Бәсеке және нарықтық механизмнің қызмет етуіндегі ерекшеліктері

13-бап. Мемлекеттiк  органдардың бәсекенi шектеуге 

бағытталған актiлерi мен iс-әрекеттерi

1. Шаруашылық  дербестiктi шектейтiн, рыноктың жекелеген  субъектiлерiн кемсiтетiн немесе, керiсiнше, олардың қызметiне қолайлы  жағдай туғызатын актiлер және (немесе) осындай iс-әрекеттер нәтижесiнде  бәсекенi шектейтiн не шектеуi мүмкiн болса, мемлекеттiк органдардың мұндай актiлер қабылдауына немесе осындай iс-әрекеттер жасауына тыйым салынады. Оның iшiнде:

1) Қазақстан  Республикасының заң актiлерiнде  белгiленген жағдайларды қоспағанда, қызметтiң қандай да бiр саласында  рыноктың жаңа субъектiлерiн құруға шектеулер енгiзуге және (немесе) негiзсiз кедергi жасауға, сондай-ақ қызметтiң жекелеген түрлерiн жүзеге асыруға немесе тауарлардың (жұмыстардың, қызметтер көрсетудiң) белгiлi бiр түрлерiн өндiруге тыйым салуға;

2) рынок субъектiлерiнiң қандай да бiр салада қызметiн жүзеге асыруына негiзсiз кедергi келтiруге;

3) егер Қазақстан  Республикасының заң актiлерiнде  өзгеше белгiленбесе, тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетудi) республиканың  бiр облысынан екiншiсiне сатуға (сатып алуға, айырбастауға, иеленуге) тыйым салуға немесе рынок субъектiлерiнiң тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетудi) сату (сатып алу, айырбастау, иелену) құқықтарын өзге де түрде шектеуге;

4) егер Қазақстан  Республикасының заң актiлерiнде  өзгеше көзделмесе, рынок субъектiлерiне сатып алушылардың (тапсырыс берушiлердiң) белгiлi бiр топтарына бiрiншi кезекте тауарлар жеткiзiп беру (жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету) туралы немесе басымдықпен шарттар жасасу туралы нұсқаулар беруге;

5) егер рынок  субъектiлерiнiң бiрiгуi тауар рыногында олардың үстем (монополиялық) жағдайының пайда болуына әкеп соғатын болса, олардың бiрлестiктер құруына;

6) тауар рыногын  аумақтық принцип бойынша, сату  немесе сатып алу көлемi бойынша,  тауарлардың (жұмыстардың, қызметтер  көрсетудiң) түр-түрi бойынша не сатушылардың немесе сатып алушылардың тобы бойынша бөлудi жүзеге асыруға;

7) жүзеге асырылуы  нәтижесiнде жоғарыда аталған,  осы баптың 1)-6) тармақшаларында көзделген  тәртiп бұзушылықтарды туғызатын  немесе туғызуы мүмкiн өкiлеттiктердi рынок субъектiлерiне беруге (оның iшiнде уақытша беруге);

8) рыноктың жеке  бiр субъектiсiн немесе рыноктың  бiрнеше субъектiсiн рыноктың басқа  субъектiлерiне қарағанда артықшылықты  жағдайға қоятын жеңiлдiктердi  және (немесе) айрықша құқықтарды  негiзсiз беруге тыйым салынады.

2. Мемлекеттiк  органдардың рынок субъектiлерiн  құру қайта ұйымдастыру және  тарату мәселелерi жөнiндегi шешiмдерi монополияға қарсы заңдарда көзделген  жағдайларда монополияға қарсы  органмен келiсiлуге тиiс. 

14-бап. Рынок  субъектiлерiнiң бәсекенi шектейтiн

келiсiмдерi (келiсiлген iс-әрекеттерi)

1. Белгiлi бiр тауар рыногындағы жиынтық үлесi 35 проценттен асатын (асуы мүмкiн) рыноктың бәсекелес субъектiлерiнiң (әлеуеттi бәсекелестердiң) кез келген нысанда қол жеткiзген келiсiмдерi (келiсiлген iс-әрекеттерi) нәтижесiнде бәсекенi шектейтiн не шектей алатын болса, мұндай келiсiмдер (келiсiлген iс-әрекеттер) оның iшiнде:

1) тауар рыногында  қолдан тапшылық жасау немесе  оны ұстап тұру не бағаларды  қымбаттату мақсатында, оның iшiнде  сөз байласу жолымен, өндiрiстi шектеуге, тауарларды айналыстан алып тастауға;

2) тұтынушылардың  сұранысы немесе тапсырыстары  бар тауарларды (жұмыстарды, қызметтер  көрсетудi) өндiру немесе жеткiзiп  беру мүмкiн болған жағдайда, оларды  өндiру көлемiн негiзсiз қысқартуға немесе өндiрудi тоқтатуға;

3) тауар рыногын  аумақтық принцип бойынша, сату  немесе сатып алу көлемi бойынша,  өткiзiлетiн тауарлардың (жұмыстардың,  қызметтер көрсетудiң) түр-түрi  бойынша не сатушылар немесе  оларды сатып алушылар (тапсырыс  берушiлер) тобы бойынша бөлуге;

4) тауар рыногына  кiрудi (рыноктан шығуды) шектеуге  немесе одан белгiлi бiр тауарлардың  (жұмыстардың, қызметтер көрсетудiң)  сатушылары немесе олардың сатып  алушылары (тапсырыс берушiлерi) ретiндегi рыноктың басқа субъектiлерiн  ығыстыруға;

5) белгiлi бiр  сатушылармен немесе сатып алушылармен  шарттар жасасудан бас тартуға; 

6) тауар рыногында  бiрыңғай бағаларды (тарифтердi), шегерiмдердi, үстемелердi (қосымша ақыны), үстеме бағаны, оның iшiнде сөз  байласу жолымен, белгiлеуге (оларды  ұстап тұруға);

7) аукциондардағы  және сауда-саттықтардағы бағаларды  қымбаттатуға, арзандатуға немесе  ұстап тұруға бағытталған келiсiмдерге (келiсiлген iс-әрекеттерге) тыйым  салынады және олар заңдарда  белгiленген тәртiппен толығымен  немесе iшiнара жарамсыз деп танылады.

2. Бiреуi үстем (монополиялық) жағдайға ие, ал екiншiсi оның өнiм берушiсi немесе сатып алушысы (тапсырыс берушiсi) болып табылатын рыноктың бәсекелес емес субъектiлерiнiң кез келген нысанда қол жеткiзген келiсiмдерi (келiсiлген iс-әрекеттерi) нәтижесiнде бәсекенi шектейтiн не шектеуi мүмкiн болса және (немесе) жеке және заңды тұлғалардың мүдделерiне қысым жасайтын не қысым жасауы мүмкiн болса, оларға тыйым салынады және заңдарда белгiленген тәртiппен толығымен немесе iшiнара жарамсыз деп танылады.

3. Осы бапта аталған талаптарды бұзушылық монополияға қарсы органның талабы бойынша рынок субъектiлерiне сот тәртiбiмен таратуға дейiнгi шараларды қолдану үшiн негiздеме болып табылады.

15-бап. Мемлекеттiк  органдардың бәсекенi шектейтiн 

келiсiмдерi (келiсiлген iс-әрекеттерi)

Мемлекеттiк  органның басқа мемлекеттiк органмен не рынок субъектiсiмен кез келген нысанда қол жеткiзген, нәтижесiнде  бәсекенi шектейтiн не шектеуi мүмкiн  келiсiмдерiне (келiсiлген iс-әрекеттерiне), оның iшiнде:

1) бағаларды  (тарифтердi) қымбаттатуға, арзандатуға немесе ұстап тұруға;

2) тауар рыногын  аумақтық принцип бойынша, сату  немесе сатып алу көлемi бойынша,  өткiзiлетiн тауарлардың (жұмыстардың,  қызметтер көрсетудiң) түр-түрi  бойынша не сатушылар немесе  сатып алушылар тобы бойынша бөлуге;

3) рыноктың жеке  бiр субъектiсiне айрықша құқықтар  беруге;

4) тауар рыногына  кiрудi (рыноктан шығуды) шектеуге  немесе одан рынок субъектiлерiн  ығыстырып шығаруға бағытталған  келiсiмдерiне (келiсiлген iс-әрекеттерiне) тыйым салынады және олар белгiленген тәртiппен толығымен немесе iшiнара жарамсыз деп танылады.

16-бап. Рынок  субъектiсiнiң үстем (монополиялық)

жағдайы

1. Рынок субъектiсiнiң тауар рыногындағы бәсекеге терiс ықпал ететiн, тауар рыногына рыноктың басқа субъектiлерiнiң кiруiн қиындататын немесе олардың экономикалық қызмет бостандығын өзгедей түрде шектейтiн айрықша жағдайы үстем (монополиялық) жағдай деп танылады.

Тиiстi тауар  рыногындағы үлесi монополияға қарсы  орган жыл сайын белгiлейтiн  шектi шамадан асатын рынок субъектiсiнiң жағдайы үстем (монополиялық) жағдай деп танылады.

Бұл орайда тиiстi тауар рыногындағы үлесi 35 проценттен аспайтын субъектiнiң жағдайын үстем (монополиялық) жағдай деп тануға болмайды.

Тиiстi тауар  рыногындағы үлесi монополияға қарсы  орган жыл сайын белгiлейтiн шектi шамадан аз болатын рынок субъектiсiнiң жағдайы да, егер монополияға қарсы орган мұны:

тиiстi тауар  рыногында рынок субъектiсi үлесiнiң  тұрақтылығы;

рыноктағы бәсекелестерге тиесiлi үлестердiң салыстырмалы мөлшерi;

осы рынокқа  рыноктың жаңа субъектiлерiнiң (бәсекелестердiң) кiру мүмкiндiгi негiзiнде белгiлесе, үстем (монополиялық) жағдай деп танылады.

Тиiстi тауар  рыногының шекараларын анықтау  және рынок субъектiсiн үстем (монополиялық) жағдайға ие деп тану тәртiбiн монополияға  қарсы саясат саласындағы орталық уәкiлеттi орган айқындайды.

Егер халықаралық  шартта немесе келiсiм-шартта рынок  субъектiне үстем (монополиялық) жағдай берiлсе, бұл шарт немесе келiсiм-шарт монополияға қарсы органмен келiсiлуге тиiс.

Егер рыноктың бiрнеше субъектiсiнiң кез келгенiне қатысты мынадай жағдайлар бар болса:

белгiлi бiр тауар  рыногында рыноктың ең көбi екi субъектiсiнiң  жиынтық үлесi 50 процент және одан да асатын болса;

белгiлi бiр тауар  рыногында рыноктың көп дегенде  үш субъектiсiнiң жиынтық үлесi 70 процент және одан да асатын болса, олардың кез келгенiнiң жағдайы да үстем (монополиялық) жағдай деп танылады.

2. Монополияға қарсы орган рынок субъектiлерiнiң қызметiн бақылау және реттеу үшiн монополияға қарсы саясат саласындағы орталық уәкiлеттi орган айқындайтын тәртiппен республиканың, облыстың, Астана және Алматы қалаларының, қаланың Тауар рыноктарында үстем (монополиялық) жағдайға ие рынок субъектiлерiнiң мемлекеттiк тiзiлiмдерiн (бұдан әрi - Тiзiлiм) жасап, жүргiзiп отырады.

3. Тiзiлiмге енгiзiлген рынок субъектiлерi монополияға қарсы органға мынадай ақпарат беруге мiндеттi:

1) қаржы-шаруашылық  қызметiнiң нәтижелерi туралы есеп;

2) кәсiпорын акцияларын (үлестерiн, пайларын) сату және (немесе) басқаруға беру туралы мәлiметтер;

3) өнiмнiң монополиялық түрлерi жөнiндегi ақпарат: өндiрiс көлемi, босату бағалары және өндiрiстiң табыстылығы.

Тiзiлiмге енгiзiлген рынок субъектiлерi монополияға қарсы  органды монополиялық тауар (жұмыс, қызмет көрсету) бағасын алдағы уақытта  қымбаттату туралы және оларды қымбаттатудың себептерi туралы хабардар етуге мiндеттi.

4. Тауар рыногында үстем (монополиялық) жағдайға ие рынок субъектiсiнiң нәтижесiнде бәсекенi шектейтiн не шектеуi мүмкiн, өзiнiң үстем (монополиялық) жағдайын қиянат жасап пайдаланатын не пайдалануы мүмкiн iс-әрекеттерiне, оған қоса:

1) монополиялық  қымбат (арзан) баға белгiлеу; 

2) контрагентке  шарт нысанасына жатпайтын талаптарды  таңу, контрагенттi рыноктың басқа  субъектiлерiмен салыстырғанда тең  емес жағдайға душар ететiн  кемсiтушi талаптарды шартқа енгiзу, шартқа осы талаптар енгiзiлген жағдайда ғана шарт жасасуға келiсу;

3) тауар рыногында  тапшылық жасау немесе оны  ұстап тұру не бағаны қымбаттату (арзандату) мақсатында тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетудi) айналыстан  алып тастау;

4) рыноктың басқа субъектiлерiнiң тауар рыногына кiруiне кедергi келтiру;

5) нормативтiк  құқықтық актiлермен белгiленген  баға белгiлеу тәртiбiн бұзу;

6) тұтынушылардың  сұранысына немесе тапсырыстарына  ие болып отырған тауарларды (жұмыстарды, қызметтер көрсетудi) өндiруге немесе жеткiзiп беруге мүмкiндiгi бола тұрып, оларды өндiру көлемiн негiзсiз қысқарту немесе олардың өндiрiлуiн тоқтату сияқты iс-әрекеттерiне тыйым салынады және олар жарамсыз деп танылады.  Монополиялардың экономикаға әсет ететін тиімсіз жағын бәсеңдету немесе жою мақсатында мемлекет олардың ісіне тікелей немесе жанама түрде араласып отырады.

   Мемлекеттің  фирмалардың нарықты монополияландыруды  болдырмау үшін әкімшіл және  нормативті бағыт бағдар әдістерін  қолданады.

   Әкімшіл  (заң шығаратын) реттеу әдісі, заңдар арқылы жүргізіледі, монополия мен бәсекелестіктердің арасындағы тепе – теңдікті қолдау және т.б. әдістер қолданады.

   Монополияларға  қарсы заң негізінен алғаш  рет АҚШ пен Канадада 1890 жылы  қабылданды. Оны – Шерман заңы  деп атайды, мұнда тауар өндіру мен сауданы шектеуге бағытталған кез-келген бірлестіктердің әс әрекеттері мен келісімдері заңсыз деп есептелінеді. Кейінірек, 1914 жылы тағы бір маңызды заң Клейтон заңы қабылданды. Бұл заң бірінші кезекте әр түрлі монополиялық практикаларға қарсы бағытталған. Ол заңда баға дискриминациясы заңсыз деп есептелінеді, бәсекелес корпорациялардың акцияларын сатып алу, ықтиярсыз келісім жасауға тыиым салынған.

   Батыс  Еуропада монополияларға қарсы  заң соғыстан кейінгі кезеңде  қабылданды. Американдық заңдармен салыстырғанда оларда бір қатар ерекшеліктер бар. Бір жағынан, ол сырт көзге тұтынушылар құқын қорғауға бағытталса, ал екіншіден, егер бұл ерекшеліктер ғылыми – техникалық прогреспен байланысты болса, онда ірі корпорацияларды құруға және өндірісті шоғырландыру процесін қолдауға бағытталған.

  Батыс Еуропада  монополяларға қарсы заңдар барлық  монополияларға емес,  ол тек  бәсекелестікті  шектейтін кәсіпорындарға  ғана бағытталған