Фискалдық саясат

Қазақстан Республикасының фискалдық саясаты

 

Кіріспе............................................................................................................3

І Фискалдық саясаттың мәні мен рөлі.

1.1 Фискалдық саясат түсінігі, экономикалық  мәні...................................5

1.2 Фискалдық саясаттың кейнстік  және монетарлық көзқарастары.......7

1.3 Экономикалық өсу процесіндегі  фискалдық-салықтық 

       қатынастардың  теориялық - әдістемелік аспектілері........................9

 

ІІ Қазақстан Республикасының бюджет салық саясаты

          2.1. Бюджет жүйесі және бюджет   құрылысы........................................12

2.2 Салық жүйесін талдау.........................................................................18

2.3 ҚР фискалды механизмді жүргізудің жолдары.................................22

 

ІІІ Салық салу механизмін жетілдіру.......................................................29

 

Қорытынды..................................................................................................32

 

Қолданылған әдебиет................................................................................34

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Курстық жұмыстың өзектілігі фискалдық саясатқа деген көзқарастарды жүйелендіру, мемлекет баскаруының барлық деңгейіндегі (макро және микро деңгейде) экономикалық жүйедегі фискалдық саясаттың орнын негіздеу, фискалдық саясаттың мәні туралы кешенді сипаттама қалыптастыру және осы саясатты әлеуметтік саламен байланыстыру факторларынын анықтау қажеттілігі.

          Қазақстанның даму стратегиясын жүзеге асыруына тиімді ықпал ететін негізгі элементтерінің бірі болып мемлекеттің фискалдық саясаты саналады.

           Курсытық жұмысты жазу мақсаты елімізде болып жатқан экономикалық өзгерістер, оны нарық механизмімен тиімді жұмыс істейтін елдердің қатарына теңестіру барысындағы ғылыми теория мен практиканың алдында тұрған мәселелеріне тұрақты экономикалық категория мен олардың үкіметтің макроэкономикалық шешімдерін қабылдау барысындағы қажетті құрамдас бөлігі ретіндегі тиімділігін арттыру.

        Курстық жұмысты жазу барысында  келесідей міндеттер қойылған:

• фискалдық саясаттың мәні мен рөлін қарастыру;
• ҚР орта мерзімдік фискалдық саясатты жүзеге асыруының ерекшеліктері;
• салық салу механизмін жетілдіру.

Курстық жұмыстың зерттеу  объектісі салық төлемдерін алу, қоғамдық тауарларды өндіру кезінде ресурстарды орналастыру, оларды бөлу, ақша қаражаттарының трансферттік ағындарының қозғалысы жөніндегі бөлу және қайта бөлу.

Қазақстанның қаржы саясатының экономикалық мазмұнын еліміздің дамуының әлеуметтік-экономикалық басымдылығына сәйкес ұдайы өндіріс циклінің нәтижесінде жинақталған қаржы ресурстарын, оларды бөлу мен қолдануына фискалдық саясат толық сипаттама береді.

Фискалдық саясат экономикалық саясаттың негізгі құрамдас бөлігі және мемлекет міндеттемелері мен қызметтерін жүзеге асыруы үшін қаржы төңірегінде жүргізетін мақсатты бағытталған шаралар жинағы болғандыктан қаржы жүйесін нығайту, яғни бюджетті қажеттілікке байланысты толықтыру және бюджетке келіп түскен түсімдерді әділетті қайта бөлу - экономикалық өсудің тұрақтылығына қажетті жағдайлар жасау қажет. Нарықтық экономикада бюджеттің кірісі салык жүйесінің құрылымына тікелей байланысты. Жалпы алғанда, салық жүйесі еңбек ақы төлеу, табыс, пайда, капитал және басқа да құндық көрсеткіштердің негізінен тұратындықтан, мемлекеттік бюджетті қалыптастырудағы салықтың рөлін анықтау қажет.

Қазіргі ғылыми-экономикалық еңбектерде фискалдық саясатты жүзеге асыру механизмін зерттеудің тұжырымдамасы толык өнделмеген.

Әлеуметтік  салаға әсер ететін фискалдық саясаттың механизмін кешенді қалыптастырудың теориялық және практикалық сұрақтарын жүйелік өндеудің еліміздің экономикасы үшін маңызы зор, себебі ол еліміздің     субъектілерінің      дамуының     әлеуметтік-экономикалык теңсіздігін жоюға, халықтың әл-ауқатын, тұрмыс-деңгейін көтеругс әсер етеді.

Жоғарыда  аталған жағдайға байланысты, Қазакстанда фискалдық саясатты жүзеге асыру механизмін зерттеу толық жетілмегендіктен және оның қазіргі талаптардың баламасына сәйксс келмеуі, осы мәселені ғылыми ізденістіруді талап етеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

І Фискалдық  саясаттың мәні мен рөлі

1.1 Фискалдық  саясат түсінігі, экономикалық мәні

 

   Қаржылық реттеудің  басты мазмұны фискалдық саясатты  – бюджет (мемлекеттің шығыстары)  пен салық саясатын жүргізуді  қамтамасыз етуде затталады. Тікелей қаржылық реттеудің үдерісін жүргізе отырып, ұлттық табыстарға кәсіпорындардың, өңірлердің үлесін көбейту немесе азайту арқылы мемлекет олардың дамуын көтермелеп немесе шектеп отырады. Бюджеттік қаржыға аса зерек өндірістік емес сфераның жай-күйі де осындай тәртіппен реттеледі.

   Мультипликаторлардың  іс-әрекеттерінің жоғарыда баяндалған  мүмкіндіктері ескере отырылып  экономикалық циклдың сипатына  қарай дискредициялық фискалдық  саясаттың нұсқалары тұжырымдалады.  Құлдырау кезінде мыналарды қарастыратын ынталандырушы фискалдық саясат жүргізіледі:

     1) мемлекет  шығыстарының көбеюі;

     2) салықтардың  төмендеуі;

     3) мемлекеттің  шығыстары артуының үлкен нәтижесін ескере отырып фискалдық саясаттың бұл бағыттарының үйлесуі;

     Артық сұраныммен және инфляциямен шарттасылған тежеушілік фискалдық саясат кері бағыттарды қамтиды:

     1) мемлекеттік  шығыстарының азаюы;

     2) салықтардың  көбеюі;

     3) бұл бағыттардың  үйлесуі;

     Тежеушілік  фискалдық саясат бюджет артығына  жетуге бағдарлануы тиіс.

     Дискредициялық  емес фискалдық саясат акцентті  рыноктық өзін-өзі реттеуге қоя  отырып, мемлекеттің қаржы үдерістеріне  аз араласуын қажет етеді.

     Дискредициялық  емес фискалдық саясат автоматты,  яғни кіріктерме тұрақтандырғыштардың (кіріктірме тұрақтылық) механизмі негізінде іс-әрекет етеді. Бұл жағдайда экономикалық циклдің түрлі фазаларында салық алынымдарының сомасы ұлттық өнімнің мөлшеріне тепе-тең түрінде түрленеді: өрлеу кезінде сұранымды шектей отырып, салық түсімдері өседі және автоматты түрде экономикалық өсуді тежейді; құлдырау кезінде, керісінше, ұлттық өндірістің азаюын жеңілдете отырып, салық түсімдері төмендейді. 19.1. сызбада мемлекеттің шығыстары мөлшерінің (G сызығы) тұрақтылық жағдайы кезіндегі бұл өзгерістер (Т сызығы) көрсетілген.

 

 

 

                                                     20.1 сызба. Т 

    G+T

                                                         артық G

                             тапшылық

 

 

         0               

                                           

                           Q1                       Q2                    Q3                     ТҰӨ                    

 

    Автоматты  тұрақтандырғыштардың іс-әрекетінің  маңызды ерекшелігі бюджет тапшылықтары  мен артығын реттеу болып табылады: бюджет тапшылығы өрлеу фазасында қысқарады, онан кейін жоғалады және бюджет артығы пайда болады, бұл инфляцияны тежеуге жәрдемдеседі, өйткені ұлттық өнімнің жоғары деңгейі инфляциямен жалғасады; құлдырау фазасында құлдырауды жоюға ынталандыратын бюджет тапшылығы біртіндеп өсе бастайды.

    Практикада  тепе-теңдік үлгілерінде қаралған  тәуелділіктер қосымша факторлардың  әсерін бастан кешіреді:

    1) фискалдық  саясаттың қабылданатын шараларының  уақыттылығы (уақыттың кешеуілдеуі);

    2) ығыстыру  әсерінің іс-әрекеті, бұл ақша рыногінде пайыздық мөлшерлемелердің өсуімен байлынысты үкімет шығыстарының көбеюі кезінде жекеше инвестициялар элементтерінің қысқаруында көрінеді;

    3) сұранымды  ынталандыру жиынтығы ұсынымға  әсер етеді, бұл бағалардың  инфляциялық көбеюіне әсерін тигізеді және жиынтық шығыстардың көбею әсерін төмендетеді;

   4) ашық экономикада  ұлттық өндіріс жиынтық шығыстардың  элементі ретінде таза экспорттың  мөлшерін өзгертетін валюта бағамдары  өзгерістерінің ықпалын басынан  кешіреді.

   Сондықтан ынталандырушы фискалдық саясаттың шаралары жоғарыда айтылған факторлардың іс-әрекетінен әлсіреуі мүмкін. Сөйтіп, кейнсшілдік тауарлар мен қызметтер көрсетуге болатын сұранымды экономиканы реттеудің негіз қалаушы факторы ретінде бөліп көрсетеді: мемлекет жиынтық сұранымды ынталандыруға мүмкіндік туғызады, ресурстардың қамтылу деңгейінің артуына ықпал етеді, мемлекеттік сатып алудың көлемін кеңейтеді, кредиттің құнын реттейді. Кейнс шаралары салықтарды төмендетуді, шығыстарды көбейтуді, инвестицияларды ынталандыруды (пайыз мөлшерлемелерін төмендетудің көмегімен) қажет етеді.

 

 1.2 Фискалдық саясаттың кейнстік және монетарлық көзқарастары

 

   Монетаризмнің  кейнс және неокейнс теорияларынан  айырмашылығы ол ақша айналысын  экономикалық үдерістерді реттеудің басты құралы деп мойындайды. Бұл орайда рыноктар-бәсекелесті болады және макроэкономикалық тұрақтылықтың жоғары дәрежесін қамтамасыз етеді деп болжаланады. Экономиканың жұмыс істеуіне мемлекеттің араласуын азайту жөнінде курс жүргізіледі. Ақша экономикалық үдерістерді жанама реттеудің шешуші факторы ретінде қаралады. Айырбастың теңдеуіне салынған қағидат пайдаланылады:

                          MxV = PxQ

       Теңдеудің  сол жақ бөлігінде сатып алушылардың  өндірілген игіліктердің көлемін  сатып алуға жұмсалатын шығыстардың жалпы саны көрсетіледі, ал оң жағындағы бөлігінде бұл көлемді сатушылардың түсім-ақшасы көрсетіледі.

      Монетаристердің  тұрақтандыру бағдарламалары мыналарды  кіріктіреді:

      1) бюджет  тапшылығын қысқарту (мемлекеттік  инвестицияларды, әлеуметтік шығыстарды, субсидияларды секвестрлеу, мемлекеттік сектордың қызметтер көрсету бағасын арттыру, салықтарды көбейту);

      2) тұтыну  сұранымын қусыруға бағытталған  жалақының өсуін шектеу;

      3) шектеулі  кредит-ақша саясаты, ақша эмиссиясына және Орталық банктегі мемлекеттік заемдарға лимит енгізу, банк пайызының мөлшерлемесін көбейту;

      4) бағаға  және экспорт-импорт операцияларына  бақылауды әлсірету, экономиканың  экпорттық секторына ресурстардың  қайта құйылымын көтермелеу;

      5) төлем балансын сауықтыру үшін ұлттық ақша бірлігін девальвациялау;

       Бірақ  бұл үшін мына шарттарды орындау  қажет:

     1) ақша массасына  бағалардың жоғары икемділігі;

     2) дүниежүзілік  бағалардың қозғалысына ішкі  бағалардың жеткілікті икемділігі;

     3) бағалардың қозғалысына тауарларды өндірудің (ұсынудың) жоғары икемділігі.

     4) экономикалық  ресурстардың едәуір өзара алмасушылығы (ұсынымның өзгергіштігімен байланысты).

     Стагфляцияны (құлдыраушылықты) жеңу үшін ұсыным экономикасының жақтаушалары ұсынған шаралар жарамды. Тұжырымдаманың мәнісі - өндіріс шығындарын төмендету жөніндегі қаржы және ақша саясаты шараларының кешені есебінен ұсынымға нысаналы ықпал ету, бұл рынок субъектілерінің инфляциялық болжамдарын төмендетуге жеткізеді. Ұсынымды ынталандыру жөніндегі шаралар мыналарды қамтиды:

      1) өндіріс  шығындарына қосылатын салықтарды  қысқарту;

      2) еңбекке  ақы төлеуге жұмсалатын шығындарды  тежеу (еңбек өнімділігінің өсу  қарқынын оған ақы төлеудің  өсу қарқынынан озық жүруі);

      3) өндіріс ауқымын арттыру жөніндегі ұйымдық-техникалық сипаттағы шаралар(жабдықтың тиелімін, оның жұмысының ауысымдылығын арттыру, бос тұрып қалуларды азайту, өндірістің ырғақтылығына жету);

     4) өндірісті  техникалық жағынан жетілдіру  жөніндегі инновациялық бағдарламаларды енгізу.

    Бұл бағытта  заңдылыққа сәйкес Филлипс қисық  сызығы бойынша анықталғандай  тұрақтандыруға және инфляцияны  төмендетуге жұмыссыздықтың өсуі  есебінен жетуге болмайды.

    ХХ ғасырдың  аяғында жаңа теория – тұрақты  даму теориясы қалыптасты, онда қазіргі кездегі жағдайлар тұрғысынан ғаламдық экономикалық және қаржылық үдерістер түсіндіріледі, күрделі шаруашылық жүйелердің тұрақты эволюциялық дамуы жөнінде ұсыныстар жасалынады.

    Тұрақты даму  теориясында тұрақты жұмыс істейтін  жүйелерді – төменгі шаруашылық жүргізуші субъектіден ұлттық экономика мен бірнеше елдің экономикалық одағына дейінгі жүйелерді дағдарысты құбылысқа алып келетін себептер айшықталады.