Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет ретінде құрылу тарихы

3.2 Мемлекеттік басқаруды ақпараттық  технология арқылы жетілдіру

Қоғам дамуының аса маңызды стратегиялық міндеттерін орындау үшін мемлекеттік  басқару жүйесін жетілдіру қажет  екені айдан анық. Биліктің жұмыс  істеуінің маңызды және қажетті шарты-ақпаратты алып беру, сараптау және оны тиімді пайдалану. Ақпараттық қызметтің, ресурстар мен бағдарламалық өнімдердің, Қазақстанның ақпараттың әуелетінің таралуына жасалған талдау олардың бөлінуінің біркелкі еместігін көрсетеді. Мемлекеттік басқару органдарының ақпараттық қамтамасыз етілуі әлі де төменгі деңгейде қалып отыр. Мамандардың әртүрлі бағдарламасы бойынша басты қызметкерлер өзінің уақытының 30 пайыздан  80 пайызға дейінгісін ақпаратпен жұмыс істеуге жұмсайды. Сондықтан қазіргі заманғы ақпараттық технологияны пайдаланудың нәтижелілігіне негізделген шешімдер қабылдау мен  жүзеге асыру-мемлекеттік  басқаруды қамтамасыз етудің аса маңыздыалғы шарты болып табылады. АҚШ-та ақпараттық технологияны интенсивтендіру (қарқындандыру) жасанды интелект жүйесі негізінде мемлекет  ішінде біртұтас ақпараттық – телекомуникациялық кеңістікті құрумен ілесе жүргізіледі. Мұндай процестер – Жапония , Германия, Канада, Англия және тағы басқа елдерде қарқын алуда.

Елімізде қабылданып жүрген елдің, өңірдің және жергілікті органдардың әлеуметтік – экономикалық  дамуының индикативті жоспары – бұрын қалыптасқан үрдістерді келешекке көшіріп пайдалануға негізделген инерциялы сипаттағы құжат болып қалуда. Өз кезеінде мемлекеттік, Республикалық және жергілікті бюджеттер олардың жекелеме бөлімдері мен баптары Парламент мен Үкімет арасындағы мәмілеге келудің нәтижелі болып табылатындығына қарамастан инерциялық алпатта болып келеді. Елдің даму жоспары мен бюджет сияқты аса маңызды құжаттар әзірлеудің мұндай тетігі іс жүзінде технологиялық қайта өндеудің барлық соңғы аяқтаушы кезеңіне және бүкіл әлемдік экономиканы қамтитын трансұлттық және мультипликациялық сипатта  дамыған ұлттық бизнеске қолдары жеткен ұлттық  экономикасы тұрақты қалыптасқан АҚШ,Жапония, Германия, Франция сияқты және басқа да ірі елдерге тән әлемдік экономикалық жүйеде өз орнын іздеуші, дамушы елдер қатарына жататын Қазақстан Республикасы үшін елімізге тиімді болып келетін, әлемдік даму үрдістеріне мезгілінде енуге мүмкіндік жасайтын шешімдер қабылдауда серпінді үрдіс қажет.

Әлемдік ақпараттың жүйе деңгейінде  ашық ақпараттың жүйеге жатқызуға болатын  дамыған биржалық және банктік ақпарат  технологиялары, интернет ,трансұлттық  пен өңірлік қоғамдастық комуникация  болып табылады.  Мемлекеттік  және ведомстволық шешімдер қабылдау тәжірибесіндегі деректерді жинаудың және өңдеудің ұлттық компьютерлік жүйесі мен ақпараттық технологиясы әлемнің дамыған елдерінде жоғары дәрежеде. Мұндай жүйелерге, сондай-ақ Оңтүстік-Шығыс Азияның «жаңа индустриалды елдері» ие. Олар компьютерлік және ақпараттық технологиялар салаларын құру процесінде шешім қабылдауға қажетті өздерінің ұлттық ақпараттық жүйелері жасалды.

Жан-жақты қамтып жатқан жаһандану  және ырықтандыруы бар және ықпал  мен мүдде салаларын қайта  бөлуі бар жаңа әлемдік экономикалық тәртіп қалыптасып жатқан жағдайда ақпараттық ресурстар рөлінің күшеюі басымдыққа айналуда және оны қай елдің болмасын экономикалық дамудың мүмкіндігінше қамтамасыз ететін ұлттық ресурстар қатарына жатқызуға болады. Әлемдік, сонымен бірге Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, мемлекеттік шешімдерді қабылдау үшін тиісті компьютерлік және ақпараттық технологияларды игеру – ел үшін жаңа бәсекелестік  мүмкіндіктер бере алады. Осыған байланысты, Қазақстан Республикасының болашақта маңызды шешімдер қабылдауы үшін ұлттық компьютерлік жүйенің құру саналы түрдегі қажеттілікке айналуда. Елдің, өңірлердің және жергілікті органдардың әлеуметтік – экономикалық дамуының индикативтік жоспары, мемлекеттік, Республикалық және жергілікті бюджеттер сияқты негізгі құжаттарда әзірленген кезде әлемдік экономиканың деңгейіндегі ақпарат жинаудың, талдаудың және шешім қабылдаудың ақпараттық технология құралдары пайдалануға тиіс. Бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін ұлттық және әлемдік экономикалық ортаның тқрақты мониторингтік деректерін пайдалану жолымен әлемдік экономика процестерінің шапшаң ахуалдық талдауы мен бұл болжамын барынша ескеру негізінде, сонымен қатар әлеуметтік – экономикалық көрсеткіштердің сандық мөлшерін әзірлеу процесін автоматтандыруға мүмкіндік беретін ұлттық компьютерлік үлгіні жасау қажеті туындап отыр.

Біртұтас ақпараттық  кеңістік саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастырудың маңызды кезеңі – мемлекеттік ақпарат үшін басымдылықтарды  анықтау болып табылады. Мемлекеттік  ақпарат нормативтік құжаттар, басқару шешімін және әрекеттер үшін негіз ретінде қызмет етеді. Ол әкімшілік саяси шешімінің оңтайлысын таңдауды анықтаудың тікелей себебі болып табылады. Дамудың қазіргі кезеңінде мемлекеттік ақпараттың басымдылықтарына келесілерді жатқызуға болады:  құқықтық ақпарат, мемлекеттік билік органдарының қызметі жөніндегі ақпарат, төтенше жағдайлар, қауіпті табиғи құбылыстар туралы ақпарат мемлекеттің мәдени мұрасын сақтау мен пайдалану туралы ақпарат, мемлекеттік статистика органдарының ақпарат.

Мемлекеттік билік органдарын ақпараттық қамтамасыз ету – басқару шешімдерін қабылдау үшін негіз болатын өнделген ақпарат алынуы талап етеді. Бұл  мақсатқа жету алғашқы ақпаратты  жинау, оны сақтау, мемлекеттік органның құрылымдық бөлімшелерімен олардың қызметкерлердің арасында бөлу, өңдеуге даярлау, басқару орнына өңделген түрде беру,талдау сияқты міндеттерді шешуден тұрады. Қазіргі кездегі ақпараттар тасқыны кезінде бұл міндттерді тиімді шешу – есептеу техникасы мен жаңа ақпараттық технологияны пайдаланбай мүмкін емес.

Қорыта айтқанда, мемлекеттік басқару  оргндары жұмысының сапасын көтеру ақпараттық технологияны енгізумен  анықталады, ол құжат айналымын тездетеді, өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуы  жөніндегі басқару шешімдерін қабылдау үшін ақпарат берудің шапшандығы арттырады.Мемлекеттік қызметтің барлық ұйымдарының жұмысының ашықтығын қамтамасыз етеді, бұқаралық ақпарат құралдарымен байланысты, олар арқылы халықпен және сыртқы қолданушылармен байланысты қамтамасыз етеді.

3.1 Мемлекеттік басқаруды жетілдіру жолдары

Басқарудың әр түрлi деңгейiнiң рөлiн, жауапкершiлiгiн және өкiлеттiгiн ой елегiнен қайта өткiзу және өзгерту  ретiнде орталықсыздандыру үкiмет  қызметiнiң тиiмдiлiгiне қол жеткiзу әдiстерiнiң бiрi болып табылады. Еуропа және ТМД елдерiндегi реформалардың тәжiрибесi орталықсыздандырудың экономиканы және қоғамды демократияландыру мен өзгерту процесiнде маңызды рөл атқаратынын көрсеттi. Бұл өзiнiң мәнiн дұрыс түсiнудi, iс-қимылдың салиқалылығы мен сарабдалдығын талап ететiн күрделi процесс, өйткенi ол қоғам өмiрiнiң: саяси, құқықтық, әлеуметтiк, әкiмшiлiк, экономикалық және мәдени әр түрлi қырларын қозғайды.

Орталықсыздандыру нақты жүзеге асырылған  елдердiң тәжiрибесi оның артықшылықтары саяси да, сонымен бiрге экономикалық та сипатқа ие екендiгiн көрсетiп отыр.

Орталықсыздандыру азаматтардың билiктегi өз өкiлдерiн жақсы бiлуiне мүмкiндiк  бередi, өз кезегiнде олар өз сайлаушыларының  проблемаларымен және қажеттерiмен  жақсы танысады және тиiсiнше, саяси  шешiмдердi талдап жасауға және iске  асыруға неғұрлым белсендi ықпал етедi. 
          Жергiлiктi деңгейде жаңа элитаның пайда болуына мүмкiндiктер жасалады, ол елдiң саяси өмiрiне қатысу үшiн қажет демократиялық саяси дағдылар мен функцияларды игере алады.

Орталықсыздандыру билiк органдарының жергiлiктi қажеттiктер мен проблемаларға сергек қарауын арттыруға ықпал етедi. Қызметтер ұсыну мен инфрақұрылымды қамтамасыз ету жауапкершiлiгi орталықсыздандырылған кезде жергiлiктi органдар кiрiстер мен шығыстардың ара қатынасын жақсы бағалайды, сондай-ақ бюджеттiк шектеулер шеңберiнде халықтың қажетiне неғұрлым икемдi үн қосатын болады.

Орталықсыздандыру үкiметтiң және орталық мемлекеттiк органдардың  жұмыс тиiмдiлiгiн арттыруға ықпал  етедi, өйткенi бұл оларды жергіліктi сипаттағы мiндеттердi шешуден босатады және назарды ел дамуының стратегиялық мәселелерiне шоғырландыруға, республикалық деңгейде әр түрлi бағдарламаларды мұқият жоспарлау мен ұйымдастыруға мүмкiндiк жасайды.

Жергiлiктi жерлерде таңдау процесiн  дамыту тұтас алғанда халықтың саяси  белсендiлiгiн одан әрi демократияландыруға және арттыруға түрткi болады.

Экономикалық тұрғыда орталықсыздандыру  мемлекеттiк ресурстарды неғұрлым ұтымды пайдалануға мүмкiндiк бередi.

Қазақстан тәуелсiздiгiнiң алғашқы  жылдары орын алған мемлекеттiк  билiктi күштi орталықтандыру өзiн ақтады, өйткенi мемлекет құру, елдiң егемендiгiн нығайту, аумақтық тұтастықты сақтау басым мiндеттер болды. Орташа мерзiмдi перспективада билiктi тым орталықтандыру тiптi таяу көршiлерден стратегиялық жағынан артта қалу қаупiн туындата отырып, елдiң дамуын тежейтiн болады.

Әлемдiк экономиканың ғаламдану, мемлекеттiк  басқару жүйелерiнiң демократиялану процестерi орталықсыздандыру саясатын әзiрлеудi жеделдетудi талап етедi.

Әлемдегi орталықсыздандырудың сан  алуан модельдерiн, сондай-ақ Қазақстандағы мемлекеттiк басқарудың нақты болмыстары мен дәстүрлерiн ескере отырып, өзiндiк орталықсыздандыру стратегиямызды талдап жасау қажет. Ол үшін келесі жағдайларды ескеру қажет:

• Реформаны жүзеге асыру үшiн қажеттi iшкi ресурстардың болуы.
• Жергiлiктi басқару институтының болуы.
• Республикада әр түрлi деңгейде басқарудың оңтайлы модельдерiн iздестiру жүргiзiлуде.
• Белгiлi бiр функциялардың, өкiлеттiктердiң, қаржылық жауапкершiлiктердiң орталық Үкiметтен мемлекеттiк билiктiң одан төмен тұрған деңгейлерiне берiлуi жүзеге асырылуда.
• Әкiмдердiң тiптi дамыған елдерде қабылданған нормалардан бiрсыпыра асып түсетiн кеңiнен жария етiлген өкiлеттiктерi жауапкершiлiктiң қазiргi көлемiмен салыстырғанда нақты өкiлеттiктiң жай-күйiне талдау жасау қажеттiгiн көрсетедi.

Сонымен қатар келесі мәселелерді ескерген жөн:

• Жергiлiктi басқару органдарының басшыларын тағайындаудың қазiргi жүйесi олардың халыққа есептiлiгi мен бақылаулы болуын қамтамасыз етпейдi.
• Өз араларындағы функциялар мен өкiлеттiктердiң айқын ажыратылмауы салдарынан билiктiң әр түрлi деңгейлерiнiң арасында жауапкершiлiктi бiр-бiрiне арту мен тартыстар.
• Жергiлiктi өкiлдi органдардың әлсiздiгi және олардың жергiлiктi атқарушы органдарға тәуелдiлiгi.
• Жергiлiктi жерлерде және аймақтық әкiмшiлiктерде орталық органдардың функцияларының қайталануы.

Қоғамның тұтас алғанда мемлекеттiк  басқару жүйесi мен жергiлiктi мемлекеттiк  басқару жүйесiн мемлекеттiк басқару  негiздерiн демократияландыруға  қарай реформалау қажеттiгiне түсiнiстiкпен қарауы, әлемдегi орталықсыздандыру  процесiнiң қазiргi мол тәжiрибесiн зерделеу ортақ үрдiстер мен заңдылықтарды анықтауға мүмкiндiк бередi.

Қазақстан Республикасынан мемлекеттiк  басқару жүйесiн демократияландыруды  талап ететiн әлемдiк экономиканың ғаламдану үрдiсi.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы  күрес мәселелерi назар аударуды талап етедi. Бұған қоса, аймақтардың басшыларының сайланбалылығына асығыс түрде көшуге жол беруге болмайды, өйткенi тiптi сепаратистiк үрдiстердiң туындауына дейiн дерлiк саяси тұрақсыздық, ұлтаралық егес туындау қатерi бар.

Аймақтардың әр түрлi экономикалық әлеуетiне байланысты ойластырылмаған бюджеттiк орталықсыздандырудың да терiс әсерi болуы және аймақтардың әлеуметтiк қызметтермен бiркелкi қамтамасыз етiлмеуiне алып келуi мүмкiн.

Нарықтық экономика құрудың  стратегиялық мiндеттерi мемлекеттiк басқарудың барлық деңгейлерiн демократиялық құрылысын талап етедi, өйткенi демократиялық тетiктерсiз және басқару органдарының жұмысын бақылаусыз әдiлеттi нарықтық бәсекелестiк жағдай туғызу мүмкiн емес.

Екiншi жағынан, нарықтық экономика шешiм қабылдау жүйесiнде шектен тыс орталықтандыруға көнбейдi және экономикалық, әлеуметтiк өмiрдiң субъектiлерiмен тiкелей жанасатын жергiлiктi органдарға белгiлi бiр билiк пен қаржы өкiлеттiгiн бекiтiп берудi талап етедi.

Сонымен бiрге орталықсыздандыру процесi орталық мемлекеттiк органдардың рөлiн төмендеудi бiлдiрмейдi, олар мемлекет қызметiнiң негiзгi салалары үшiн жауапты болып қала бередi және жергiлiктi билiк органдарының қызметiн заңнамалық актiлер мен бюджетаралық трансферттер жүйесi арқылы реттейдi.

Қазақстандағы орталықсыздандырудың негiзгi мiндеттерi:

• билiктiң әр түрлi деңгейлерiнiң арасындағы қызмет, функциялар және жауапкершiлiк салаларын айқын шектеу;
• жергiлiктi мемлекеттiк басқарудың пәрмендi жұмыс iстеуi үшiн жағдай жасау;
• демократиялық мемлекеттiң iргетасы ретiнде жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды енгiзу;

Билiктiң әр түрлi деңгейлерiнiң арасындағы қызмет, функциялар және жауапкершiлiк  салаларын айқын шектеу:

Мiндетке қол жеткiзу үшiн мынадай  нақты шараларды мақсатты түрде  жүзеге асыру қажет.

- Құзырында орталықсыздандыру  жоспарын әзірлеу және оның  орындалуын бақылау, сондай-ақ  мемлекеттiк функцияларды орталықсыздандыру  мәселелерi бойынша мемлекеттiк  басқару органдарының қызметiн  үйлестiрудi жүзеге асыру болатын  уәкiлеттi органды белгiлеу.

- Функциялар мен өкiлеттiктердi беру процесiнiң кезеңдерi мен бағыттарын, мемлекеттiк басқарудың әрбiр деңгейiнiң рөлi мен мiндеттерiн және олардың өзара iс-қимыл жүйесiн, сондай-ақ жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарына және мемлекеттiк емес ұйымдарға беруге жататын функцияларды айқындайтын орталықсыздандыру жөнiндегi iс-қимылдың мемлекеттiк жоспарын әзiрлеу.