Аудит маңыздылық пен тәуекелдік

Сондықтан аудиторларға есеп беруді ықтимал пайдаланушылар және бұл есеп беру дұрыс шешім  қабылдау үшін нақты және бъективті  ақпаратты сақтауы туралы мәліметтер қажет. Маңызды болып табылатынды  бағалау кәсіби пікір пәні болып  табылады. Аудитордың кәсіби пікірі – оның білімі, біліктілігі мен жұмыс тәжірибесіне негізделген көзқарасы. Бұл оның әрекетінің тәртібін қатал анықтау мүмкін болмайтын жағдайларда субъективті шешім қабылдау үшін негіз болады. Маңыздылық туралы алдын ала пікір тудырудың мақсаты – аудитордың назарын аудиторлық  тексеру стратегиясын  анықтау негізінде қаржылық есеп берудің елеулірек құрамдас бөлігіне аудару. Мысалы, аудитор 50 мың теңгені құрайтын, баланс үшін емес, таза табыс үшін маңызды болатын дәл емес мәліметтерді қарастыра алады.      

Маңыздылық туралы пікір  аудитор қабылдайтын  маңызды шешімдерінің бірі. Ол аса  жоғары кәсіпқойлықты талап етеді». Аудитор пікірі қажетті дәлелдерді жинақтауды жеңілдетуге көмектеседі. Егер аудитор маңыздылық деңгейін елеусіз  сома көлеміне орнатса, онда оған елеулі соманы анықтағаннан гөрі, көбірек дәлелдер санын жинақтау қажет.      

Жұмыс барысында аудитор жекелеген  елеусіз бұрмалаулардың жиынтығын  да қаржылық есеп берудің нақтылығына  күмән тудыруға себеп болатынын  байқауы мүмкін. Бұл жағдайда аудитор бар қателерді анықтау үшін тексеру масштабын өсіру қажет болады. Тексеру аяғына қарай рұқсат етілетін бұрмалау маңыздылығының дәрежесі жоспарлау кезеңіне қарағанда басқашалау болуы мүмкін.     

Маңыздылық  туралы алдын ала пікір білдіруге  әсер етуші негізгі факторлар:

• кәсіпорын көлемі;
• базалық көрсеткіштері;
• аудиторлық фирма клиентурасы құрылымының өзгеруі;
• бухгалтерлік есеп, аудит пен салық салу саласындағы заң талаптарынынң өзгеруі.

 

     Маңыздылық  деңгейін анықтау кезінде екі  шама пайдаланылады: қатенің

абсолютті шамасы мен қатенің  салыстырмалы шамасы.     

Абсолютті шама – бұл көлеміне, мысалы 500 теңге  немесе 1000 теңге болғанына қарамастан қате басқа жағдайларға тәуелсіз соманың елеулігіне қарай маңызды  деп танылатындығы жөніндегі  аудитордың субъективті пікірі.      

Салыстырмалы  шама қабылданған базалық шама сәйкес пайыздық қатынаста анықталады.      

Әр  аудиторлық фирмаға маңыздылық деңгейін анықтау жолдарын дайындау үшін критерийлер  жүйесін және есептеудің қажетті  тәртібін жасау және оларды фирмаішілік  немесе әдістемемен толтыру қажет.     

Маңыздылық  деңгейін анықтау кезінде аудиторға  екі факторды ескеру қажет:

• қаржылық есеп беруді құру жағдайы;
• пайдаланушылар үшін қаржылық мақсаты, яғни бір клиент маңыздылығы басқа клиент маңыздылығына сәйкес келмейді.

 

     Маңыздылықты  анықтау кезінде аудитор клиентпен есептеу деңгейін немесе тәртібін талқыламауы керек, себебі бірінші кезекте жұмыс көлемін және қабылдауға қабілетті тәуекелдерді өзі анықтайды Жоспарлау кезеңінде маңыздылық қарастырылады:

• шоттар сальдосы деңгейінде;
• қаржылық есептеме деңгейінде.

 

     Шот сальдосы деңгейіндегі маңыздылық елеулі түрде бұрмаланған деп есептеуге  болатындай шот сальдосында орын алған минималды бұрмалауды көрсетеді. Бұл деңгейге дейінгі бұрмалау рұқсат етілген бұрмалау ретінде белгілі. Шот сальдосы деңгейіндегі маңыздылық түсінігін шоттағы елеулі қалдық терминімен араластыруға болмайды. Соңғы термин шоттың көрсетілген сальдосы размеріне жатады. Сол кезде маңыздылық түсінігі пайдаланушы тарапынан болатын шешім түсінігіне әсер ететін бұрмалау сомасымен байланысты.       

 Шот сальдосы деңгейіндегімаңыздылыққа  қатысты қорытынды қабылдау кезінде  аудиторға онымен қаржылық есеп  беру деңгейіндегі маңыздылық  арасындағы өзара байланысты  қарастыру қажет. Бұл қарастыру  аудиторды аудитті жеке емес, басқа шоттар сальдосындағы бұрмалаулармен жиынтықта жалпы қаржылық есеп беруүшін елеулі болуы мүмкін бұрмалауларды анықтауға болатындай етіп жоспарлауға әкелуі керек.      

Қаржылық  есеп беру деңгейіндегі маңыздылық жөніндегі  аудитордың алдын ала пікірі сандық көрініспен анықталса, әр шотқа қатысты маңыздылықтың алдын ала бағасын жекелеген шоттың қаржылық есеп беру деңгейінде маңыздылықты бөлу жолымен алуға болады.Бөлуді бухгалтерлік баланспен қатар табыстар мен шығындар жөніндегі бұрмалаудың үлкен бөлігі де баланстық есеп беруге әсер ете алатындықтан және баланстық есеп беру шоттары аз болғандықтан көптеген аудиторлар бөлуді бухгалтерлік баланс шоттары негізінде іске асырылады. Бөлуді іске асыру кезінде аудиторға қарастыру қажет:     

- шотта болатын бұрмалаудың шындыққа  жақын болуы;     

- осы шотты тексерумен  байланысты мүмкін болатын шығындар;      

Мысалы, кәсіпорын мүлігіне тексеру жүргізе  отырып, аудитор ақша қаражаттары, тауарлық-материалдық  босалқы қорлар, негізгі қаражаттар және оларды алу шоттары бойынша  баланстағы кейбір бұрмалаулар орын алады деп болжайды.      

Клиентпен жүргізілген алдыңғы жұмыс тәжірибесіне сүйене отырып аудитор ақша қаражаттар ымен негізгі құралдар активтердің  басқа шоттарына қарағанда арзандау болады деп күтеді. Қаржылық есептеме маңыздылығы деңгейін алдын ала  бағалау активтердің жалпы құнының 1%-нан немесе 20млн теңгені құрайды дей отырып, маңыздылық деңгейін екі жолмен бөлуге болады.      

Бірінші әдісте маңыздылық болжанған ақшалай  бұрмалаулар немесе аудит шығындарын ескерместен әр шотқа пропорционалды бөлінеді. Екінші әдісте маңыздылықты ірірек бөлу бұрмалаудың үлкен саны мен анықтау шығындары жоғары болуы жоспарланатын алулар мен тауарлы-материалдықбосалқы қорлар шоттары бойынша қабылданады. Сондықтан шоттар мәліметтері бойынша қажетті дәлелдеме сомасы 1 жоспармен салыстырғанда шот сальдосы мен маңыздылығы мен дәлелдеме арасындағы кері пропорционалды тәуелділік салдарынан қысқартылды. Шын мәнінде аудитор бұрмалауларды табу қымбатырақ болған кезде осы шоттарда қалуы мүмкін рұқсат етілген бұрмалаулардың жалпы сомасының ең жоғарырақ үлесін жібереді. Ақша қаражаттарына қатысты маңыздылықтың елеусіз бөлінуі 1 жоспармен салыстырғандағы осы шоттарға қажетті дәлелдемелер санын өсіреді. Бірақ олар аудит үшін аса қымбат емес және жалпы иемдеуге әкелуі мүмкін.     

Маңыздылықты  алдын ала бағалауды бөлуді аудитті орындау кезінде қарастыруға болады. Мысалы, 1 жоспар шарттары бойынша алуға арналған шоттар аудитінен кейін максималды бұрмалаудың алдын ала есептелген сомасы 5600 мың теңге болса,  1000 мың теңгені құрайтын осы шоттағы маңыздылықтың пайдаланылмаған сомасы тауарлық-материалдық босалқы қорларға қайта бөлінуі мүмкін.     

Аудитор жалпы қаржылық есеп  беру үшін маңызды болуы мүмкін  алаяқтық пен қателер фактілері  туралы жеткілікті аудиторлық  дәлелдеме алуға ұмтылады. Егер онда орын алса, алаяқтық салдарлары қаржылық есеп беруде дұрыс көрсетілуі, ол қате түзетілуі керек. Әдетте қатені анықтау ықтималдылығы алаяқтың фактісінанықтау ықтималдылығына қарағанда жоғары болады. Себебі алаяқтың оны жасыруға арнайы бағыттаған әрекеттерімен қатар жүреді».     

 Алаяқтық – басшылық құрамының  бір немесе бірнеше адамдары, қызметкерлер немесе үшінші жақтардың  есеп және қаржылық есеп беру  мәліметтерін әдейі дұрыс емес  көрсетуі және ұсынуы. Оған алғашқы  құжаттар, тізімдер мен есеп беру  жалғандығы, есепке алу жазуларындағы алдау, шаруашылық операциялар мәнін бұрмалау және заңды, ұйымның есеп саясатын бұзатын есептегі жазбаларды әдейі бұзу енеді. Бухгалтерлік құжаттар мен жазулар жалғандығы бухгалтерлік есептің дұрыс емес немесе жалған екендігі алдын ала белгілі құжаттарын (авизо, шоттарды, вексельдерді және т.б) және бухгалтерлік есеп шоттарына шындықты бұрмалайтын жазуларды толтыру     

Есепке алу жазбаларындағы алдаушылық   есеп пен есеп беру мәліметтерн  бұрмалау мақсатымен нақты емес  бухгалтерлік жазбаларын немесе сторналық жазуларды әдейі пайдалану.     

Шаруашылық операциялар нәтижелерін  жою  мазмұны мен сомасы  бойынша негізгі бухгалтерлік  жазбаларға ұқсас сторналық жазулар Ерекше операциялар  бір реттік  мәмілелер мен ерекше шаруашылық  операциялар бойынша сомалардыарттыру немесе төмендету.Қате есеп жазулары мен топтауларындағы  арифметикалық немесе логикалық  қателіктер,есеп толықтығында байқалмай  қалу және қаржы шаруашылық  қызметі фактілерінің, мүліктік  есептесуі болуы және оның  жағдайын дұрыс түсінбеу нәтижесінде қаржылық есептемені әдейі емес бұрмалау.

Қателердің  негізгі түрлеріне жатады:

Кездейсоқ қателер. Қаржы  шаруашылық қызметтің қандай  да бір фактісін есепке алудың  дұрыс әдісін қолдана отырып  бухгалтер ешқандай негізсіз  немесе кездейсоқ «Стандартты емес» жазбаны жасаған жағдайда туындайтын кездейсоқ дұрыс емес жазбалар. Бухгалтерлік есеп стандарттарын білмеуге байланысты қателер. Мұндай қателерге сатылып алынатын құндылықтардың типтік жоспарында көрсетілген  шоттарға сай емес кірістерді жатқызуға болады.      

Салық заңы мәселелерінің білмеуіне  байланысты қателер. Мұндай қателерге  жол сапарлар бойынша шығындар, норма шегінде емес банктік  несиелер бойынша есептелген  пайыздардың өкілеттеі шығындары  жатады. Осы сияқты қателерді  не аванстың есеп беруді тікелей тексеріп, не нормаланған шығындар бойынша сәйкес есептеулерді және оларды өзіндік құнға жазылуын тексеру арқылы анықтауға болады. Бұл жерде салықтар мен міндетті төлемдердің дұрыс есептелмеуін де атап өтуге болады.      

Бухгалтерлік  есеп пен ішкі бақылаудың балама жүйелердің тұрақты әрекет ету арқылы алаяқтық пен қателер фактілерін болдырмау және анықтау жауапкершілігі субъект басшылығына жүктеледі. Көрсетілген жүйелер алаяқтықпен қателер фактілерін жоя алмайды, тек төмендетіп қана қояды.      

Аудитор алаяқтық пен қателер  фактілерін болдырмауға жауапты  болмайды. Аудиттің жыл сайын  жүргізілуі тежеуші фактор ретінде жүреді.  
  
  
  

2.3 Маңыздылықтың деңгейін бағалау

   Аудиттің халықаралық  тәжірибесінде аудиторлық органдар  маңыздылық деңгейін анықтайтын  әдестемені реттеуші фирмаішілік  стандартты дайындайды.  Бұл стандартты аудиторлық фирма басшылығы бекіте алады. Сондықтан, бұл – коммерциялық құпия.     

Маңыздылық  деңгейі орнатылған базалық көрсетікштер үлесі ретінде есептелуі мүмкін. Бірегей база қажеттілігі аудитті жоспарлаудың практикалық талаптары себебімен туындайды. Жоспарлау кезіндегі маңыздылықты пайдалану маңызын түсіну үшін, алдын ала пікірді аудит нәтижелерін бағалаумен салыстыру қажет. Жосапрлау кезінде аудитор тексеру барысындаанықталатын бұрмалаулар бухгалтерлік балансқа ғана немесе табыстар мен шығындар туралы есепке немесе оларға бірге әсер ететінін алдын ала білмейді.      

Базалық көрсеткіштер белгілі бір уақыт  бойында тұрақты және аз шығын  жұмсалатын болуы керек. Аудиторлық тексеру материалдарын алу шығындары мен олардың пайдалылығы арасында рационалды байланыс қажет.      

Қазір аудиттің қазақстандық практикасында  маңыздылық деңгейін анықтау әдістемесі жоқ. Аудиттің халықаралық іс-тәжірибесі практикасы бар аудиторларға маңыздылықтың нақты критерийін ұсынуға дайын емес. «Елеулілікке қатысты басшылық аудит стандартына енгізілген жалғыз ол Австралия болып табылады». Бірақ маңыздылық деңгейін анықтау әдістемесі бойынша басшылық  пен жолдар бар. Мысалы, ұлыбритания жеткеші аудиторлық фирмаларында маңыздылықтың жалпы деңгейін анықтау бойынша нұсқаулар бар.  

Фирмалар  бойынша маңыздылық деңгейінің шектері, %  (Адамс  72-б)

	Маңыздылық  анықтау базасы	А фирмасы	В фирмасы	С фирмасы	Д фирмасы
1	Жалпы айналым	0,5 – 1	2 – 4	0,5 – 1	1
2	Салық салынғанға дейінгі  пайда	5 – 10	5 – 10	5 – 10	10
3	Активтердің жалпы сомасы	1 – 2	5 - 10	0,5 - 1	1-таза активтер, айналым  қаражаттары шамасының 5-і

 

      

Кестеден  көрініп тұрғандай фирма арасында маңыздылық деңгейінде қатысты қатал  келіспеушілік болмайды және ұсынылатын әдістеме бір-бірінен елеулі алшақтанады.       

АҚШ-та БРС шығарған жоспарланған маңыздылықты анықтау кезінде бағдар және практикалық  басшылық болатын басшылықтар бар.      

Ресейде «Маңыздылық және аудиторлық тәуекел» ережесі қабылданған. Оған сай аудиторлық ұйымдар маңыздылық деңгейін анықтау тәртібін реттеуші фирмаішілік стандартты жасауы қажет.      

Ереже базалық көрсеткіштер жүйесімен  маңыздылықтың бірегей деңгейін есептеу тәртібін ұсынады. Бұл көрсеткішті  былай есептеу ұсынылады:     

баланстық пайданың 5%     

сатудың жалпы көлемінің 2%-ы;     

баланс  валютасының 2%-ы;     

меншік  капиталының 10%-ы;     

ұйымның жалпы шығынының 2%-ы      

Аудиторлық  ұйым базалық көрсеткіштер жүйесін  және оларға қолданылатын коэффициенттер мәнін өзгертіп, есептеудің дербес дайындалған кестелері мен схемаларын қолдана алады. Осындай қатаң орнатылған критериийлерін аудиторлар оның соңғы шешіміне әсер етуге қабілетті барлық күрделі әдістерді ескерместен пайдалана алады.     

Ірі қазақстандық аудиторлық фирма маңыздылық деңгейін анықтаудың фирмаішілік стандартына ие деп болжайық. Мысалы, «Батыс» фирмасы қолданатын критерийлер төмендегі кестеде көрсетілген.   
 Аудит жүргізіліп отырған  субъектінің елулілігі  туралы алдын ала  пікірге арналған мәліметтер

Көрсеткіштер	Маңыздылық  туралы алдын ала пікір
	минимум		максимум
	%	теңге	%	теңге
Салық салынғанға дейінгі табыс	3	10000	5	15000
Айналым қаражаттары	2	100000	5	250000
Ағымдық міндеттемелер	1	40000	3	120000