Бухгалтерлiк есептiн fылым ретiнде калыптасуы мен дамуы

                   D   -  депозиттер.

        Ақша  мультипликаторы  (m) – ақша  ұсынысының  ақша  базасына  қатынасы:

                                     m =  М s =  C+D

                                            МВ       C+R

          Бөлшектің  алымын  да,  бөлімін  де D-ға  бөлеміз.

                                       m =  cr + 1    .МВ

                                               cr + rr

           Сонымен,  ақша  ұсынысы  ақша  базасы және  ақша  мультипликаторы  көлемдеріне   тәуелді. 

            Ақша  мультипликаторы – ақша  базасы   бір  бірлікке   өскенде,  ақша  ұсынысының  қалай  өзгеретіндігін  көрсетеді.

             Ақша  мультипликаторының  мөлшері  міндетті  резервтеру   нормасына  байланысты,  өйткені  міндетті  резерв  банктер  мен   несие  ресурстарының   көзі  ретінде   пайдаланылмайды,  сонымен  қатар  айналымдағы  қолма-қол ақшаның  үлес  салмағына  байланысты  болады.

             Бұл  айналымдағы  қолма-қол  ақшаның  банктерден  тыс  орналасқан  бөлігінің  мультипликацияланбауына  байланысты.  Ақша  мультипликаторының   қарқындылығы   олардың  экономикадағы  айналу  жылдамдығына   әсер  етеді,   мультипликатордың  коэффициентік  жылдамдығы  азаяды.

            Экономикада  ақша  айналысының  жылдамдығы  Ұлттық  банк  арқылы  тікелей  реттелмейді,  бірақ  оның  мөлшері  инфляция   деңгейіне  әсер  етеді және  ақша-несие  саясаты   үшін   үлкен  мәні  бар.  Экономикадағы  ақша  айналысы  жылдамдығының  азаюы  ұзақ мерзімді  депозиттердің   және  ұзақ мерзімді  инвестициялық  несие  салымдарының  өсуін  көрсетеді,  бұл  тек  қана   жалпы  экономиканың  тұрақтылығы  және  ұлттық  валютаға   деген  сенім  болғанда  ғана  мүмкін,  керісінше ,  ақша  айналысының  жоғары  жылдамдығы   ұлттық  валютаға  деген  сенімнің  көрсеткіші  болып,  ақша  жиыныңдағы  қолма-қол ақша үлесінің   өсуімен,   ұзақ  мерзімді  жинақтардың  төменгі  үлес  салмағымен,  ұзақ  мерзімді  жинақтардың   төменгі  үлес салмағымен,  шаруашылық   субъектілерінің   ұлттық  валютасын  сенімді  активтерге  аударумен   бірге  жүреді.

             Ақша  айналысының   жылдамдығы  экономиканың  монетарлық  деңгейіне  байланысты  болады,  ол  ақша  жиынының  жалпы  ішкі  өнімге  қатынасымен  анықталады.  Айналыс   жылдамдығы  төмен  болған  сайын, монетарлық   деңгейі  жоғарылайды. 

              Монетарлық  деңгей  1989  жылы  Францияда  68,5%,  Германияда – 64,5 %,  Ұлыбританияда – 89,1 %,   АҚШ-та – 77,5 %,  Жапонияда – 11,6 %,  болды.  Қазақстанда  1995  жылы  монетарландыру  деңгейі  12%-ға  жуық  болды,   бұл  әрине  жеткіліксіз.

               Ақша  базасы төмендегі   кестеде  келтірілген.

                                                        Орталық  банк

                           Актив                                                                       Пассив

       Мемлекеттік  және  банктік  емес  секторлардың  шоғырланған   шоттары

                        Актив                                                                       Пассив

                                              Коммерциялық  банктер

                           Актив                                                                  Пассив

                                    1995 ж. 1  қарашадағы Буддесбанк   балансы

                   Ақпарат  көзі Deutsche   Bunderbank  Monthly  Report

                                                                       Резервтің  өсуі

                                                                                   Депозиттік  өсуі                                                                                                                                                                                      

  Депозит  және  ақша  жиыны  арасындағы  байланыс

2.4 Коммерциялық   банктердің  ақша  жасаудағы  рөлі

Уақытша  бос  ақша  қаражаттарын  жасау – коммерциялық   банктердің  алғашқы  дәстүрлі  -  базалық  қызметі . Бұл  банктің  пассиві  меншікті  капитал  мен  тартылған  қарааттан  тұрады.  Меншікті  капитал – банктің  несиелік  ресурстарының   маңызды  және  ажырамас   бөлігі,  бірақ  ол  оның  барлық  ресурстарының  тек  10%-ын  құрайды.  Басқа  кәсіпорындармен  салыстырғанда  қаржылық  ресурстар  құрамында  меншікті  капиталдың  деңгейі  төмен  болуы   мынандай   жағдайлармен  түсіндіріледі – біріншіден,  банк  қаржылық  нарықта  қаржы  делдалы  ретінде  басқа  кәсіпорындардың,  мекемелердің   және  халықтың  уақытша   бос  қаражат  сомасын  депозит  түрінде  жинақтайды,  оларды  тиімді  басқарады,  сондай-ақ   олардың   қауіпсіздігін  қамтамасыз  етеді  және  пайдалық  негізінде  қарыз  алушыға  ұсынады.   Екіншіден,  депозиттерді  мемлекеттік  сақтандыру  жүйесі  болады,  бұл  салымдарды  жаппай  кері  алу  қаупін  төмендетеді.  Үшіншіден,  банктерде  таратылатын  депозиттер  басқа  кәсіпорындардың  материалдық  объектілерінде   орналастырылған  активтеріне   қарағанда   қондырғы  ыңғайлы,  өтімді  және  нарықта оңай  өткізіледі.

            Басқа  кәсіпорындармен  салыстырғанда   осы  барлық міндеттемелер   коммерциялық  банктерге  меншікті  капиталдың  тартылған  ресурстарға  өзара  қатынатында  өз  мінеттерін   жүзеге  асыруға  және  дұрыс  қызмет  етуіне  мүмкіндік  береді.  Ең  алдымен   меншікті  капитал  банк  қызметін бастау   үшін  қажет.  Сонымен  қатар  кеңсені,  жабдықтарды   сатып  алу  және  еңбек  ақыны  төлеу,  сондай-ақ  банктік  операцияларды   дамытудың  келесі  кезеңдерінде  шығындарды   төлеу   үшін қаже.  Меншікті  капитал-банктің  қорғаныс  кепілдік  қоры.  Осы  сипаттағы  меншікті  капитал  маңызды,  сөзсіз  міндетті  қор  болып   табылады,  банктің   тұрақтылығы  мн   оның  жұмысының  тиімділігін   қамтамасыз  ету  үшін  банктік  қаражаттар   құрылымында  оның рөлі  өте  жоғары.  Жоғарыда  айтылып  өткендей,  банктер  өздерінің  активтік  операцияларын  жүзеге  асыру  үшін  тартылған  қаражаттардың  90% -нан  көп  бөлігін  пайдаланады,   сондай-ақ     банктер   өз  клиенттерінің   уақытша  бос  ақшалай  қаражаттарын  жинақтайды.  Дәстүрлі   түрде   осы   қаражаттарын  негізгі  бөлігін  депозиттер   құрайды.  Депозит пен   банк  клиенттерінің   жинақ  салымдарынан  басқа  да  мерзімді  және  мерзімсіз  салымдарының  барлығы   түсіндіріледі.  Банктердің  ақшалай   қаражаттарды  салымдарға  тарту және  оларды  пайда  табу  мақсатында  орналастыру  жұмыстары  депозиттік  операциялар   деп  аталады.  Осылардың  негізінде   коммерциялық  банк  несиелік  ресурстарының  негізіг  бөлігі  құралады.