Аудит маңыздылық пен тәуекелдік

 

     Салық салынғанға дейінгі табыс бойынша  жиынтық қателік 10000 теңгеге дейін  болса, есеп беру дұрыс құрылған деп  есептеуге болады. Егер 15000 теңгеден артық болса, есеп беру объективті құрылмаған деп есептеуге болады. Егер жиынтық қателік 10000 теңгемен 15000 теңге аралығында болса, онда барлық факторларды қосымша дәлелдеме жинау арқылы мұқият зерттеу қажет болады. Бқл жағдайда аудитор қалған екі критерийге қатысты да сол әдісті қолданады.жасалған тұжырымдардан кейін маңыздылықты бағалауға елеулі әсер етуі мүмкін сапалық факторларды анықтау қажет. Есепті жүргізу тәртібі мен қаржылық есеп беруді құрудың сәйкес нормативті актілер талаптарынан ауытқуы маңыздылық деңгейіне елеулі әсер етеді. Оларға мыналар жатады:

• ішкі бақылаудың тиімді жүйесінің болмауы;
• елде әрекет етуші ноомативті ктілердің бұзылуы.

 

     Ішкі  бақылаудың тиімді жүйесінің болмай белгілері: лауазымды адамдардың адал емес болуы; ұрлық; ысырап, заңсыз төлемдер; бухгалтерлік есеп шоттарында шаруашылық операциялардың дұрыс емес көрінісі және басқалар.      

Қызметтің қандай да бір түрлерінің лицензиясыз  іскеасырылуына ірі айып шаралары қолданылады  немесе банкротқа немесе субъектінің  барлық қызметін тоқтатуға әкелуі мүмкін қызметтің заңсыз қарсы түрлерін тоқтату туралы мәселе қойылады. Кәсіпорынның қылмыстық сипаттағы тәртіп бұзушылығы маңыздылық деңгейінің өсуіне әкеледі.     

Маңыздылық  туралы пікір аудиторлық тексеруді  жоспарлау мен оның нәтижелерін  бағалауға әсеретіп, қаржылық есеп беруді ұсынудың дұрыстығын анықтауда шешуші болып табылады. Аудиторлық тексеру нәтижесінде жасалған пікірге қаржылық есептер операция нәтижелерін дәр немесе толық бере алмайды деген мойындау енеді. Маңыздылық туралы пікір қаржылық есепте келтірілген санаға тікелей әсерсіз ашылған немесе ашылуы керек мәселеге де әсер етеді. Маңыздылықты анықтауға сапалық және сандық факторлардың екі жақты әсер етуінен тұжырымдаманы жұмыста пайдалану қиын және бірегей келісілген сандық стандартты орнатуға тырысу пайда әкелмейді.     

Маңыздылық  туралы алдын ала пікір құрғаннан кейін аудиторға жалпы және қорытынды есеп элементтері бойынша аудиторлық процедуралар нәтижелерінен алатын жиынтық қателерге баға бері қажет. Аудиторлық тестер бойынша есептің қателерін анықтауға болады. Мысалы, босалқы қорлар баптары аудиті процесінде аудитор 650000 мың теңге жалпы жиынтықтан 50000 теңге көлемінде іріктеме жасау кезінде 4800 теңге сомасына артық көрсетілген мәліметтерді жалпы қателікті бағалауды есептеудің бір жолы табылған қателердің  4800 теңге жалпы соамысн іріктеме сомасы 50000 теңгеге бөліп, нәтижесін барлық жиынтық үшін жазылған сомалықмәніне көбеуту болып табылады. Нәтижесінде артық көрсету түріндегі сомалық қатені бағалау, яғни  62400 теңге алынады.

Төмендегі кестеде жіберілген қателердің мысалы берілген.  
   Рұқсат  етілген қателер және аудит жүргізуші субъектінің қателігін бағалау, теңгемен

Шот	Жіберілген  қате	Қателікті бағалау
Кассадағы қолма қол ақша	2000	1000
Дебиторлық  борыш	2000	15000
Босалқы қорлар	50000	624000
Маңыздылық  туралы алдын ала пікір	22000
Жиынтық қателікті бағалау		78400

 

      

Кестеден  көрініп тұрғандай әр шот бойынша  мәліметтер түріндегі есептелген жиынтық  қателік 78400 теңге болады және әр шот  бойынша сома болып табылады. Есептелген жиынтық қате алдын ала бағалаудан жоғары болғандықтан қаржылық есеп беру жарамды деп есептеледі. Аудитор не артық көрсеткіш 72000 теңгедегі шын жоғары болатындығын анықтайды, не ескертпесі бар қортыныды немесе теріс қорытынды ұсынады. Соынмен бірге аудитор негізгі күшті босалқы қорлар баптары бойынша қателіктерге арнайды. Егер босалқы қорлар баптары бойынша қателіктің есептелген сомасы 50000 теңгеден 624000 теңгеге дейін болса, онда аудиторға аудиторлық тестер көлемін кеңейту керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 2.4 Маңыздылық  пен тәуекелділіктің байланасы 

Аудиторлық  тәуекел түсінігі

   Аудиторлық  тәуекел – аудитор байқамаған қателер мен олқылықтар болу мүмкіндігіне қарамастан, сыртқы есептілік деректерінің толық растығын туралы қорытынды  есеп беру арқылы өзіне алатын қауіп. Аудиторлық қауіп аудитті жоспарлау мен жүргізуді, сонымен қатар орындалған процедуралар нәтижесіне бағалау кезінде пайдаланады. Аудиторлық қауіп аудитті жоспарлау мен жүргізу кезінде және де атқарылған іс-әрекеттерді нәтижесін қорытындылағанда аудитормен ескеріледі. Аудитор жұмыс барысында қауіптерді зерделеуге оларды бағалауға және бағалау нәтижелерін құжаттауға міндетті. Қауіптерді бағалаған кезде кем дегенде үш тармақты қарастыру қажет: жоғары, орташа, төмен.      

Аудиторлық  ұйымдар өз қызметтерінде қауіптерді бағалаған кезде жоғарыда аталған үш тармаққа қарағанда көп тармақтарды қолдану туралы немесе қауіптерді бағалау үшін сандық көрсеткіштерді пайдалану туралы шешім қабылдай алады.     

Аудиторлық  тәуекел сапалық шкала бойынша  немесе сандық шкала бойынша 0 ден 100 %-ке дейін баға ықтималдығы жолымен өлшенуі мүмкін.     

Тексерілетін  ұйым шағын болса және аудиторға  жақсы таныс болатын болса, операциялары аз  және стандартты болса, бизнес сферасы- тұрақты,  бухгалтерлік қызмет  маманданған  және жақсы жолға қойылған болса, аудитор квалификациясы жоғары болса.     

Жоғарыда  аталған аудиторлық тәуекелге әсер ететін  факторлар жиынтығы мен  комбинациясын  негіз ретінде  алуға болады.       

 Тәжірибеде аудиторлық тәуекелді  бағалаудың сапалық шкаласы кеңінен  қолданылады: жоғары, орташа және  төмен. Аудит жүргізу барысында аудитор аудиторлық тәуекелді  мүмкіндігінше төмендетуге қажетті шараларды жасағаны жөн.     

Аудиторлық  тәуекелдің мәні сол,  аудитор  өз  жұмысында кейбір олқылықтарға  орын  беруі және жалпы жиындарын  шығарған кезде  қате тұжырымдар жасауы  мүмкін. Жалпы алғанда , бұл қауіпті факторлар арақатынасы ретінде қарастыруға   болады .   

 

 

 

   Іс  жүзінде аталған факторларды  үш  компонентке бөлуге  болады ;      

А)  Ажырамас тәуекелі ( IR бөлінбейтін қауіп )      

В)  Бақылау  құралының   тәуекелі ( CR )       

С)   Таба алмау тәуекелі ( DR  )      

Аудитте аудиторлық тәуекелдің мынадай түрлері болады :

1. Аудитордың  кәсіби қабілеттілік  тәуекелі - ол  тексерілетін фирма беделін ескере отырып, мұқият таңдаумен анықталады. Кез келген фиманы тексеруді қолға алған кезде аудиторлық, ең алдымен, оның беделіне назар аударады. Сөйтіп, аталған фирмаға жүргізілген тексеру  аудиторлық компанияға  және  оның клиенттеріне  нұқсан  келтірмеуі  тиіс;
2. Клиент үмітін ақтамау тәуекелі – жасалған тұжырыммен  клиенттің мүддесін  қанағаттандырмау  тәуекелі.  Аудиторлық тексерудің  жүргізілуі клиенттің ойындағыдай болмаса, ол бұ л аудиторлық  компанияны қызыметінен  бас тартуы мүмкін;
3. Аудиторлық тәуекел – бұл аудиторлық  қорытындының мынадай  себептерге байланысты дұрыс болмауы ықтималдылығы. Экономикалық субъектінің бухгалтерлік  есептілігінің дұрыстығы расталғаннан  кейін, онда анықталмаған  елеулі  бұрмалаулар бар деп  танылуы .  Тәуекелдің  үшінші  түрі – аудиторлық тәуекелді неғұрлым толығырақ     қарастырайық :

 

     А) Бухгалтерлік есептілікте елеулі  қателіктердің болу  тәуекелі;       

B) Бухгалтерлік есептіліктегі  қаталіктердің қайсыбірі тексеру  барысында анықталмай  қалу  тәуекелі .      

Ажырамас  тәуекелі -  бухгалтерлік  шотта,  баланс  бабында шаруашылық  операциялардың біртектес тобында, жалпы экономикалық субъектінің есептілігіне  елеулі қаталіктердің пайда болуын  мұндай бұрмалаулады ішкі бақылау жүйесінің құралдары мен анықталғанға  дейін немесе мұндай мұндай  құралдарының болмауына жол берілген жағдайда  аудитор субъективті түрде анықтайтын ықтималдылық ұсынады . Бұл қауіп көбнесе кллиенттің ерекшелігімен анықталады және  ішкі шаруашылық  құралдарымен тексеру мүмкін болмайтын оның ішкі  сипаттамаларымен , сондай  - ақ сыртқы орта жағдайларымен  байланысты болады . Шындап  кедгенде,  бұл шаруашылық  жүйесінің өзіндк  дамуының оңтайлы даму жолында ұдайы бола  алмау  ықтималдылығын білдіреді .   Бұл  қауіптің бастамасы ішкі  шаруашылық бақылау құрылығына  дейінгі  шаруашылық  ортасының  сыртқы ая сы да  болуы керек .      

Аудитор  тексерілетін  экономикалық  субъектінің  ішкі шаруашылық  қауіпінеөзінің  кәсіби  тұжырымын  пайдалана  отырып , жоспарлау  сатысында баға  беруге  тиіс .  Осы жағдайда  бухгалтерлік  есептің  шоттары  мен операцияларға  сальдоға  және  мәнділіктің берілген деңгейінің асатын  айналымдарға  ерекше  назар аудару  қажет .      

Аудитор  баланс пен  есептелікке  қатысты  ішкі  шаруашылық қауіке  баға  берген  кезде мынадай  факторларды назар алуға  қажет ;      

А) экономикалық  субъект әрекет жасайтын  сала қызметін  және  ағымдағы экономикалық  жағдай ерекшеліктері ;      

В) осы экономикалық  субъекті жүзеге асыратын  қызметтің  арнайы ерекшелітері ;      

С) экономикалық  субъектінің  басшылықты  жүзеге  асыратын  және  есепті жүргізу мен есептілікті әзірлеуге  жауапты қызыметкерлер  адалдығы ;      

D) есепті жүргізуге  және есептілікті   әзірлеуге жауапты  қызметкерлердің тәжірбиесі мен біліктілігі ;      

Е) бухгалтерлік  есептіліктің  белгілі  бір  көрсеткіштеріне  қалай да  қол  жеткізуі  мақсатымен  экономикалық  субъектінің  басшылары мен  қызметкерлеріне  сырттан  қысым жасалу  мүмкіндігі .      

Бақылау тәуекелі деп –  кәсіпорында бар  және ұдайы қолданылатын  бухгалтерлік есеп  жүйесімен  ішкі  бақылау жүйесінің құралдары немесе жиынтық  түрінде елеулі  болып табылатын  бұзушылықтарды дер  кезінде  таба және  түзете  алмайтын  және мұндай  бұзушылықтырдың  пайда  болуына  қарсы  тұра алмайтын  жағдайда , аудитор  субъективті  түрде  анықтайтын  ықтималдық  ұғым     болады .      

Кез  келген  экономикалық  субъектіде  ұйымдастрылған  есептің бақылаудың  жүйесі әрекетшіл,  сонымен  бірге  барынша болуға  тиіс . Демек , қателіктерді  немесе  осы жүйедегі  басқа да  елеулі  дәлсіздіктерді  ескертпеудің  немесе  таба  алмаудың  қауіпі   бастапқы  кезде – ақ  болады.     

 

Аудит  жүргізу  барысында  экономикалық  субъектіні  ішкі  бақылау жүйесін бақылау  ортасын және бақылаудың жекелеген құралдарын зерттеуге және бағалауға міндетті . Бұл жұмысты үш сатыда  жүргізу қажет :

1. ішкі бақылау жүйесімен жалпы танысып шығу;
2. ішкі бақылау жүйесінің  сенімділігіне  бастапқы баға  беру ;
3. ішкі бақылау жүйесінің  сенімділігіне берілген бағаның дұрыстығын растау .

 

     Бақылау құралдарының қаупін  бағалау үшін  тестілеу  деп аталатын арнаулы  аудиторлық  шаралар қолданылады :

1. Кәсіпорында  көзделген  бухгалтерлік  есеп және ішкі бақылау жүйелерінің сенімді жұмыс істейтініне  бухгалтерлік есептілікте  елеулі бұрмалаулардың  пайда  болуына  тиімді қарсы тұруға және оларды анықтауға  қабілеттілігіне :
2. Бақылау құралдарына  бүкіл  есепті  кезеңінің  ішінде  бірдей тиімділікпен  жұмыс  істейтініне көз  жеткізуіне   мүмкіндік  береді .

 

     Бақылау  құралдарын  тестілеу бақылау  құралдарының тәуекелі  жоғары деп  бағалағаннан  басқа  барлық жағдайларда  жүргізіледі . Аудитор өз пікірін әзірлеген  кезде бақылаудың  белгілі бір  құралдарына  неғұрлым  көбірек сүйенетін  болса , ол  олардың сенімділігіне  тиімділігін  соғұрлым  мұқият  тексеруге тиіс .      

Бақылау  құралдарының  тәуекелін  бағалау  нәтижелерін  аудитор  аудиттің жалпы  жоспарында , ал  нақтыллаушы бағаларды  тексеру  жөніндегі жұмыс құжатында  көрсетуге тиіс .      

Таба  алмау  тәуекелі  деп – аудитор тексеру барысында  қолданатын аудиторлық шаралар жекелей немесе  жиынтығына елеулі сипатқа ие  болатын нақты тәртіп  бұзушыларды табуға  мүмкіндік бермейтін  жағдайда  аудитор  субъективті түрде  анықтайтын  ықтималдық ұғынылады. Ол нақты аудиторлық  тексеруді жүргізу тәртібінде, сондай – ақ аудиторлардың біліктілігі және олардың тексерілетін экономикалық субъект қызметімен алдыңғы таныстық деңгей  сияқты факторларға байланысты болады .      

Ішкі  шаруашылық  қауіпін және бақылау  құралдарының қауіпін  бағалау негізінде  жұмыста жіберілген  таба алмау қаупін төмендетуге ескере отырып  тиісті аудиторлық шараларды жоспарлауы  болады.     

Таба  алмау  қауіпі  және  ішкі  шаруашылық тәуекелі мен бақылау құралдары   тәуекелі комбинациясның  арасында кері байланыс бар :              

А) ішкі шаруашылық қауіпі мен  бақылау  құралдары тәуекелінің жоғары мәні аудиторды таба алмау тәуекелін барынша  мүмкін деңгейіне дейін  төмендететіндей  және жалпы аудиторлық тәуекелді қолайлы мәнге  дейін  жеткізетіндей  еткізіп  тексеруі ұйымдастыру ;      

В) ішкі шарушылық мен  бақылау құралдары қаупінің төменгі  мәні аудитордың тексеру барыснда таба алмау тәуекелін неғұрлым  жоғары жасауға және бұл  ретте жалпы  аудиторлық тәуекелдің қолайлы  мәнін алуға  мүмкіндік береді .      

Аудиторлық  тәуекелді бағалаудың  екі әдісі бар:     

А)бағалау;    

В) сандық.     

Бағалау әдісі бізде  кеңінен пайдаланылады аудитор өз  тәжірибесімен  клиенті  білуіне  қарай қаржылық  есеп  беру  негізінде  аудиторлық есеп беру  негізінде  аудиторлық қауіпті белгілейді  және  осы  аудиті жоспарлауда пайдаланылады. Сандық әдіс аудиторлық  тексерудің  көптеген  есептеу үлгілерін  қамтиды:     

A_p = P_ч FP_k FP_h       

А_Р = аудиторлық  тәуекел      

Р_ч – таза тәуекел     

Р_к – бақылау тәуекелі       

Р_н -  таба алмау тәуекелі  
 

Кесте 1. Аудитордың мүмкін болатын аудиторлық тәуекелді  таңдауы бойынша әрекеті

Шарты	Аудитор әрекеті
Егер  ажарамас тәуекел мен бақылау  тәуекелі (немесе олардың бірі) төмен  болса	Аудитор таба алмау тәукелін орта немесе жоғары деңгейіне бағдарлануға құқылы бірақ  бұл жағдайда сәйкестік пен маңыздылыққа процедураларды пайдалана отырып бақылау тәуекелдігімен ажырамас тәуекелдігінің дұрыстығын алынған бағалаулардың дұрыстығын растау алуға міндетті.
Егер  ажырамас тәуекелдігімен баөылау тәуекелі ( немесе екеуінің біреуі) – орташа немесе жоғары	Аудитор аудиторлық  тәукелдікті төмендету  бойынша шаралар қабылдауы қажет