Дүниежүзілік сауда ұйымы

2. Қазақстан Республикасының Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру маңызы және жүргізілген іс-шаралар мен жобалар

2.1. Қазақстан Республикасы  және Дүниежүзілік сауда ұйымы

       Дүниежүзілік сауда ұйымына мүше болу Қазақстанның экономикалық өрлеуі, жаңғыруы мен бәсекеге жарамдылығы үшін маңызды. Қазақстан халықарылық стандарттарға сәйкес болуы және халықаралық сауда жүйесіне барынша қатысуы тиіс. ДСҰ-на мүшелік – бұл сонымен қатар серіктестік және ынтымақтасу туралы келісімге (осы қатынастарды реттейтін негізгі келісім) және ЕО-тың Жаңа тәсіл директиваларына сәйкес Қазақстан мен Еуропалық одақ арасындағы экономикалық ынтымақтастықтың негізгі құрамдас бөлігі.

Қазақстан ДСҰ-на мүше болу туралы өтінішті 1996 жылы берді. Осы үрдісті басқару үшін Индустрия және сауда министрлігі жанынан Жұмыс тобы және Ведомствоаралық комиссия құрылды, сонымен қатар ДСҰ-на кіру жөніндегі іс-шаралар жоспары бекітіліп, Сыртқы саудалық режим туралы меморандум әзірленген болатын. Көп тарапты келіссөздер (Қазақстанға деген елеулі экономикалық мүдделер бойынша он сегіз мемлекетпен) 1997 жылы Женевада басталды. Қазақстанның қалыпты сауда серіктестері (Ресей Федерациясы сияқты) де ДСҰ-ның мүшесі болуын көздегендіктен, бұл процесс қолайлы жағдайда өтуде. Мүшелік негізгі ұлттық басымдық ретінде қарастырылуда және ол Үкімет әрекеттерінің ресми бағдарламасына енгізілген. [2]

         Дүниежүзілік сауда ұйымына кіру ұлттық заңнама, қолданыстағы өнім стандарттары, техникалық регламенттер мен сәйкестілікті растау рәсімдерінің арасындағы үйлесімділікті күшейту жөніндегі шараларды қажет етеді. Бұл Саудадағы техникалық тосқауылдарға және Фитосанитарлық шараларға енгізілген. Осыған қол жеткізу үшін Қазақстан түрлі мақсаттарға бағытталған реттеудің бұрынғы жүйесін жаңа заңдар, түрлі өнім стандарттарын қабылдау арқылы сәйкестендіруі және сәйкестілікті растау рәсімдерін қайтадан қарастыруы тиіс. 

2.2. Дүниежүзілік сауда ұйымына кірудегі іс – шаралар, жобалар 

          1999 жылы бекітілген Қазақстанмен Серіктесу және ынтымақтасу туралы келісімге сәйкес Еуропалық одақ экономикалық реформаларды күшейту жөнінде біршама жобалар мен тығыз экономикалық байланыстарға бастамашылық жасады. Осы жоба ДСҰ-ның және ЕО-тың айрықша талаптарына сәйкес болу үшін Қазақстанға құқықтық әрі техникалық көмекті қамтамасыз ету үшін әзірленді. Бұл өнім стандарттары мен сәйкестілікті растау рәсімдері бойынша ынтымақтастықты және оны іске асыру жөніндегі шаралардың күшейтілуін көздейді.

         Жобаның негізгі серіктесі – Индустрия және сауда министрлігі, Техникалық реттеу және метрология жөніндегі комитет. Жоба командасы сонымен қатар Қазақстандық Стандарттау және сертификаттау институтымен және оның Ақпараттық орталығымен тығыз жұмыс істейді. Жоба осы тараптардың стратегиялық қажеттіліктеріне жауап беру үшін және барлық жұмысты нақты ұйымдастырып, олардың талаптарына сәйкес жүргізілуі үшін іске асырылатындығын атап өту абзал.

         Осы жұмыстың негізгі мақсаттары, бұл:

• Техникалық реттеу және стандарттау жөніндегі осы заңнамалық ортаны ДСҰ-ның СТТ келісіміне және ЕЭҚ-ның тиісті заңнамасына сәйкес келтіру.
• Техникалық реттеу және метрология жөніндегі комитеттің, Қазақстандық Стандарттау институтының, ДСҰ Департаменті қызметкерлерінің кәсіби тәжірибесін жақсарту және Техникалық реттеу және метрология жөніндегі комитеттің Ақпараттық орталығы мүмкіндіктерін арттыру.
• Қазақстандық және Еуропалық Стандарттау, аккредитациялау, метрология жөніндегі органдар арасындағы кооперацияны күшейту.

Осы мақсаттарға  жету үшін, жоба батыл шаралар орындауда, ол:

• Заң жобаларын әзірлеу жөніндегі ведомствоаралық жұмыс топтарын қолдау арқылы заңнаманың үйлесімділігін күшейту, қолда бар қосымша 34 заңдар бойынша түсініктемелерді қамтамасыз ету, 150 өнім стандарттарын қамтамасыз ету және 600 техникалық стандарттарға шолу жасау.
• Адам ресурстарын дамыту және техникалық регламенттерді, стандарттауды, аккредитациялауды құру рәсімдері бойынша оқыту және нарықты бақылау арқылы әлуетті арттыру, Техникалық реттеу және метрология жөніндегі комитеті Стандарттау және сертификаттау институтының Ақпараттық орталығы (МемСтандарт) үшін тренингтер мен құрал-жабдықты қамтамасыз ету.
• Ақпараттық кампаниялар мен БАҚ үшін нақты тұжырымдалған жолдаулар арқылы ДСҰ-ның мәселелері жөніндегі ақпараттылықты арттыру.
• Тестілер мен сертификаттарды өзара мойындаудан пайда алу үшін стандарттау және аккредитациялау жөніндегі халықаралық ұйымдардың жекелеген топтарына Қазақстанның қатысуын және мүшелігін күшейту, Салалық жұмыс топтарға ықпал ету және ақпаратпен алмасу.

         Жобаның іс-шаралары заң жобаларының әзірленуін, реттеу жүйесінің реформасы жөніндегі ұсыныстарды, техникалық-заңдық семинарлар ұйымдастыруды, ЕО-тың Директивалары мен техникалық стандарттар сияқты маңызды материалдар алуды, дербес және ұйымдастырушылық мәселелер бойынша оқытуды, халықаралық қарым-қатынастардың күшейтілуін және оқыту сапарларын ұйымдастыруды қамтиды.

           Еуропалық кеңес  1 миллион евро сомасында жобаны қаржыландырады. Оның іске асырылу кезеңі – 2005 жылғы қыркүйектен 2007 жылғы шілдеге дейін. Еуропалық кеңестің Жобаға арналған техникалық көмегімен Қазақстан тез арада Дүниежүзілік сауда ұйымына мүшелік жөніндегі белгілі бір негізгі талаптарға сәйкестікке жауап беретін болады және халықаралық сауда жүйесімен бірігеді.[5] 
 
 

2.3. Қазақстан Республикасының  ДСҰ-ға кіруі ( SWOT-анализ). 

3. Қазақстан Республикасының  ДСҰ-ға кіру мәселелері

3.1. Қазақстан Республикасының ДСҰ-ға кіргендегі жағдайы 

         Негізінен Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруі еліміздің экономикалық қауіпсіздігі мен болашағымен тығыз  байланысты.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев  аймақтық және глобалдық  сауда экономикалық саясатты қолдайтынын айқындатып отыр. Сол сияқты 2004 жылы  сәуір айында өткен Шанхай қаласындағы Азия мен Тынық мұхит (Эскато) елдері үшін БҰҰ-ның жасаған экономикалық және әлеуметтік 60-шы сессиясында еліміздің Сыртқы істер  министрі Тоқаев осы ұстанымды қолдайтынымызды айтып кеткен. Қазақстан ТМД мүшесі, ЕвразЭС мүшесі және басқа экономикалық құрылымдардың мүшесі болып табылады. Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі туралы еліміздің экономистері мен биліктегі адамдар арасында пікір-талстар туындауда. Бірінші жақтың пайымдауынша ДСҰ Қазақстан үшін «Алтын кілт» болып табылады, ал екінші бір бөлігі оның оң жақтарынан гөрі теріс жақтарының басымдылығы туралы айтса, үшінші бір бөлігі ДСҰ-ға кіруге асықпауды талап етіп жатыр.

          Қазақстан Республикасының индустриясы мен сауданың  бұрынғы министрі А. Джаксыбековтың айтуынша, Қазақстан ДСҰ-ға кіруі тиіс және ол ешқандай кері әсерлерді байқамайды. ДСҰ-ға мүшелік еліміздің мүмкіншілігін арттырады – экономикалық және саудалық. Сонымен қатар оның айтуынша еліміздің шикізат, металл және энергоресурстарды экспорттаушылар әлемдік нарықта қиыншылықтарға тап болады, бірақ ДСҰ-ның принциптері мен бағалары бойынша жұмыс істейді. Осы мысал Қазақстанның белгілі бір жағдайда ДСҰ-ның шеңберінде жұмыс істейтінін көрсетіп отыр – деді ол. Соған байланысты сұрақ туындауда: егер біз ДСҰ-ның шарттары бойынша жұмыс істеп, әлемдік нарықта мұнай, газ, көмір, металл, цинк, алюминий, бидай және басқа да шикізат ресурстарын тиімді түрде ұсынып отырсақ, біз неліктен ДСҰ-ға кіруге асығып, өз нарығымызды кешендік өндірушілерге ашып, импорттық салықтарды алып тастап, өз отандық өндірушілерді қорғаудан бас тартуымыз керек? Бұл жағдайда отандық өндірушілерді халықаралық бәсекелестікке төтеп беруге дайын деп айту қиын. Айта кететін болсақ, 90-шы жылдардың басында ішкі нарықты толтыру мақсатында, көптеген импорттық тауарларға квоталар мен лицензиялар алынып тасталды, соның нәтижесінде елімізге төмен бағалы сапалы тауарлар ағыла бастады, сәйкесінше ол сапалы тауар өндіретін отандық өндірушілеріміздің халықаралық бәсеке мен демпинг қысымына шыдай алмай, өз жұмысын тоқтатуына себеп болды және де елде жұмыссыздық орнады. [6]

          Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі туралы келіссөздер процесінде еліміздің ұлттық бәсекелестік артықшылықты және шикізаттық емес экспортты дамытуды пайдалануымыз қажет.

          Уругвайлық келісімнен кейін әлемдік сауданың өсу көлемі жылына 755 млрд. долларға өседі деп болжамдалды, табыстың өсуі 1994-2004 жылдары 235 млрдтан 305 млрд. долларға дейін өсті. ДСҰ-дың мамандары осы санның  2005 жылы 510 млрд жететінін айтты, ал жалпы табыстың өсетіндігін 5 трлнға дейін жететінін пайымдады.

         Түпкілікті сараптама негізінде Қазақстанның ДСҰ-ға кіруі барысында табыстар тең жағдайда бөлінбейді және өкінішке орай, біз үшін тиімсіз, өйткені табыстың басым бөлігі капитал, тауарлар мен қызметтер және технологияларды экспорттайтын елдер еншісіне бөлінеді. Соған байланысты табыстың басым бөлігі «экономикалық үш бұрыш» арасында бөлінеді: оған АҚШ, Еуропалық Одақ, Оңтүстік-Шығыс Азия елдері кіреді. Сауда операциялар нәтижесінің жыл сайынғы 755 млрд доллардың 185-195 млрд доллары (70-72 млрд Жапония үлесіне) Оңтүстік – Шығыс Азия елдерінің еншісіне түседі. Соның нәтижесінде қосымша экспорт келесі түрде болады: Еуропалық одақ 26 % , АҚШ-21%, Азиялық дамыған елдер – 24% (Жапония – 9%). Табыстардың бөлінуі тек тарифтерді төмендеткенде деп есептеген жағдайдың өзінде Еуропалық Одақ ұтыста болады- 55 %, АҚШ 20-22% , Жапония 13-15% . Ал қалған елдер, соның ішінде Қазақстан қалдықтар мен шығындарды бөліседі. Сондықтан Қзақстанның ДСҰ-ға кіргенде қалдықтар мен шығындарды бөлісетін мемлекеттер қатарында болмауы керек. [7]

Біздің  министріміздің ойынша «ДСҰ-ға кіру – ол өнеркәсіпті көтеру және басқа да нарықтарға жол ашу». Егер әлемдік тарихқа көз жүгіртетін болсақ дамыған елдер ДСҰ-ға кіруден бұрын экономикасын аяғына нық тұрғызғанын және бірінші жағдайда өңдейтін және машина құрылыс саласын дамытқанын, халықаралық сапа мен стандарттарға сай болғанын, тек содан кейін ғана ГАТТ немесе ДСҰ-ға мүше болғанын көреміз. Ал біздің экономикамыз болса енді ғана аяғына тұрып келе жатыр, соған байланысты экономикаға жаңа кәсіпорындарды (металл өңдеу, мата, тігін, аяқ киім және тамақ өнеркәсібінде) құруға, өндірісті, яғни құрылыс материалдар өндірісін, бірінші түрде қажет тауарлар өндірісін және тамақ өндірісін іске қосып, тұрақтандыру қажет. Еуропалық елдер мен Жапония, Корея, Малайзия елдерінің тәжірибесіне жүгінсек міндетті түрде өңдеу мен машина құрылысы саласын дамыту керек. Өйткені барлық импорттық салықтарды алып тастау ДСҰ шарттары, сондықтан біз капиталистік елдер үшін мәңгі шикізат көзі болып қалуымыз мүмкін. ДСҰ құрамына мүше болған елдердің тарихына жүгінсек (Латвия, Қырғызстан,  Литва , Эстония, Монғолия, Грузия, Молдова)  ДСҰ-ға барлық жақтан кіруге  асықпау екендігін көруге болады. Сонымен қатар айта кететін маңызды жай ДСҰ-мен жүргізетін келіссөздерде отандық өндірушілердің жағдайын, олардың қызығушылықтарын жоғары қою қажет соның ішінде «Тенгиз Шеврон» (АҚШ), «Филипп Моррис» (АҚШ), «Иснат – Казмет» (Индия), «Казалюминий», «Казфосфат», «КАЗ Сабтол» (Израиль), «Казцинк», «Казахмыс» (Корея),  «Лукойл».