Бухгалтерлiк есептiн fылым ретiнде калыптасуы мен дамуы

           Соңғы  уақттарға дейін   республикамызда  депозиттерді  басқару,  жинақталатын немиелік  ресурстардың  мөлшері  мен   өзінідік  ерекшелігіне  байланысты  қарыз   беруді  қамтамасыз  ету  міндеттері  жолға  қойылған   жоқ болатын.  Қарыздық  салымдар  мен   қарыздық  қордың  баланстары  Қазақстанның Мемлекеттік  банкінің  бөлімшелерінде  құрастырылған,  қарыздық   қор  өз кезегінде  Қазақстанның Мемлекеттік банкінің  өзіне  орталықтандырылған  тәртіппен   қалыптастырылған  және  ол  республикалық  кеңселер   бойынша  несиелік   жоспар  негізінде  бөлінген,  ал  республикалық  - облыстық  әкімшілік  кеңселер  бойынша,  облыстық  бөлімшелер  аудандық  кеңселер  бойынша  бөлінген,  сонымен   қатар,  мемлекеттік  банктің  төменгі  мекемелері  пассивтік  операциялармен  айналыспаған.  Осы  себептерге  байланысты  елде  банктің   депозиттік  саясатына  аз   зерттелген.  Депозиттік  саясат теориясының   шетел   тәжірибесіне  назар  аударамыз.  Жеке  тұлғалар,  іскерлік  фирмалар,  акционерлік  компанияла,  жеке  кәсіпорында, коммерциялық  емес ұымдар,  үкіметтік  мекемелер,  мемлекеттік  кәсіпорындар,  жергілікті  билік  органдары  қаражаттарын  коммерциялық  банктерге  зор  ынтамен   орналастырады.  Бұл  бірнеше  себептермен  түсіндіріледі.  Біріншіден,  банктер  салымның  үлкен  сенімділігін  қамтамасыз  етеді.  Екіншіден,  салымшылар  өз  салымдарын  кез-келген  уақытта   қайтаруды талап  етіп   қана  қоймай,  одан  асатын  шамада  қарыз  ала  алады. Үшіншіден,  бұл  салмдар   табыс  әкеледі. 

         Депозиттік  операциялар  мынадай  қағидалармен  ұйымдастырылады:

      банктік  пайда алуға  немесе  болашақта  пайда  алу  үшін жағдай  жасау  қажет;

      депозиттік  операциялар  әрекет етуі  керек;

      банк  балансының  жеделдік  өнімділігін  демеу  мақсатында  икемді  депозиттік  саясат   жүргізуі  керек;

      банк  балансының  өтімділігін   жоғары  дәреже  демеп  отырған  мерзімдік  салымдарға  депозиттік  операцияларды  ұйымдастыру  үрдісіне  ерекше  назар  аударылуы  қажет;

      депозиттік  операциялар мен  қарыз  беру  бойынша  операциялардың  арасында  мерзімін   және  сомалар боынша   өзара   байланыс пен   сабақтастылықты  қамтамасыз  ету  қажет;

      депозиттерді   тартуға  әрекет  ететін  банктік  қызметтерді  дамытуға  шаралар   қолдану  қажет.

III-ТАРАУ. Ақша  сұранысы.

                     Ақша   сұранысын  талқылағанда  біз  оны  нақты баланстарға   сұраныс  тұрғысынан  қарастырамыз.  Бұған  мынадай  тұжырымдар   шығады:  ақша  сұранысы  жеке  адамдардың  икемденетін   ақшалардың   сатып  алу  қабілетіне  байланысты:

     1.  Нақты  ақша  сұранысы  баға   деңгейі  өскен  кезде  өзгеріссіз  болады.

     2.  Атаулы  ақша  сұранысы баға  деңгейімен  бірдей  артады.  Онда  жоғарыдағыдай  өзгерістер  болмайды.

       Өзгерістер  байқалмаған  жағдайды  төмендегіше  айтамыз.  Егер  баға деңгейіндегі  өзгерістер   жалпы  басқа  өзгерістерді  тұрақтандырса,  жеке  адам «ақша  сұранысына»ие  болмайды.  Бұған  керісінше,  жеке  адам  баға  деңгейінің  өзгеруіне  орай  әрекет  еткенімен,  барлық  нақты  өзгерістер  сол  күйінде  қалады  да,   ол  бәрібір  салымынан  зиян  шегеді.

       Жинақталған  тәжірибеге  сүйене  отырып,  ақша  сұранысының  нақты  баланс   сұранысымен   бірдей  екенін,  ондағы   өзгерістер  баға  деңгейіне  пропорционалды  болатынын  көреміз.

       Теориялық   тұрғыдан  алғанда,  ақша  сұранысы  қызметі   өзекті  мәселенің   бірі  болып  келеді.  Ол  нақты  табыс  өскенде  артуы  тиіс,  ал  атаулы  пайыз  мөлшерлемесі  өскенде  артуы  тиіс,  ал  атаулы   пайыз  мөлшерлемесі  өскенде  ол  қысқаруы  тиіс.

       Ақша  сұранысын  айқандайтын   нгізгі  үш  себеп  бар.  Табыстағы  өзгерістер  мен пайз  мөлшерлемесіндегі  өзгерістердің   ақша  сұранысына  әсерін  көруге  болады.

        Сөйтіп,   төмендегі  үш  теория  Кейнстің  ақша  ұстаудағы  үш  теориясымен  сабақтас  келеді:

-         Келісімдер  мотиві,  мұнда  ақша  сұранысы  әрдайым  төлем  ретінде  қолданылады;

-         Сақтық  аргументі:  ақша сұранысы  күтпеген кездейсоқтыққа    тап  болады;

-         Жалдаптық  дәлел:  жеке  адамдар  қолындағы  активтер  мен  ақша  құнына  сенімсіздік  білдіреді.

Келісімдер  мен  сақтық  дәлел  туралы  сөз  болағнад,  біз  негізінде  М1 жөнінде

айтамыз,  себебі М2 мен  М3   жөінде   айтамыз,  себебі  М2  мен М 3  жалдаптық   дәлелге  жатады.

        Ақша  сұранысын  талқылағанда  2  тұжырымға  сүйенеді:

-         монетарлық;

-         кейнстік;

         Классиктер  ақша  сұранысын   мына  теңдеу  арқылы  түсіндіріледі:

                                               MV = PY

M  -  айналымдағы  ақша  көлемі;

V  -  ақша  айналымының  жылдамдығы;

Р  -  баға  деңгейі;

Ү  -  өнім  шығару  көлемі;

      Сандық  теория тұрғысынан  ақшаға  сұраныс  екі  мотивке  негізделеді.  1-мотив  бойынша  адамдар  мен   фирмалар  ақшаны  төлем  құралы  ретінде  қажет  етеді.

       Мәміле  жасау  үшін    керекті  ақша  көлемі:

-         тауар жиынының  көлемі;

-         баға;

-         жиытық  табыс;

-         ақша  айналымының   жылдамдығына   тәуелді болады.

Бірақ  басты  фактор табыс  болып  саналады,  сондықтан

                                   Мd t = f {Y }

Бұл  жерде  Мd t - ақшаға  трансакциялық    сұраныс:

                      Ү     - жиынтық  табыс.

Сұраныстың  2-мотиві  сақтық  мотиві  бойынша  сұраныс  деген  атқа  ие  болады.  Ол  адамдарда  көзделмеген   төлемдерге  кез  болағнда  пайда  болады.  Бұл  үшін  оларға  белгілі  бір  ақша  қоры  болуы  керек.  Оның  көлемі  көзделмеген   шығындар   көлеміне  байланысты   болып,   ал  оның  өзі  ұлттық  табысқа  тура  пропорционалды  болуы  керек:

                                   Мd I = f {Y}

Бұл  жерде  Мd I – ақшаға  трансакциялық  сұраныс;

                      Ү    - жиынтық  табыс.

Сұраныстың  2-мотиві  салық  мотиві  бойынша  сұраныс  деген  атқа  ие  болады.  Ол  адамдарда  көзделмеген   төлемдерге  кез  болғанда   пайда  болады.  Бұл  үшін  оларда  белгілі  бір  ақша  қоры  болуы  керек.  Оның  көлемі  көзделмеген  шығындар  көлеміне   байланысты  болып,  ал оның  өзі  ұлттық  табысқа  тура  пропорционалды   болуы  керек:                                  МdI ={Ү}

Мd I – сақтық  мотиві  бойынша  ақша  сұранысы .

Бұл  2-сұраныс  пайыз  мөлшеріне  тәуелсіз  болғандықтан,  ол тік  сызық  ретінде  көрсетіледі.

    Дж.  Кейнс  ақша  сақтаудағы  үшінші  мотиві  - жалдаптық  мотивті  бөліп  көрсетті.  Бұл  жағдайда  ақша  қорының  дивидент  әкелмеген  кезі  қарастырылады.

     Жалдаптық  сұраныс  кезінде  ақша  қаржы  активтерін   сату  және  қайта  сату  арқылы  табыс  әкеледі.  Келесі  формула  жоғарыда  айтылғандарды  суеттейді:

       Бағалы             =                                                                 Деведент     

қағаздар  бағамы             Депозиттер  бойынша  пайыз  мөлшерлемесі

                       i                                                              i

                                      MdtI

                  0                                                             0                                          

                                      (a)                                                           (ә)                  M

                                                        i

                                                                      Md

                                                    i1o

                                                        0                                        

                                                                       (б)                     M

                                                    Ақша  сұранысы

                               а- трансакциялық,  ә-жалдаптық,  б-жалпы

   Классикалық  және  кейнстік  тұжырым  ақша  сұранысында  келесі  формаларда  келесі  факторларды   бөліп   шығарады:

-         табыс көлемі Ү;

-         пайыз  мөлшерлемесі  і;

                                        Мd  = f { Ү, і }

   Классикалық  теория  ақша  сұранысын  табыспен,  ал  кейінстік  керісінше  пайыз

мөлшерлемесімен   байланыстырады. 

         Инфляция  факторын  жою  үшін  ақшаға нақты  сұраныс көрсеткішін  пайдалынады (М\Р)d,  ал  сұраныс   функциясында   атаулы  пайыз  мөлшерлемесі  і  пайдалынады.

                                        (М\Р)d = f (Ү і)

         Жалпы  ақшаға  сұраныс  қисығы  трансакциондық  және  жалдаптық  сұраныстарды  горизонтальды  қосу   арқылы  алынған.  Ақша   сұраныс  Мd   і  осін  қиып   өтпейді,   өйткені  трансакциялық  сұраныс  және  ақшаға   сұраныс  мотиві   бойынша  пайыз  мөлшерлемесінен  байланыссыз,  ол  табыс  деңгейімен  анықталады. 

          Мұқтаждықты  қанағаттандыратын  ақша  басқаға  да  пайдасын  тигізеді.  Адамдардың   алыпсатарлық  жасауы  үшін   бірқатар  қаражаты  болғанымен,  олар  кездейсоқ   мұқтаждықтарға,  яғни   сақтауға  жұмсалуы  мүмкін.   Жоғарыда  айтылған  үш   дәлелдің   әрқайсысы,  егер  басқа  активтерге   пайыз   мөлшерлемесі  артса,  онда  ақша сұранысы  төмендейді.

          Ақша  басқа   активтерге  қарағанда  аз  пайыз  түсіреді:  доллар  пайызының   түсуі  көп   болған  сайын   жеке адам  аз  ақша  ұстайды.  Ақшаның   пайыз  мөлшерлемесі  артқан  саын  ақша  сұранысы   да  артады,  ал  балама  активтерге  пайз   жоғары  болған  кезде   ол  азаяды.  Іс  жүзінде   біз  ақша  құнын   ақшаға  аламыз  және   де   басқа  активтерге,  мысалы,  сақтау  мекемелеріндегі   депозит  немесе    бірлестіктердің  депозит  куәлігі  немесе   коммерциялық  іс  қағаздарға  төленген  пайыз  арқылы   да   өлшеп  аламыз.  Ақашаның   пайыз,  мөлшерлемесіне  жатады.

         Бұл  тұстағы   ақша  құны  басқа  активтерден  түскен   табыс  пен   дербес  пайыз   мөлшерлемесі  аралығыдағы   айырмашылыққа  тең  болады.

3.1 Келісімдер  жөніндегі  сұраныс

            Келісімдер  жөніндегі   сұраныс  қашанда   ақшаның  тауар  және  қызметке  төленуі   барысында  пайда  болады.

            Келісімдер  жөніндегі   сұранысты  қарастыра   отырып,  бір  пайыз  мөлшерлемесінің  сомасы  мен  ақшаны  аз  ұстаудағы   қолайсыздықтар   арасындағы  айырмашылыққа  кезігеміз.   Бұ  түсінікті  болу  үшін  мынандай  мысал  келтірейік.   Әлдекім  ай  саын,   салық  төленгеннен  кейін,  1800 доллардан  60 долларды  жұмсауды   немесе   бір  күнде   60 долл. жұмсап,  қалған 1,740  долларды   үнемдеуіне   болады.  Бірақ  оның   күн  сайын  банктен   60 долл.  алып  тұруына  тура  келеді.  Салымшы    ай  сайын  сақтық  кассасында  қалып   отырған   ақшасына   пайыз  алады.

                Z=YN    

                                                                        Z=YN/2

                        0          %             1                               0         %               1

                                         (a)                                                        (ә)