Касипорын

    Шаруашылықты жүргізудің жаңа түрінің қалыптасуын айтқанда мынаны атап оту керек, мұнда жананың бәрі емес, жананың жоғары дәрежені, ол қоғамдық өндіріс түрінің біреуін басқамен, өмірге келе жатқанымен жоққа шығару тауарлы өндірістің қатысуында. Өндірістің жана ұжымдық түрінің келу процесі — аралас экономика. Аралас экономиканың өтпелі экономикадан айырмашылығы мынада: сонғысы формациялық даму деңгейі және қайта өзгерісті ұйымдастыруды көрсетеді.

    Түрлі елдердің қазіргі экономикасын аралас экономика деп сипаттауға болады, бірақ АҚШ-тың немесе ФРГ- ның экономикасын өтпелі деп айтуға болмайды. АҚШ-тын, ФРГ-ның экономикасы өз бойында тауарлы және ұжымдық қатынастардын заңдылықтарын ұстайды, бірақ туып келе жатқан қоғамдық-экономикалық құрылыстың экономикалық укладтары жоқ. Сондықтан біз АҚШ-тың немесе ФРГ-ның қазіргі экономикасын өтпелі экономика дей алмаймыз. Жана экономикалык жүйенің алғы шарттары және жана жүйе бір-бірінен өз бетінше дамитын ерекше змбрион сияқты.

    Аралас  экономика шаруашылықты жүргізу жүйесі ретінде пайда болып, тек қана ұжымдық өндірісті дамытып қоймайды, ең алдымен тауарлы қатынастар жүйесін тереңдетеді. Бұл шеңбердің ұлғаюы - тауарлы қатынастардың жер шарындағы көптеген елдерді қамтуынан анық білінеді. Олар тауарлы өндіріс зандылықтарынын. дамуынан, оның заңдары әрекетінің күрделенуінен, элементтерінің жана түрлерінен көрінеді және олар ұжымдық өндірістің тең заңдылықтары болып табылады.

    Аралас  экономиканы бір өндіріс әдісінен екіншісіне ауысу құбылысы ретінде қарау, бұлардың ұзақ өмір сүруінің құпиясы неде деген сұрақ туғызады және бұл сұраққа жауап іздеу жалпы экономикалык негізге әкеледі. Жалпы экономикалық негіз абстракты ұғымдар мен жалпы адамзаттық тәжірибе ретінде барлық өндіріс тәсілдерін, түрлі экономикалық әдістерге тән және бұл қырынан олар аралас экономикалық белгілерін, ерекшеліктерін білдіре алмайды.

          Зерделеп отырған құбылыстың белгілерін атау қиын емес, өйткені оларды бұрынғы ғалым-экономистер өз түсінігімен анықтады. Ғылыми әдебиетте олар монополистік капитализмнің, немесе индустриалды қоғамның, болмаса басқа бір концепцияның белгілі сипаттары ретінде көрінеді. Осы алғы шарттар аралас экономика ұғымын анықтайды және мынадай белгілерін атап етуге болады. 

    3.2 Аралас экономиканың  қоғамдық өндірістегі  орны 

    Алдымен аралас экономика қоғамдық өндірістегі  тауарлы және ұжымдық өндірістің барлығын, оларға тән заңдар, заңдылықтар мен қатынастарды сипаттайды.

    Аралас  экономика нақтылы экономикалық шындықтың күн заңы мен жоспарлылық  заңының әрекетін білдіреді. Олар туралы Дж. Гэлбрейт "Нарықтық қатынастар кейбір жоспарлау жолымен модификацияланып отыру тиіс", - деп жазды. Проблеманың осы жағына назар аударуды Ч. Макмиллан жақтап Линбломның мына сөздерін келтіреді: "Дәстүрлі экономикалық теорияның ең үлкен қателіктерінің бірі — бизнесмендерді қозғаушы күш қызмет көрсету мен тауарларды сату, ал нарықтық экономикадағы өндірісті дамытудағы бірден-бір мүдде - сатып алу мен сату қатынастары. Мұндай күмәнді ірге тасты өндіріс жүйесі қызмет істей алмайды. Оның дамуы үшін мемлекеттік реттеуді енгізу керек". Жоспарлылық, пен құнның модификацияланған түрлері әлі де болса ұжымдык өндірістің экономикасында классикалық тауар өндірісінің жоқтығын білдіреді.

    Құбылыстың  бетінде аралас экономиканың алғашқы  көрінісі -экономикаға мемлекеттің  араласуы. Араласу алдымен мемлекеттің  экономикалық қызметінің күшеюінен  көрінеді, бұған сұранысты ынталандыру, салықты реттеу арқылы инвестицияны ынталандыру, амортизацияны жылдамдату және т.б. шаралар кіреді. Аралас экономикаға тән белгінің бірі - мемлекет пен бизнестің өзара байланысы. Бірак мұнда басқа да көптеген аралық буындар мен элементтер бар, ол әртүрлі өнеркәсіп, сауда, саяси топтардың мүддесін білдіріп, біртұтас өзара байланыстын түрлері мен саяси лоббизм жолымен қоғамдық өндірісті реттеуге қатысады.

    Аралас  экономиканың басты белгісі - мемлекеттік меншік. Айталык, жеке сектордың қолынан бәрі келе бермейді, бұл әсіресе темір жол транспортында, атом энергетикасында, космостық техникада ерекше білінеді.

    Қазіргі өндірістің бұл салалары тек үлкен көлемде ақша қаржыларын талап етіп қоймай, сонымен қатар қоғамның барлық күш-жігерін қажет етеді. Олар өз кезегінде шаруашылықтың басқа салаларына айтарлықтай тікелей ыкпал жасайды.

    Мемлекеттік меншіктің пайда болуы - тауар  қатынастарында жаңа лептің, ұжымдық өндірістің үстемдігін сипаттайды. Аралас экономикаға меншіктің көптурлілігі тән, мұнда жеке-дара және ұжымдық меншіктің түрі олардың негізі болып, басқа түрлерінің пайда болуына әсер етеді.

    Аралас  экономиканың маңызды бір белгісі - кұндық және жоспарлылық тұтқалар арқылы реттеу. Оларды қолдану басқарудың мемлекеттік және де басқа органдарында жүреді, бұлар кеңестік және консультация немесе зерттеу сипатында болады. Өнеркәсіп органдарын сәйкестендіретін мемлекеттік жоспарлау принципі негізінде "тұрақтандыру саясатына, салық, ақша және сауда кұралдары экономикалық белсенділікті реттеу үшін қолданылады".

    Жапония аталған шаралардан басқаларын да жүргізеді. Олар: "бүкіл экономика үшін ұзақ мерзімдегі индустриялық құрылымын жан-жақты жасап, бұл құрылымдар әлем экономикасында әрекет ететін нарықтық күштермен анықталады". Жапонияның, мысалы, индустриялық дамуы, жоғары және пост-индустриялық жағдайына көшуі анығырақ болған сайын экономикада жоспарлылық та жоғары болады. Әртүрлі мемлекеттік құрылымдарда олар турлі көріністер табады.

    Аралас  экономиканың мәнді бір сипаты микро-макродеңгейдегі  экономикалық процестерді ұйымдастырудың, басқарудың рөлінің артуы. Ұйымдастыру қатынастары рөлінің артуы тек қана техникалық себептерден емес, алдымен экономикадық процестердің салдарынан болады.

    "Басқару жағынан алғанда, - деп жазды Евенко Л. И. мен Аверчев В. П. - ең бастысы республикалық әкімшілік бағдарламасында мемлекеттік — монополистік капитализмнің қызмет ету механизмін түбірінен қайта құру, әміршілдікті әлсірету және қазіргі американдық экономикаға тән нарықтық тетіктерді күшейту". Атап көрсетілген момент макродеңгейіндегі аралас экономиканың бірыңғай реттеу механизміндегі біріктіргіш бастамасын білдіреді.

    Қарастырып отырған аралас экономиканың белгілерінің тағы бір жағы — жекеленген кәсіпорындардың трест, концернге, диверсификацияланған фирмаларға ауысуы. Олар микродеңгейдегі ұйымдастыру мен басқарудың қызметін түбірінен өзгертеді. Ірі кәсіпорындардын көлемі, олардың өндірістік тұтынуы, транспорттық және ақпарат мүмкіндіктеріне қарап өнім шығаруы — бәрі баға белгілеуге, сұранысты, ұсынысты бақылауға, нарықтың берекетсіздігін жоюға жағдай жасайды, еркін бәсеке дәуіріне тән қиындықтарды жеңуге көмектеседі.

    Сөйтіп, аралас экономикада нарықты бағалау болады, ол үшін жарнама, маркетингтің, жоспарлаудың және т.б. ірі, орта және ұсақ фирмалардың тиімді қызмет етуіне ұйымдастырушылық шараларды енгізуі қажет. Осыған қарамастан өндірілген өнім көлемін жоспар емес, нарықтық сұраныс анықтайды.

    Экономикалық  орталықтың мемлекет, концерн қызметі  өскенге карамастан тек нарық  қана нені, қанша, қайда және қалай  өсіру керектігін көрсетеді және бұл өнеркәсіпорындарына жеке қызмет көрсетуге де қатысады.

    Жоғарыда  аталған белгілер аралас экономиканы  қазіргі қоғамның индустриалдық  даму дәуіріндегі экономикалық жүйе сипаттайды, оған белгілі заңдылықтар  тән. Ол заңдылықтар тауарлы және ұжымдық өндірістің заңдарына бағынады. Көрсетілген түрлер қазіргі қоғамға меншіктің ұжымдық, жеке-дара түрлерше тән ерекшеліктерді мемлекеттік меншікпен қатар егеді. Мұндай ерекшеліктер өндірістік сауда және басқа кәсіпорындардың қызметтеріне әсер етеді. Бұларды ескермеу кеңестік шаруашылық жүйесін күйзеліске әкелді. Аталған заңдылықтарды елемеудің жалғасуы, әсіресе, кәсіпорын деңгейінде, катаклизмге соқтырады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    Қорытынды 

    І – тарауында:       Қазіргі қоғам дамуының объективтік процестерін талдау мынаны белдіреді: қазіргі экономикалық құрылыс — аралас экономиканы    сипаттайды, ол бұрынғынын, қойнауында туған қоғамдық шаруашылықты жүргізудің жаңа түрі.

    Әр  түрлі елдердің қазіргі экономикасын аралас экономика деп сипаттауға болады, бірақ АҚШ-тың, немесе ГФР-ның  экономикасын өтпелі деп айтуға келмейді. АҚШ-тың, ГФР-ның экономикасы өз бойына тауарлы және ұжымдық қатынастардың заңдылықтарын жинақтағанымен, оларда туып келе жатқан қоғамдық-экономикалық құрылыстың экономикалық укладтары жоқ. Сондықтан біз АҚШ-тың немесе ГФР-ның қазіргі экономикасын өтпелі экономика дей алмаймыз. Жаңа экономикалық жүйенің алғы шарттары және жаңа жүйе бір-бірінсіз өз бетімен дамитын ерекше эмбрион сияқты.

    Қазіргі қоғам дамуының объективтік процестерін  талдау мынаны белдіреді: қазіргі экономикалық құрылыс - аралас экономиканы сипаттайды, ол бұрынғының қойнауында туған қоғамдық шаруашылықты жүргізудің жаңа түрі. Тек сыртқы керініс түрі тауарлы ұжымдық қатынастарды бар екенін көрсетті, сөйтіп экономист ғалымдарды аралас экономика туралы айтуға мәжбүр етті, содан кейін теория жасауға кірісті. Қоғамдық шаруашылықты жүргізудің екі түрі аралас экономиканың тарихи алғы шарттары еді. Сондықтан аралас экономика шын өмірдегі қатынастардын бер жағын емес, ең тереңдегі шын нақты қатынастарды айқындайды. Аралас экономика өзінің бойына мемлекет пен кәсіпкерлердің арасындағы қатынастарды емес, экономикалық укладтар арасындағы катынастарды емес, тіпті формациялар мен өндіріс әдістері арасындағы қатынастарды емес, ол бір қоғамдық өндіріс түрінің екіншісімен ауысу қатынастарын жинақтайды.

    Аралас  экономикада ешкімді, ештеңені ешқандай қыстау, қинау шыңдау жоқ. Мұнда эволюция табиғи жолмен, біреулері жаңадан, бұрынғылары  қоғамдық өндіріс элементтерінің "ескертуімен" өзгеріп жүріп отырады. Оның өтпелілігі мұндағы жаңа өндіріс әдісінің пісіп-жетілуінде, бірақ бұл бір өндіріс әдісінің екіншісіне өту кезеңі емес. Мұңдағы процестер өте күрделі, өйткені жаңа заңдылықтарды қалыптастыру бұрынғылардың модификациялануы мен жаңаруы, мәндік қатынастардың өзгерген түрлері туралы сөз болып отыр. Бұлар жөнінде өтпелі кезеңде айтуға болмайды, өйткені ол бұрынғы түрдегі процестерді өзіне қабылдамайды және адекватты материалдық-техникалық база жасалған кезеңге дейінгіні қамтымайды. 
Шаруашылықты жүргізудің жаңа түрінің қалыптасуын айтқанда мынаны атап өту керек; жаңаның бәрі емес, жаңаның жоғары дәрежелі, қоғамдық өндіріс түрінің біреуін басқасының ауыстыруы бұл тауарлы өндірістің заңы. Өндірістің жаңа ұжымдық түрінің ену процесі — аралас экономика. Аралас экономиканың өтпелі экономикадан айырмашылығы мынада: өтпелі экономика формациялық даму деңгейін және қайта өзгерісті ұйымдастыруды көрсетеді.

    Аралас  экономиканы түрлі өндіріс әдістері арасындағы кедергі, ол мемлекеттік  жеке кәсіпкерлер ісіне араласуынан  болады деп қарамау керек. Аралас экономиканы көп укладтылықпен теңестіру де қате көзқарас. Әр түрлі укладтар түрлі дамыған өндіріс әдістерінде болды. Айталық дамыған капитализмде феодалдық жер пайдалану, ұсақ тауарлық шаруашылықтың қалдықтары болды, бірақ осының себебінен капиталистік өндірістік қатынастардың негізіне аралас экономиканы кіргізу тауарлы өндірістің капитализмді туғызғанымен бірдей, керісінше емес. Аралас экономиканы формациялық емес деп қарау да күмәнді. Мұндай көзқарас азиаттық өндіріспен ұштасады, оған маркстік-лениндік формация жүйесінде орын табылмағаны белгілі. Шын мәнінде бұл көзқарас қоғамдық қатынастарға үстірт қараудан шығады. Егер бұл құбылыс капитализм де емес, социализм де емес десек онда ол информациялық құбылыс бола алмайды. Мұндай көзқарас қоғамдық даму барысындағы процестерді көрсете алмайды.

    ІІ  – тарауында: Әр елдің ұлттық экономикасы макроэкономика деп аталады. Қазақтың макроэкономикасы аралас экономика болып табылады. Аралас экономикада экономикалық механизмдер кеңінен пайдаланылады, себебі мемлекеттік емес кәсіпорындарды макродәрежеде басқару қажеттілігі және микродеңгейде ұйымдастыру және басқару рөлінің өзгеруі зкономикалық механизмін кеңінен пайдалануды талап етеді. Өйткені, аралас экономикада өндірістің өнім көлемін жоспарлау   арқылы   мемлекет   белгілей   алмайды.   Қанша, қандай  және  қайда  қызмет  көрсету  қажеттілігін  рынок  анықтайды.

    ҚР  – дағы Астана қаласының банк жүйесін “Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі” мемлекеттік мекемесінің орталық филиалы, дербес банктер: «Қазақстанның Даму Банкі» ЖАҚ, “Цеснабанк” АҚ, екінші деңгейдегі банктердің 28 филиалдарымен, оның ішінде “Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі” АҚ және екінші деңгейдегі банк филиалдарының 105 есеп айырысу – кассалық бөлімдері ұсынды. 

    Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының  қаржы секторы өз дамуының жаңа сапалы деңгейінде, оның жетістігін Қазақстанның несиелік рейтингінің инвестициялық деңгейге дейін жақсаруы, экономиканың осы сараланымының жоғары деңгейде реформалануы, қаржы жүйесі субъектілері активтерінің өсуінің оң серпіні дәлелдейді.

    Ел  экономикасы дамуының және қаржы  нарығының оң беталыстары Астана қаласының қаржылық қызмет көрсету нарығының көрсеткіштерінің саны мен сапасының өсуінде маңызды орын алады.