысты төмендетуден сақтауға мүмкіндік беретін белгілі бір тепе-теңдікке жетеді. Ішкі фирмалық құрылым жеке технологиялық және экономикалық тиімділктерді салыстыра отырып, оларға өздерінің жеке қызметін жүзеге асыратын салыстырмалы өндірістік автономдыққа иелігі қосымша мүмкіндік болып саналады.[5,65б.]

Инновациялық механизм процесін өндеу  адамның творчесволық потенциалын  енгізудің  әр түрлі әдістерін, ғылыми-техникалық прогресс саласында қызмет ететін адамдар  ұжымдарының  әдістері мен қағидаларын  қарастырады.

   Зерттеушілер мен өндеуші  новаторлардың нақты нәтиже шығаруы  –ірі кәсіпорындардың әкімшілік  бақылаудан босап, өздерінің ұйымдық  құрылымының ішінен тәуелсіз  зерттеу бөлімшелері  құрылуына  себеп болады. Мұндай бөлімшелер  көбінесе еншілес компания мәртебесіне  ие, оларды өндеу–болашағы бар  инициаторлы-мамандармен, ғылыми-техникалық  ойлар авторларымен   басқарылады.  Жеке таңдаулары бойынша зерттеушілер  ұжымын тексере отырып, зерттеу  бағытын жұмысты ұйымдастыруда,  қаржы ресурстарын жұмсауда толық   жекеменшікке, яғни тәуелсіздікке ие болады. Осылайша, кәсіпорын ішкі венчурды ұйымдастыру кезінде новаторлық идеяның коммерциялық табысына сене отырып, тәуекелге барады.[6,65б.]

    Кәсіпкерліктің тәуекелді  формасы  табысты өндеу мен  пайда алынған жағдайда өндеушінің  пайдадан үлес алуын ескереді. Ізденушілердін шығармашылығы мен  тәуекелі едәуір ақшалай сый  алуына көмектеседі.   Кәсіпкерліктің  берілген формасы шаруашылық  тәсілі ретінде жеке кәсіпкерлікке  өте үлкен әсер етеді, нарықтық  тұлғалардың өзара қызметінің  бәсекелестік механизміне қолдау  жасайды. Қазіргі кезеңде кәсіпкерлік  шешімдерді орталықтан қабылдау  жүйесі де артта қалуда. Жаңа  өнімдердің көбейту мен  олардың  жаңартылу жылдамдылығының артуы,  сонымен қатар нарықтық  жағдайдың  өзгерісіне деген жылдамдықтың  қажеттілігі өндірісті басқару  әдіс-тәсілдері мен әдісін   өзгертеді. Американдық экономист  Питер Друкер венчурлық бизнестің  дамуымен кең қолданылуын –экономикалық  тарихтағы сынық нүктесі, экономика  өсу фазасына енуінің куәсі  ретінде бағалаған. Осылайша,  кәсіпорын жаңа ашылулар дамуының  қаржылық қызметін атқара отырып, фирма ішінде ғана емес, сонымен  қатар сыртында да бәсекелестік  ортаның құрылуына септігін тигізеді. Жеке бизнестің кәсіпорын формасын  да  инновацияларды қаржылық қолдаудың  негізгі ауыртпалығын өзіне жүктейді. Америка Құрама Штатында  мысалы, ғылыми-зерттеу және тәжірибелі-конструкторлық жұмыстарға арналған құралдардың 95%-ы жеке фирмалар мен ұйымдар арасында бөлінеді. Бірақ, ғылыми-зерттеу және тәжірибелі-конструкторлық жұмыстарды қаржыландыру таза трансферттік бағытқа ие болмайды. Бәсекелік инновациялық процестің тек қана түрлі экономикалық микросубъектілері арасында ғана болмайтын енушілік қызметтің “таратушылық” мотиві де болып табылады.

    Бәсекенің күшті нарықтық  реттеуші механизмі ретінде пайда  болуы макродеңгей ғана емес, микродеңгейдеде өте қажетті  және маңызды деп айттық. Бәсекелестік  күрестің мәнін кәсіпорынның  ішкі ұйымдастырылуының іргелі  негізі ретінде тәжірбие жүзінде  жоғары тиімділігін көрсеткен  “Дженерал Моторос” компаниясы  алғашқы рет қолданып, бағаланған. Й. Шумпетер бәсекені “жоюшы  процесс” ретінде сипаттап, ол  үздіксіз “экономикалық құрылымды  ішінен төңкеріс жасайтынына”  мән берген.   Бәсекелес жүйе  бөлімшелері ретінде фирманың  нарықтық архитектоникасын құру  қажеттілігі бүгінгі күні Ресей  экономикасы үшін макро,- және  микронарықтық  процестермен  шартталған. Микродеңгейдегі нарықтық  принциптер белсенділігінің деңгейі  тұтастай нарықтың  тиімді қызмет  етуінің “айқын” көрінісі болуы  қажет. Ішкі бәсекелестікті ұйымдастыру  –кәсіпкерлік рухының үздіксіз  белсенділігіне, қабілеттілігіне қарайды.  Сонымен қатар, кәсіпкерлік қызметті  тұтастай алғанда бәсекелік оның  тиімді қызмет етуін ынталандыруға  алып келеді. [7,23б.]

  Шағын кәсіпкерліктің шаруашылык  жүргізуші субъектілері нарыкта         өнімнің тұтынушысы және өткізу нарықтары үшін бір-бірімен үнемі бәсекелеседі, осы күресте орташа салалықтан төмен өндіріс шығындарына ие субъектілер жеңеді. Кәсіпорынның өндіріс шығындары саладағы орташа өндіріс шығындарынан жоғары болған жағдайда, олар құлдырайды.  Белгілі уақыттың өтуімен кейбір кәсіпорындар, өндіргіш күштерді шоғырландыру нәтижесінде іріленеді, ал басқалары шығынға ұшырады.

Ұсақ кәсіпорындардың  ірілену процесі 19- ғасырдын екінші жартысында ірі нарықтық құрылымдардың пайда болуына әкелді - картель, концерн, трест, корпорация. Аз уақыт ішінде олар ұсақ өндірушілерді белсенді ығыстырып, өнеркәсіп салаларының біразында басты позицияларды иемденді және кез келген мемлекеттің экономикасындағы олардың рөлі өзінің мәнін барған сайын көптеп жоғалтты. Ірі өндірістің артықшылығы сол уақыттың ғылыми-техникалық прогресінің жетістіктеріне негізделген:

• кәсіпорынның үлкен ауданын талап ететін, техниканың ауқымдылығы;
• шағын    кәсіпорындардың    игеруіне    мүмкіндік    бермейтін,    техиика бағаларының жоғары болуы;
• кымбат жабдық тек жаппай өндіріс кезінде ғана өтелді, ал көлемге 
  байланысты   алынған   үнем   бұйым   данасының   бағасын   төмендетугемүмкіндік берді, ол сондай-ак ұсақ кәсіпорындарды бәсекеге қабілетсізқылды;

неғұрлым білікті жұмысшылар мен  инженерлерді шоғырландыру;

• ғасыр басында ірі кәсіпорындар барлық жаңалықтар мен озат идеялардың 
  таратушысы болды, ал бұл үлкен қаржы шығындарын талап етті,бірақ көбірек пайданы да әкелді.

Ірі бизнестің алдыңғы қатарда  болуына сондай-ақ нарыктық факторлар себепкер болды:

• бұйымдардың салыстырмалы шағын номенклатурасы;
• тауардың өмірлік кезеңінің  ұзақтығы;
• ірі фирамалар маркасындағы тауарлардың шектелген номенклатурасына тұрақты сұраныста көрініс тапқан, сатып алушылардың психологиясы себеп болған.

Жоғарыда айтылған артықшылықтардың нәтижесінде шағын кәсіпкерлік өзінің дербестігін жоғалтты және ірі фирмалардың бір бөлігі болып қалды. Қалыптасқан жағдай көптеген батыс елдердің Үкіметін қанағаттандырмады және бәсекелестік ортаны сақтап қалу үшін 20 ғасырдың 20-шы жылдарында, ірі бизнестің ұсақ бизнеске көрсететін әсерін шектейтін, «антитрестік заңдар» қабылданды. Энергетикалық, шикізат және басқа да дағдарыстармен қоса жүрген, 70-ші жылдардағы дүние жүзілік дағдарыс шағын кәсіпкерліктің жағдайын түбегейлі өзгертті, нарық өзгерістеріне тез бейімделетін шағын кәсіпорындар дағдарысты аз шығындармен бастан кешірді. Шағын кәсіпкерліктің сәтті дамуының негізгі алғышарттары келесілер:

• басымдық сандық көрсеткіштерден сапалык көрсеткіштерге ауысты, яғни кәсіпорын  көлемінің  мәнділігі  өнімге,  қызметке,   жаналықтарға  жол береді. Осы жағдайларда индустрия қалыптары ұсақ фирмалардың икемділігімен, олардың нарықтағы болатын кез келген өзгерістерді тез сезінуімен, тұтынушылық сұраныстың азғантай өзгерістерін тез сезіну мүмкіндігімен, тұтынушылардың қайтадан пайда болатын қажеттіліктерін қанағаттандыруымен салыстырғанда ұтылыста болады;
• ғылыми-техникалык   прогрестің   жаңа   сатысы,   шағын   кәсіпкерліктің 
  көлеміне сәйкес келетін техниканы ұсынды;
• тұтынушылар  психологиясының өзгеруі.  Олар  стандарттан  бас тартты, бірдей киімді кигісі келмейді, бірдей жиһазды, көлікті және т.б. сатып алғысы  келмейді. Сұраныстың       дифференциациялануы мен тұтынушылардың жекешеленуі жүзеге асырылды.

   Шағын кәсіпорындар дами  бастады, экономикадағы позицияларды жеңіп алуда, ірі бизнестің тең құқылы серіктері болды. Сонымен қоса, барлық елдер мемлекеттері шағын кәсіпкерліктің дамуын қолдау мен ынталандыруда.[8,3б.]

   Көптеген елдердегі  шағын кәсіпкерлікті қолдау, белгілі  Министрліктердің құрамына кіретін, арнайы Департаменттермен байланыстырылады. Сөйтіп, Германия және Голландияның экономика Министрлігінде шағын және орта бизнестің арнайы бөлімдері бар, Францияда - ұқсас бөлім өнеркәсіп Министрлігінде. Канада да шағын кәсіпкерлікті дамыту саясатын өнеркәсіп, ғылым және технология Министрлігінің Департаменті, Италияда - өнеркәсіп, коммерция, сауда және кәсіптер Министрлігінің жанындағы бөлім жүзеге асырады. Жапонияда 1948 жылы арнайы заңмен сыртқы сауда және өнеркәсіп Министрлігінің жанында шағын және орта кәсіпкерлік жөніндегі Басқарма құрылды, содан кейін келесі жылдары шағын және орта бизнестің қызмет етуі бойынша Ұлттык және Мемлекеттік кәсіпорындар құрылды.[9,46б.]

  Орталықтандырылған  федералдық органдармен қатар  шағын кәсіпкерлік субъектілер   қызметін реттеумен басқада мемлекетгік  және мемлекеттік-қоғамдык ұйымдар айналысады.

  Мысалы, Францияда шағын кәсіпкерлікті  реттеу саясатын бірнеше ұйымдар жүзеге асырады: шағын және орта кәсіпкерлік Конфедерациясы, Сауда  және   Өнеркәсіптік  палаталар,   қызметін   жаңадан   бастаған   және дамушы кәсіпкерлердің ұлттық агенттігі, техникалық зерттеулердің Ұлттык агенттігі, қаржы институттары және тағы басқалары. Ұйымдардың әр қайсысы шағын кәсіпорындардың дамуы бойынша өзінің сәйкес функцияларын атқарады, және де  олардың арасында белгілі  дәрежеде  бәсекелестік  орын  алады.

        Біздің ойымызша, шағын кәсіпкерлікті реттеудің ең тиімді ұйымдастырушылық жүйесі Америка Құрама Штаты. Мұнда ресми орган - шағын бизнес істері жөніндегі Әкімшілікпен қатар көпсатылы кұрылым бар, оның ұйымдары арасында шағын кәсіпкерлікті дамыту бойынша функциялар нақты бөлінген. Шағын кәсіпкерлікті реттеу мәселелері бойынша заң шығару функцияларымен Конгрестің екі комитеті айналысады, қабылданған заңдарды іске асыруға Президент және федералдық ведомствалар жауапты, кұқыктық функциялар федералдық және жергілікті соттарға, штаттар әкімшілігіне, өкіметтің жергілікті органдарына жүктелген. Сонымен қатар, бұл елде арнайы кәсіпкерлік мүдделерін қорғайтын тағы бір арнайы орган қызмет етеді - бұл шағын кәсіпкерлік істері жөніндегі басқарма. Баскарма жыл сайын Конгрес алдында елдегі шағын кәсіпкерліктің жағдайы туралы есеп береді және оны әрі қарай дамыту жөнінен шаралар ұсынады.

Сөйтіп, экономикасы дамыған елдердегі  шағын кәсіпкерлікті басқарудың органдарының тармақталған жүйесі экономиканың  осы сферасын ынталандыруға бөлінетін, мемлекеттік ресурстардың өтуінің альтернативтік арналарын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.