Инфляция: мәні, түрлері

Жұмыссыздықтың  индивидуалдық және қоғамдық деңгейде көрінетін экономикалық және экономикалық емес салдары бар.

Жұмыссыздықтың  экономикалық салдары дегеніміз  – жұмыстан айырылудың психологиялық, әлеуметтік және саяси салдары.

Индивидуалдық деңгейдегі жұмыссыздық  экономикалық емес адамның ұзақ мерзім ішінде жұмыс  таба алмауы, психологиялық стрестерге, үміт үзуіне, жүйке жүйелік (тіпті  өзін-өзі өлтіруге дейін) және жүрек  ауруларына, жанұяның бұзылуына әкелетінінен тұрады. Тұрақты табыс көзін жоғалту  адамды қылмыс жасауға (ұрлық, тіпті  кісі өлтіру), асоциалдық мінез-құлыққа  итермелеуі мүмкін.

Қоғам деңгейіедегі бұл ең алдымен, тіпті саяси төнкерістерге  дейін әлеуметтік шиеленушіліктің  өсуін білдіреді. Сонымен қатар, жұмыссыздықтың салдары болып елдегі аурулар мен өнім деңгейінің өсуі және қылмыскерлік деңгейінің өсуі табылады. Жұмыссыздық шығындарына қоғамның ол білімдерін қолдана алмайтын адамдардың білімдеріне, кәсіби дайындылығы мен  белгілі бір квалификация деңгейін қамтамасыз етуге шығарған шығындарын да жатқызу қажет.

Индивидуалдық деңгейдегі жұмыссыздықтың экономикалық салдарының мәні табысты немесе табыс  бөлігін жоғалтуда (яғни, ағымдағы табысты  төмендетуде), сонымен қатар квалификацияны жоғалтуда, осының есебінен болашақта  жоғары жалақы төленетін мәртебелі  жұмысты табу мүмкіндіктерін азайтуында жатыр.

Жалпы қоғамдық  деңгейдегі жұмыссыздықтың экономикалық салдары жиынтық ұлттық өнімнің  аяғына дейін өндірілілмеуінен нақты  ЖІӨ-нің потенциалды ЖІӨ-нен артта  қалуынан тұрады. Циклдік жұмыссыздықтың болуы (жұмыссыздықтың нақты деңгейі  оның табиғи деңгейінен жоғары болғанда) ресурстар толығымен қолданылмауын  білдіреді. Сонымен нақты ЖІӨ  потенциалды ЖІӨ-нен аз болады.

Инфляция  – бұл айналым арналарының  артық ақша белгілерімен аса толып  кетуінің нәтижесінде тауар мен  көрсетілетін қызметтердің бағасының  өсуі, сонымен қатар халықтың нақты  табысының төмендетілуі, ақшаның  құнсыздануы. Инфляция деген сөз  – латын тілінен аударғанда «көтерілу, қабыну» деген мағынаны білдіреді.

Коньюктураның циклдік толқуынан болатын бағаның  өсуін инфляцияға жатқызуға болмайды. Циклдің түрлі фазаларынан өту  барысында (әсіресе ХІХ – ХХ ғасырдың бас кезіне «классикалық түрі») бағалардың динамикасы өзгеріп отырады. Аласапыранның  бас кезіндегі оның өсуі дағдарыс пен депрессия фазасында төмендеп, жандану кезінде баға тағы да көтеріледі. Кездейсоқ аппараттар да бағаның  инфляциялық өсуіне көп әсер етпейді. Айталық, су басып кеткен аймақтардағы құрылыс материалдарының бағалары өседі. Бұл құрылыс материалдарын  шығаратын өндірісті ұлғайтады, ал олар рынокты толықтыру барысындағы  баға төмендеуі тиіс.

Сонымен, баға өсуінің инфляциялық себептеріне  нені жатқызамыз? Инфляция көп сәйкессіздіктермен байланысты екенін есте ұстап, оның ішіндегі ең бастыларын атайық.

Біріншіден  мемлекеттік шығыстар мен кірістердің  тептеңдігінің бұзылуы, баланстың  болмауы. Ол мемлекеттік бюджеттің  тапшылығынан көрінеді. Егер дефицит  Орталық эммисия банкісінен заем арқылы қаржыландырылса, басқаша айтқанда ақша станогы белсенді пайдаланылса, онда айналыста ақша массасы көбейеді.

Екіншіден, осындай жолмен, әдіспен инвестицияны қаржыландыру жүргізілген жағдайда да бағаның инфляциялық өсуі болады. Әсіресе экономиканы милитариландырумен байланысты инвестиция инфляцияны өршітеді. Ұлттық табысты әскери мақсатқа пайдалану, өндірістік емес шығындар – олар қоғамдық байлықты текке рәсуа  етеді. Әскери ассигнациялар бір сәтке ғана қосымша төлем қабілеті бар сұраныс  туғызып, тауармен қамтамасыз етілмеген  ақша массасының өсуіне әекледі. Әскери шығындардың өсуі мемлекеттік бюджетті тұрақты тапшылық жағдайына және мемлекеттік қарыздардың ұдайы  өсуіне ұрындырады.

Үшіншіден, баға деңгейінің жалпы өсуі қазіргі  рыноктық экономиканың ерекшелігіне байланысты. Бұл кезең жетілген бәсеке кезіндегі  рынокта көптеген өндірушілер болып, өнімдердің түрі аз, капитал ауысуы оңай уақытқа мүлдем ұқсамайды. Қазіргі  рынок белгілі дәрежеде олигаполиялық  рынок. Ал олигополист (жетілмеген бәсеке) едәуір дәрежеде бағаны билейді. Олигополиялар  бағаны өсіруді бірінші болып  бастамаса да, олар оны қолдауға ынталы. Жетілмеген бәсекелес бағаның  жоғарғы деңгейін ұстап тұру үшін өндіріс пен тауар ұсынуды  қысқарту арқылы дифицит жасауға  тырысады. Өздері билік жүргізетін рынокта бағаның төмендеуін болдырмау  үшін олигаполия мен монополия икемді тауар ұсынысына қарсы болады. Салаға жаңа өндірушілердің келуін тежеу  үшін олигополистерге жиынтық ұсыныс пен сұраныс сәйкес келмеуі көмектеседі.

Төртінші, елдің экономикасының ашық болуы  оның бірте-бірте әлемдік шаруашылық байланыстарға тартылуы барысында  импорттық инфляцияның қаупі  туады. Жоғарыда аталған 1979 жылғы энергияға  бағаның шарықтауы (энергетикалық  дағдарыс) сырттан әкелетін мұнайға  бағаны өсіріп, технологиялық тізбек бойынша басқа тауарлар бағасының  қымбаттауына әкелді. Импорттық инфляциямен  күресу мүмкіндігі шектеулі. Әрине, өз валютасын ревальвациялау ұлттық валютаның  құнын жоғарылату арқылы мұнай импортын арзандатуға болады. Бірақ, ревальвация  отандық тауарлардың экспорттық бағасын да қымбаттады, ал бұл дүниежүзілік рынокта бәсекелестік қабілетін  төмендетеді.

Бесіншіден, инфляция өзіне-өзі дем беретін  сипат алады, ол инфляцияны күту нәтижесінде  орын алады, Батыс елдерінің көптеген экономистері және біздің елімізде де осы факторды ерекше көрсетуде. Халық  пен өндірушілердің инфляцияны күту себептерін жою – инфляцияға қарсы  саясаттың ең басты міндеті.

Экономистер инфляцияны екі түрге бөледі:

1. Сұраныс инфляциясы. Экономикада кейді ұсынысқа қарағанда

сұраныс шығындары  көбірек болады. Артық сұранысқа  өндіріс артық көлімен жауап  бере алмайды, өйткені барлық ресурстар  қамтылған.Бұл артық сұраныс бағаның  өсуіне әкеледі және сұраныс инфляциясын  тудырады.

2. Шығын инфляциясы немесе ұсыныс инфляциясы. Шығын көлемі

өзгеруінің  және нарықтық ұсыныстың нәтижесінде  де инфляция пайда болуы мүмкін. Жиынтық сұраныс артпағанына  қарамастан, соңғы жылдары баға деңгейі  өсті. Өндіріс көлемі де, жұмыспен толық  қамтамасыз ету де қысқарған кездері  болды, бірақ осымен бірге жалпы  баға  деңгейі де өсті.

Шығын инфляциясының  пайда болуына екі негізгі  себеп бар: а) атаулы төлемақының  өсуі; ә) энергия және шикізат сияқты ресурстарға бағаның өсуі.

Төлемақы  өсуінен болатын инфляция. Шығын  инфляциясының теориясы бойынша  кейбір жағдайларда бұл инфляцияның  шығу себебі кәсіподақтан болуы мүмкін. Бұл былый түсіндіріледі: ұйымдық  келісімдер көмегімен кәсіподақтың атаулы төлемақылар мөлшерлемесін (ставка) қадағалауға мүмкіншіліктері  бар.Ірі кәсіподақтар төлемақыны ұлғайтты және мұндай деңгейдегі төлемақыны кәсіподақ  қатарына кірмейтін жұмысшыларға тағайындады  дедік. Егер барлық мемлекет аумағында  төлемақының өсуі, қандай да болса  да факторларға байланысты теңессе, орташа шығындар өсіп кетеді. Бұған  фирмалар өндірісті және тауар мен  қызметті қысқаруымен жауап береді. Осы жағдайда атаулы төлемақының  өсуі байқалады; бұл инфляцияның  түрін төлемақының  өсуі пайда  болған инфляция деп атайды, бұл  шығын инфляциясының бір түрі.

Ұсыныс  механизмінің бұзылуынан пайда болған ифляция.Шығын инфляциясын ұсыныс механизмнің бұзылуымен түсіндіретін теория өндіріс шығындарының өсу  себептерін және өнімге пайдаланылатын шикізат пен энергияға ойламаған  шығынның көбеюін қарастырады.

Инфляция  және әсіресе шамадан тыс инфляция экономиканы күйретеді.

Бұл жағдайда ең алдымен бағалар өзінің түрлері  бойынша, мысалы, (көтерме сауда және бөлшек сауда) өндіріс және айналыс  кезеңдері бойынша әркелкі көтеріледі. Дайын тауардың да, сондай-ақ өндірісч факторларының да бағалары уақыты бойынша  әркелкі көтеріледі. Бағалар серпініндегі өзгерістер инфляция болмаған жағдайда да орын алуы мүмкін, алайда олардың  экономика үшін жағымсыз ықпалы мардымсыз  болады. Ал инфляция жағдайында бағалардың әркелкілігі күрт күшейеді де, бүкіл  экономиканың  тұрақсыздануына ықпал  ететін факторға айналады. Сан түрлі  бағалардың бірдей емес қарқынмен өзгеруінен жекелеген шаруашылық жүргізуші  субьектілер халықтың көптеген топтарын жоғалтады, сонымен бірге субьектілердің басқа бөлігін өзіне тартады. Ең алдымен айналыс саласындағы  материалдық – заттық элементтердің  бағалары өседі, ал қорда бар тауарлық-материалдық  құндылықтиар құнсызданады.

Сондықтан қаржы қиындықтарының алдын алу  үшін шикізаттың, материалдық қор, аяқталмаған  өндіріс, негізгі өндірістік қорлар жүйелі түрде қайта бағалануы  тиіс. Алайда бағалар көтерілгеннен  гөрі осы жұмыс баяу жүзеге асырылады. Қазақстанда осындай жағдай бағалар  ырықтандырылғаннан кейін орын кейін  орын алады: бағалар күрт көтерілген соң кәсіпорындардың айналым  қорлары қайта бағаланған жоқ, сонымен  бірге айналым қаржының жетіспеуі  нәтижесінде төлемеу дағдарысы  пайда болады. Сондай-ақ бүкіл ақша қоры да (салымдар, шоттардағы ақша қаражатының қалдықтары және т.б.) құнсызданады. Кірісті берекесіз, ойланбай қайта бөлу инфляцияның басты жағымсыз салдарына айналады.

Біріншіден, бағалардың инфляциялық өсуі бюджеттегілер  деп аталатын халықтың белгіленген  атаулы кірісі бар тобының (зейнеткерлер, студенттер, мемлекеттік мекемелердің қызметкерлері және т.б.), егер олардың  атаулы кірісінің өсу қарқыны  инфляцияның өсу қарқынынан артта  қалса, онда солардың кірісін азайтады. Сондықтан бұл жағдайда инфляцияның  қарқынына сәйкес кірістерді индекцациялаудың маңызы зор.

Екіншіден, кірісті алушы халықтың тіркелмеген  тобы, егенр олардың атаулы кірістері  бағалардың өсуін басып озса, онда олар инфляциядан пайда түсіруі  мүмкін. Өнеркәсіптің дамушы салалары қызметкерлерінің атаулы еңбекақысы инфляцияның  деңгейімен де байланысты болады. Ресурстардың бағалары, яғни шығындармен салыстырғанда  дайын өнімнің бағасы жылдамдырақ  өссе, онда инфляция фирмалардың басшыларына  және басқа да пайда алушыларға тиімді болуы мүмкін.

Үшіншіден, инфляция және оған сәйкес бағалардың өсуі жинақ ақшаны: банкідегі ағымдағы және жедел шоттарды, сақтандыру полистерін және құны белгіленген қағаз ақшаларды  да құнсыздандырады.

Төртіншіден, инфляция кредиторлар мен дебиторлардың  арасында кірістің қайта бөлінуіне  әкеп соқтырады. Қарыз алушы кредиторға инфляцияның мөлшерінде құнсызданған қарызды қайтарады, сондықтан дебитор  ұтады, ал кредитор ұтылады.

Инфляция  шаруашылық дамуының маңызды экономикалық көрсеткіштерін және ең алдымен кредит пайызының және өндіріс табыстылығының көрсеткіштерін бұрмалайды. Экономика  мен өндіріс қалыпты жағдайда болғанда пайыздың және өндіріс табыстылығының көрсеткіштерін бұрмалайды. Экономикамен өндіріс қалыпта жағдайда болғанда пайыздың мөлшері мен өндіріс  табыстылығының мөлшері бір-бірімнен тәуелді болады. Пайыздық мөлшерлеме өндіріс табыстылығының серпініне  байланысты анықталады. Инфляция пайда  болғаннан кейін осы байланыс бұзылып, кредит пайызының серпіні  өндірістің табыстылығының серпініне  сәйкес келмейтін болады, сонымен  бірге ол одан түрлі бағыттарда күрт ауытқиды. Кредитор өзінің ақшасын  сақтап, қарыз бойынша пайыз алу  үшін бағалардың өсу қарқынынан асатын пайыздық мөлшерлеме орнатуға мәжбүр болады, сондықтан бағалардың инфляциялық  өсуі пайыздық мөлшерлемелердің де көтерілуіне  әкеп соқтырады. Пайыздық мөлшерлемелердің көтерілуі кәсіпорындардың табыстылығын айтарлықтай төмендетіп, оның қысқаруына немесе тіпті тоқтауына жол ашады, Сондықтан кредиттің доғары пайыздық мөлшерлемелерінде инвестициялау  ғана емес, сондай-ақ ағымдағы өндіріс  үшін қарыз күрт қысқарады.

Инфляция  жағдайында кәсіпорындардың қаржылық жағдайы күрт ауытқиды.

Пайыздық  мөлшерлемелердің көтерілуі, сондай-ақ табыстылықтың ауытқуы өндірістің шырқын бұзып, қоғамның экономикалық өміріне  зиян келтіреді. Нәтижесінде өндірістің табыстылығы өндірісте ғылыми-техникалық жетістіктерді пайдалануға және кәсіпорын ұжымының күш-жігеріне ғана емес, ол бағалардың серпіні мен  соған сәйкес кредит пайызының мөлшеріне  де байланысты болады.

Инфляцияның жоғары деңгейінде қалыптасқан шаруашылық байланыстар бұзылып, төлемеу тізбегі  пайда болады. Осының нәтижесінде  кәсіпорындар мен фирмалардың қаржылық ахуалы нашарлайды.

Инфляцияның жоғары деңгейінің қолма-қол ақшадан  қашудың байқалмайтыны оның ерекшелігі болып табылады. Керісінше, айналыста  олардың ұлғайғаны байқалады. Өйткені  кәсіпкерлер қолма-қол ақшаны жеке қажетін қанағаттандыруға, мысалы, салық салудан жалтаруға тырысуға емес, оны шаруашылық айналыста пайдаланады. Айналыстағы қолма-қол ақшаның  ұлғаюы экономика үшін қауіп тудыруы  ықтимал. Сондықтан кез-келген әдіспен  ең алдымен халықтың жинақ ақшасының  көбеюін ынталандыру қажет. Аталған  шара жинақ ақшаны инвестициялар  үшін пайдалануға және жалпы ақша жиынында қолма-қол ақшаның өзіндік  салмағын қысқартуға мүмкіндік берер  еді. Бұл ретте дұрыс пайыздық саясат жүргізу айтарлықтай рөл  атқаратыны анық.

2.2. Жұмыссыздық пен инфляцияның  экономикалық-әлеуметтік өзара байланысы.

Инфляция  жұмыспен қамтуға айтарлықтай әсер етеді. 1958 жылы ағылшын экономисі  А. Филлипс оның ықпалын көрсететін «сұраныс инфляциясы» деген үлгіні ұсынды. 1861-1956 жылдардағы Ұлыбритания  санақтары деректерін пайдалана  отырып, ол жалақы ставкасы өзгеруі  мен жұмыссыздық деңгейінің арасындағы тәуелділіктің кері әсерін қисық  сызық арқылы көрсетті. Сөйтіп, Англиядағы жұмыссыздықтың 2,5-3 проценттен көбейтуі баға мен жалақы өсуін күрт баяулататынын  дәлелдеді.

А. Филлипс  есебінің теориялық негізін экономист  Р. Лепси жасады. Бұдан әрі американ экономистері П. Самуэльсон және Р. Солоу  Филлипстің қисық сызығына өзгерістер енгізіп, жалақы ставкасын тауар  бағалары өсуі қарқынымен ауыстырды. Үкімет Филлипстің  қисық сызығын сол  күйінде экономикалық саясатты жасаудың құралы ретінде қолданды. Әсіресе, ол толық жұмыспен қамту және өндіріс  бағасының тұрақтылығын анықтайтын жағдайда пайдаланылды.

Абцисса осінде жұмыссыздық деңгейі, ординат  осінде тауар бағаларының өсу  қарқыны бейнеленеді. Қисық сызық  осі параметрлерінің көрінісі. Егер үкімет жұмыссыздық деңгейі төтенше  жоғары деп есептесе, онда оны төмендету  үшін бюджеттік және ақша-несие шаралары қолданады, олар өз кезегінде сұранысты  күшейтеді. Бұл өндірістің ұлғаюына, жаңа жұмыс орындарының пайда  болуына әкеледі. Жұмыссыздық нормасы  төмендейді, бірақ сол кезде инфляция қарқыны жоғарылайды. Мұндай жағдайлар экономиканың «қызып» кетуіне, дағдарысқа ұшырауына әкеліп соқтыруы мүмкін, сондықтан үкімет несие беруді тежеу, мемлекеттік бюджеттің шығыстарын кеміту және тағы басқа шаралар жүргізеді. Нәтижесінде бағаның өсу қарқыны төмендеп, ал жұмыссыздық өседі.