Институционалды экономика

      _{Коуз керісінше, өзінің теоремасымен «нақты орындалатын» («реально происходящих событий») экономикалық талдауларға  трансакциялық шығындардың мәнін көрсетеді.} 

      _{«Әлемде нөлдік трансакциялық шығындармен өндіріс құндылығы жауапкершілік туралы кез келген ережеде максимизацияланады. Басқа сөзбен айтқанда нөлдік трансакциялық шығындарда құқықтық нормалардың максимизациялау мәні болмайды.}

      _{«Нөлдік трансакциялық шығындарда, заң, ресурстарды қалай пайдаланатынын анықтауда негізгі ролді алады...}

      _{5. Трансакциялық шығындар және контрактік қатынастар.}

_{Контракт  проблемасы және сонымен  байланысты трансакциялық  шығындар, осы шығындарды төмендететін (немесе керісінше ұлғайтады) формальды және формальды емес ережелерді қалыптастыруға негізделеді. Ережелердің қайнар көздері қоғам болып табылады, одан кейін олар меншік құқығының деңгейіне және одан кейін жеке контрактілер деңгейіне жіберіледі}

      _{Шаруашылық  тәжірибе контрактілердің  негізгі үш типін  жасады, олардың әрбіреуінде  қолданудың өзіндік  мүліктік аймағы бар.}

_{1. Классикалық контракт. Ол  1-ден,  айырбасталған  активтер спецификалылығы  төмен дәрежеде  сипатталады. Бұнда  белгілі контрактіні  орындауда әрбір портнер егер тиімді болса контрактіге үшінші жақ болып қосылуы жеңіл. Мыс: сатып алушы сатылған тауарға есептесіп, келесі жолы басқа сатып алушы төмен баға ұсынса соған назар аударуы мүмкін. 2-ден классикалық контракт реттелусіз сипатта болады. Олар бір-бірін танымайды, жеке қарым-қатынас орнатуға тырыспайды. Мыс: сату-сатып алу. 3-ден бұл контракт шарты жеткілікті анық және түсінікті: сондықтан олар толық сипатталған болуы мүмкін.}

_{2. Неоклассикалық контракт. ХІХ ғ. соңында  әйгілі социолог  Э.Дюркхеймнің ойынша кез келген қоғамдық, оның ішінде экономикалық контрактілерде тарихи шектелген заңдармен, нормалармен, әдеттермен контракт қатысушыларына белгілі жасырын контрактілер және анық түрде қағазда тіркелмейді деуге болады. Бұл мыс: мәміле қатысушылары ретінде олардың тең құқығы және заң алдында жақтардың теңдік идеясы. Дюркхейм сонымен қатар жеке тұлғалар контрактіні орындауда барлық шарттарға қабілетті емес деп көрсетті.}

_{3. Имплицитті (неоинституционалды) контракт.(қарым-қатынастық  немесе міндеттемелік). Индивидтер арасындағы өзара контрактік қарым-қатынастың ең күрделі формасы. Бұл контракт типінің шеңберінде индивидтер өзара орнықты әрекет процесінде болады. Индивидтер арасындағы ұзақ уақыттық қарым-қатынас мәліметтерінің барлық түрлерін жазбаша түрде тіркеу мүмкін емес. Бірлестікте портнерлар ерікті түрде сипатталады. Интерспецификалық ресурстар иелері арасындағы имплицитті контрактілер – фирманың болу негізі. Бұндай ресурстар иеленушінің кәсіпкерлік қабілеттілігі, менеджерлер квалификациясы, инженерлер және қызметкерлер, дағды, жұмысшылар тәжірибесі,  жабдықтаушылармен байланысы, сатып алушы және контрагенттер болып табылады.}

_{Айырбас анықталған шартта ереже  бойынша жүреді, яғни әр жақ өз қызметін атқарады. Бұл шарттар ашық, нақты келісілген және тіркелген немесе подразумеваемый (имплицитті). Имплицитті шарттар кең таралған, мыс, автобус паркімен және әрбір пассажирмен: автобус паркі билет алу арқылы айырбастап пассажирлерді апару міндетін алады. Айырбаста әр уақытта игіліктің екі жақты қимылы болады: айырбастың әрбір қатысушысы бір нәрсе береді және орнына алады.}               

      _{Әрбір контрактік формада  келісім-шарттық  қатынасты басқарудың спецификалық механизмі  сәйкес келеді:}

      _{1) Қолма- қолсыз нарықтық механизм. Стандарттық товарлар бойынша бір реттік және қайталанушы мәмілелерге келеді.}

      _{2) Арбитраж. Товарлардың орташа және жоғары спецификалылығының дәрежесі бойынша реттелмейтін мәмілелерге таралады.}

      _{3) Басқарудың екі жақты құрылымы. Это тип характерен для отношенческих контрактов. Басқарудың бұл механизімінің қолдану сферасы – товарлардың спецификалылығының орташа дәрежесі  бойынша реттелуші мәмілелер.}

      _{4) Унитарлық басқару (иерархия). Келісім-шарт қатысушыларының арасында қарым-қатынас нарықтық сигналдар арқылы емес, тікелей командалар және бұйрықтармен реттеледі.}  

_{Дәріс  5.  Контракт теориясы}

_{1. Контракт түсінігі}

_{2. Контракт типтері}

_{1. Адамдар қоғамда өмір сүргендіктен, әрбір адам мақсатына жетуге тырысады, басқа адамдармен өзара қарым-қатынаста болады. Күнделікті өмірде экономиклық іс-әрекетті айтпағанда әрбір жеке тұлға басқа адамдармен байланыста болады. Көптеген байланыстар айырбас сипатында болады. Екі жеке тұлға арасындағы айырбас – адамдар арасындағы қарапайым өзара әрекет формасы.}

_{Ақшалай игіліктер немесе материалды игіліктермен ғана емес, кең көлемді сферадағы тәрбие, қамқорлық сияқты материалды емес игіліктер мен де айырбасталуы мүмкін.}

_{Көбінесе  айырбас экономикалық сипатта материалды және материалды емес түрдегі ақшалай  құндылықта кездеседі.}

_{Айырбастың көпшілігі контракт болып табылады.}

_{Контракт – бұл алдын ала екі жаққа да белгілі шарттағы айырбас түрі.}

_{Контракт  – бұл әрқашанда  келісім. Неоинституционализм  теориясының негізін  қалаушылардың бірі О.Уильямсонның ойынша: Контракт – бұл  сатып алушы және жабдықтаушы арасындағы келісім. Бұл айырбас шарты үш фактормен анықталады: баға, активтердің спецификалылығы (ерекшелігі) және кепілдеме (гарантия).}

_{Контракт  теориясы – экономика  ғылымының жаңа бөлімі және көптеген сұрақтарға жалпы қабылданған  шешім алынған жоқ. Контракт теориясындағы негізгі неоинституционализм – бұл активтердің спецификалылық түсінігі. Оның мәні - контрактілердің неоинституционализм жіктелуіндегі негізгі критерий.}

_{Спецификалылық  – айырбас және пайдалану процесіндегі активтердің өзара тәуелділік дәрежесін көрсетеді.}

_{Неоинституционализм – активтердің  спецификалылық формасының үш түрін бөледі.}

_{1. Жалпы белгіленген  актвтер – бұл  басқа активтерге  тәуелді емес құндылық  активтер. Мыс: электроэнергия  өнеркәсіптік кәсіпорынға  да, ауылшаруашылық кооперативке де бірдей құндылық  әкеледі.}

_{2. Спецификалық активтер  – бұл басқа  активтерге тәуелді  құндылық активтер. Бұл активтер: материалдар,  құрал-жабдық, адамзат  дағдысы және олар  басқа активтер  құрамасында өзінің  құндылығының бір  бөлігін жоғалтады.}

_{3. Интерспецификалық  активтер – бұл  анықталған басқа  активтерсіз құндылығы  жоқ өзара толықтыратын  активтер. Бұны жоғары  маманданған активтер  типі деп де  атайды. Мыс: столяр  – қызыл ағаш  өңдеуші және ағаш  бойынша күрделі  көркем жұмыстар  жасайтын уникалды (біртекті) ағаш станогі. Мебель фирмасына уникалды станогі болмаса, қызыл ағаш өңдеушінің құндылығы жоқ және бұл жұмысшы жалпы түрдегі столяр болып қабылдануы мүмкін. Егер ондай станокта жұмыс жасаушы болмаса оның да құндылығы болмайды.}

  _{Интерспецификалық  активтер түсінігі контракт теориясында маңызды орын алады. Бұндай активтер типі  интерспецификалық ресурстар иелері портнерлары арасындағы екі жақты тәуелділікті құрайды.}

_{Интерспецификалық активтерде білім, дағды  және квалификация жиі  көрінеді. Сондықтан  бизнес бойынша портнерлар арасында өзара іскерлік қатынастарда екі жақты тәуелділік пайда болады. Басқаша айтқанда портнерлардың біреуі немесе екі жақ та оппортунистік мінез-құлық тәуекелділігіне баруы мүмкін.}

_{2.  Неоинституционалды теория көрсетілген үш көзқарастан контрактілердің келесідей типтерін бөледі.}

_{1. Классикалық контракт. Ол  1-ден,  айырбасталған  активтер спецификалылығы  төмен дәрежеде  сипатталады. Бұнда  белгілі контрактіні  орындауда әрбір  портнер егер тиімді  болса контрактіге  үшінші жақ болып  қосылуы жеңіл. Мыс: сатып алушы сатылған тауарға есептесіп, келесі жолы басқа сатып алушы төмен баға ұсынса соған назар аударуы мүмкін. 2-ден классикалық контракт реттелусіз сипатта болады. Олар бір-бірін танымайды, жеке қарым-қатынас орнатуға тырыспайды. Мыс: сату-сатып алу. 3-ден бұл контракт шарты жеткілікті анық және түсінікті: сондықтан олар толық сипатталған болуы мүмкін.}

_{2. Неоклассикалық контракт. ХІХ ғ. соңында  әйгілі социолог  Э.Дюркхеймнің ойынша  кез келген қоғамдық, оның ішінде экономикалық  контрактілерде тарихи шектелген заңдармен, нормалармен, әдеттермен контракт қатысушыларына белгілі жасырын контрактілер және анық түрде қағазда тіркелмейді деуге болады. Бұл мыс: мәміле қатысушылары ретінде олардың тең құқығы және заң алдында жақтардың теңдік идеясы. Дюркхейм сонымен қатар жеке тұлғалар контрактіні орындауда барлық шарттарға қабілетті емес деп көрсетті.}

_{3. Имплицитті (неоинституционалды) контракт.(қарым-қатынастық  немесе міндеттемелік). Индивидтер арасындағы  өзара контрактік  қарым-қатынастың  ең күрделі формасы. Бұл контракт типінің шеңберінде индивидтер өзара орнықты әрекет процесінде болады. Индивидтер арасындағы ұзақ уақыттық қарым-қатынас мәліметтерінің барлық түрлерін жазбаша түрде тіркеу мүмкін емес. Бірлестікте портнерлар ерікті түрде сипатталады. Интерспецификалық ресурстар иелері арасындағы имплицитті контрактілер – фирманың болу негізі. Бұндай ресурстар иеленушінің кәсіпкерлік  қабілеттілігі, менеджерлер квалификациясы, инженерлер және қызметкерлер, дағды, жұмысшылар тәжірибесі,  жабдықтаушылармен байланысы, сатып алушы және контрагенттер болып табылады.}

_{Айырбас анықталған шартта ереже  бойынша жүреді, яғни әр жақ өз қызметін атқарады. Бұл шарттар  ашық, нақты келісілген және тіркелген немесе подразумеваемый (имплицитті). Имплицитті шарттар  кең таралған, мыс, автобус паркімен және әрбір пассажирмен: автобус паркі билет алу арқылы айырбастап пассажирлерді апару міндетін алады. Айырбаста әр уақытта игіліктің екі жақты қимылы болады: айырбастың әрбір қатысушысы бір нәрсе береді және орнына алады.}               

      _{Әрбір контрактік формада  келісім-шарттық  қатынасты басқарудың спецификалық механизмі  сәйкес келеді:}

      _{1) Қолма- қолсыз нарықтық механизм. Стандарттық товарлар бойынша бір реттік және қайталанушы мәмілелерге келеді.}

      _{2) Арбитраж. Товарлардың орташа және жоғары спецификалылығының дәрежесі бойынша реттелмейтін мәмілелерге таралады.}

      _{3) Басқарудың екі жақты құрылымы. Это тип характерен для отношенческих контрактов. Басқарудың бұл механизімінің қолдану сферасы – товарлардың спецификалылығының орташа дәрежесі  бойынша реттелуші мәмілелер.}

      _{4) Унитарлық басқару (иерархия). Келісім-шарт қатысушыларының арасында қарым-қатынас нарықтық сигналдар арқылы емес, тікелей командалар және бұйрықтармен реттеледі.}

_{Дәріс 6. Фирма теориясы}

_{1. Неоклассикалық теориядағы фирма}

_{2. Фирманың контрактік теориясы}

_{3. Принципал-агент теориясы}

_{4. Ұйым және ақпаратты өңдеу. Шаруашылық ұйымдар типологиясы.} 

 

_{1. Неоклассикалық теориядағы фирма}

      _{Фирма теориясының неоклассикалық варианты дайын алғышарттар ретінде көрінуінен шығады.}

_{Ұзақ  уақыт фирма микроэкономикалық  көзқараспен «қара  жәшік» ретінде қарастырылды.. А. Алчиан және С. Вудворт бойынша: «Бір кездері біз фирма деп атайтын экономикалық қызметтің әртүрлі түрлерінде кооперацияны ұйымдастыру қара жәшік деп аталған»}

_{Бұл жәшікке еңбек және капитал кіріп, өнім шыққан. Бұл процестің қозаушы күші байлықты максимизациялау, ал табыстық заңымен басқарылды.}

_{Фирманың  ішкі аспектілерін оқуға  қажеттілер: ұйым, бақылау, персонал мінез-құлқы  және т.б.}

_{Шешім қабылдаудың бөлінбейтін  бірлігі ретіндегі фирманың пайдалылық функциясы – пайда.}

_{Экономикалық  субъек ретінде фирманың барлық әрекеттері ұтымдылық  болып табылады.}

_{Фирмаға өндіріс факторы және нарықтағы товарлар жағдайлары жөнінде толық және сенімді ақпарат қажет.}