Ақша несие саясаты

    -    Елдің банк жүйесінің тәуелсіз балансын жасау;

    Ғылыми – зерттеу  және аналитикалық жұмыстар жүргізу

        Валюталық  операцияларды жүргізу ережелерін  және тәртібін жасау, біркелкі валюталық саясатын жүргізу.

    

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.3. Қазақстан Ұлттық Банкінің ақша – несие саясаты

     Осы бөлімде Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкінің ақша – несие саясатына шолу жасайық. 1993 жылы 13 сәуірде Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің оныншы сессиясында Қазақстан Республикасыньщ «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Заңы қабылданды, ол Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің міндеттерін, қызмет принципін, құқықтык мәртебесі мен өкілеттігін, оның банк жүйесіңдегі рөлі мен орнын, мемлекеттік билік органдарымен өзара қарым-қатынасын айкындап берді. Заң Қазақстан Республикасыньщ ақшалай және заемдык қаражаттарға деген сұранысын қамтамасыз етуде, салым салушылардың мүддесі мен мемлекеттік несие саясатын жүзеге асыруды қамтамасыз етуде кепілдікті қарастырды. Заң Ұлттық Банктің негізгі міндеттерін айқындап берді: ақша айналымы, несие, банктік есеп айырысуларды ұйымдастыру және валюталық қатынастар саласында мемлекеттің саясатын әзірлеу мен жүзеге асыруға қатысу; несие берушілер мен банктің салымшыларының, несиелік, есеп айырысу мекемелерінің, сондай-ақ валютаны сатып алу, сату және айырбастау бойынша операцияларды жүзеге асыратын мекемелердің клиенттерінің мүдделерін қорғау, банктік және басқа несие мекемелерінің қызметін реттейтін ережелерді жасау негізінде оны сақтауға бақылау жасау; Қазақстан Республикасының ақша-несие саясатын жүзеге асыру саласында мүдделерін қорғау.

     1993 жылы 15 қарашада  Қазақстан Республикасында ұлттық  валютаның енгізілуіне байланысты  Қазақстанның Ұлттық Банкіне  ақша-несие жүйесінің жұмыс істеу  жауапкершілігі, оның бюджетпен  және банкілермен қарым-қатынастарында  классикалык принциптерді енгізу, банктердің қызметін реттеудін  жүйесін бекіту міндеттері жүктелді. Қазақстан Республикасының ұлттық  валютасының — қазақстандық теңгенің  ішкі және сыртқы тұрақтылығын  қамтамасыз ету — мемлекеттің  орталык банкісі — Қазақстан  Ұлттық Банкінің негізгі міндеттерінін біріне айналды.

     Орталық банктердің  тиімді қызметі ұлтгық дәстүр  тұрғысынан оны ұйымдастыру мен  басқара білуге көп байланысты  болады. 1995 жылғы 30 наурызда шыққан  Қазақстан Республикасы Президентінің  Заң күші бар «Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкі туралы» Жарлығы  Кдзақстан Республикасы Ұлттық  Банкінін міндеттерін, қызмет  принципін, құқықтық мәртебесі  мен өкілеттіктерін, оның мемлекетгік  банк жүйесіндегі рөлі мен  орнын айқындап берді. 1995 жылы 30 тамызда  еліміздін жаңа Конституциясының кабыдануына байланысты заңнамаға бірнеше рет өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.

     Ақшаның кұнсыздануын төменгі деңгейде ұстап, ұлттық валютанын тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие саясатын жүзеге асырады. Қазақстан Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының мемлекеттік ақша-несие саясатын айқындайтын және жүзеге асыратын бірден-бір орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие саясатын бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында жүзеге асырады.

     Ақша-несие  саясаты:

• қайта қаржыландырудың ресми ставкасын;
• ақша-несие саясатының негізгі операциялары бойынша сыйақы ставкаларының деңгейлерін;
• ең төменгі резервтік талаптардың нормативтерін;

    Ерекше жағдайларда, операциялардың жекелеген түрлерінің деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулерді белгілеу жолымен жүзеге асырылады.

     Қазақстан  Ұлттық Банкі қайта қаржыландырудың  ресми ставкасына сәйкес коммерциялық  вексельдерді қайта есепке алуды  жүргізеді.

     Қайта қаржыландырудын  ресми ставкасы ақша-несие саясатының негізгі операциялары үшін сыйақы ставкалары бойынша бағдар болып табылады. Қазақстан Ұлттық Банкі қайта каржыландырудын ресми ставкасын ақша нарығының жалпы жай-күйіне, қарыздар бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейіне және инфляциялык болжауларға қарай белгілейді.

Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие саясатын жузеге асыратын шеңбердегі қаржы нарығында сыйақының нарықтык ставкаларына әсер ету максатында ақша-несие саясатының негізгі операциялары бойынша сыйакының ставкасын белгілейді.

     Резервтік  талаптар нормативі банктер алдындағы   міндеттемелерді кеміту есебінен  міндеттемелердің жалпы сомасынан  процент есебінде есептеледі  және 40 проценттен артық емес мөлшерде белгіленеді.

     Қазақстан  Ұлттық Банкі айырықша жағдайларда міндеттемелердің есуіне резервтік талаптар енгізуге құқылы. Ең төменгі резервтік талаптардыц нормативтерін әзгерту осындай шешім қабылданған күннен бастап бір айдан ерте колданысқа енгізілмейді.

     Ең  төменгі  резервтік талаптардың  нормативтері  бұзылған кезде Қазақстан   Республикасының заң актілерімен   Қазақстан Ұлттық Банкі белгілеген  мөлшерде айыппұл салынып, ендіріліп алынады.

     Қазақстан  Ұлттық Банкі банк кызметін  тоқтатқан кезде бір апта мерзім  ішінде банкке Қазақстан Ұлттық  Банкінде резервтелген қаражатты қайтарып береді.

     Қазақстан Ұлттық Банкі тікелей сандық шектеуді айырықша жағдайларда ғана белгілейді. Қазақстан Ұлттық Банкінің тіке сандык шектеулері дегеніміз операциялар мен мәмілелердің жекелеген түрлері бойынша ставкалардың ең жоғарғы деңгейі, несиелендіруді тікелей шектеу, сыйақының (мүлденің) ставкасын ұстап тұру, жекелеген салалардың дамуын ынталандыру немесе тежеу максатында несиенін накты түрлерін реттеу болып табылады.

     Қазақстан  Ұлттық Банкі тікелей сандық  шектеуді ақша-несиемен реттеудің  жанама әдістерімен инфляциялык  процестерді тоқтату мүмкін болмаған жағдайда қолдануға құқылы.

     Ақша-несие   саясатын іске асыру мақсатында  Қазақстан Ұлттық Банкі мынадай  операция түрлерін жүзеге асырады:

1) қарыздар беру;

2) депозиттер қабылдау;

3) валюталықинтервенциялар;

4) Қазақстан Ұлттық Банкінің  қысқа мерзімді ноталарын шығару;

5) Мемлекеттік және басқа да бағалы кағаздарды сатып алу және сату, оның ішінде кері сатып алу құқығымен;

6) коммерциялык вексельдерді қайта есепке алу;

7) Қазақстан Ұлттық Банкі  Басқармасынын шешімі бойынша басқа да операциялар.

     Қазақстан  Ұлттық Банкі ақша-несие саясатының  қабылданған бағдарларына сәйкес  банктердін карыз алуының жалпы көлемін реттейді.

     Банктерге  берілетін карыздарды беру мен  өтеу тәртібін, талаптарын, түрлерін, мерзімдерін және лимиттерін  Қазақстан Ұлттық Банкі айқындайды.

     Қазақстан Ұлттық Банкі қарыздарды өтімділігі жоғары және кауіпсіз бағалы қағаздармен және басқа активтермен қамтамасыз ете отырып та, қамтамасыз етпей де бір жылдан аспайтын мерзімге береді. Бұл мерзімді Қазақстан Ұлттық Банкінің Басқармасы ұзартуы мүмкін. Бұл орайда Қазақстан Ұлттық Банкі соңғы инстанциядағы қарыз беруші ретінде банктерге қарыздарды Қазақстан Ұлттық Банкінің Басқармасы белгілеген тәртіппен, шарттарда және мерзімдерде беруге құқылы.

     Қазақстан Ұлттық Банкінің нормативтік қүқыктык актілерінде көзделген мүлік Қазақстан Ұлттық Банкінің қарыздары бойынша міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету үшін кепіл заты бола алады.

     Депозиттерді  тарту мен өтеу тәртібін, талаптарын, мерзімдерін және тарту лимиттерін  Қазақстан Ұлттық Банкі айкын-дайды.  Қазақстан Ұлттық Банкі Ұлттық  валютамен де, шетел валютасымен де депөзиттер тартуға құқылы.

     Қазақстан  Ұлттық Банкі ақша-несие саясаты   мақсатында қысқа мерзімді ноталарды   ұлттық та, шетелдік те валюталарда шығаруға құқылы.

     Қысқа мерзімді  ноталарды шығару, орналастыру, айналысқа  жіберу және отеу тәртібі мен  талаптарын Қазақстан Ұлттық  Банкі айкындайды. Қазақстан Ұлттық  банкінің қысқа мерзімді нотасы - Қазақстан Ұлтық Банкі шығарған  мемлекеттік бағалы қағаздар.

     Мемлекеттік және өзге де бағалы қағаздарды сатып алу және сатуды Қазақстан Ұлттық Банкі жалпы ақша-несие саясаты шеңберінде жүзеге асырады.

     Қазақстан  Ұлттық Банкі коммерциялық вексельдерді  қайта есепке алу тәртібін  және Қазақстан Ұлттық Банкінің  коммерциялык вексельдерді қайта  есепке алуға қабылдауы үшін  койы-латын талаптарды белгілейді.

     Қазақстан Ұлттық Банкінің валюталык интервенциясы жалпы ақша-несие шеңберінде жүргізіледі. Валюталық нарықта интервенцияны Қазақстан Ұлттық Банкі кез келген банктер мен валюталық биржалар арқылы кез келген валюталық мәмілелерді пайдаланумен дербес жүзеге асырады.

     Валюталық  реттеу саласындағы Қазақстан  Республикасы Ұлттық Банкінің  құзыреті «Қазақстан Республикасындағы  валюталык қатынастарды реттеу туралы».

     Қазақстан Ұлттық Банкі Ұлттық валютаның тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында банктерге несие беру тәрізді ақша-несие саясатының құралын да пайдалануға құқылы.

     Банктерге  несие берудің тәртібін, шартын, түрін, мерзімі мен лимитін  Қазақстан Республикасының Ұлттық  Банкі айкындайды. Қазақстан банкі  несие берудің соңғы сатысының  несие берушісі ретіңде банктерге  несиені ұлттық және шетелдік  валюталармен, Қазақстан Ұлттық  Банктің Ережесімен белгіленген  тәртіпте және мерзімде, қамтамасыз  етіп те, қамтамасыз етпей де ұсынады.

     Ақша-несие   саясаты елден макроэкономикалық  тұрақтылыққа қол жеткізуге және  экономикалық өсу үшін қолайлы  жағдайлар жасауға бағытталған  мемлекеттің экономикалық саясатының  маңызды құрамдас бөлімдерінің  бірі болып табылады. Ақша-несие  саясаты - бұл ақша айналысын  реттеу мақсаты мен мемлекеттіК  ақша-несие саласында пайдаланылатын  өзара байланысты шаралар жиынтығы.

     Қазіргі жағдайдағы  қазақстандық экономикада  ақша-несиелік  реттеу сұрақтарының өзектілігі  белгілі бір деңгейде ақша-несие  саясатын жасау кезінде талдау  және болжау әдістерін, сонымен  бірге оны іске асыру механизмдерін  жетілдіру қажеттіліктерімен анықталады.

     Ұлттық  банктің  пайыздық саясаты нарықта сапалы  параметрді белгілеу жолымен  ақша айналысын реттеудің маңызды  құралы қызметін атқарады. Банктік  несиелер құнын реттеу арқылы  ақша айналымына тез және адекваттық  әсер етуге қол жеткізуге болады. Ұлттық банктің несие құнына  әсер ету мүмкіндігі оның соңғы  сатыдағы кредитор қызметін қамтамасыз етеді.

     Несие бойынша сыйақы ставкалары ақша-несие саясатын бір құралы ретінде нарықтық сыйақы ставкаларына әсер ету үшін пайдаланылады. Осы құрал Қазақстанның Ұлттық банкісінің белгілеген қайта қаржыландырудың ресми ставкаларынан және оның іске асыратын операциялары бойынша тағы басқа сыйақы ставкаларынан тұрады. Ресми сыйақы ставкалары несие бойынша сұраныс пен ұсыныстан құралатын нарықтың жалпы жағдайына, инфляция деңгейіне тәуелді. Қазіргі кезде ресми сыйақы ставкаларының төмендеу тенденциясы байқалуда.

     Позитивті  пайыздық ставканы Қазақстанның  экономикасын және қаржысын сауықтырудың  кепілі деп жиі айтылатынын атап еткен жөн. Шынында да позитивті пайыздық ставка инфляцияға қарсы қызметті орындауға қабілетті, себебі ол жинақтарды ынталандыру нәтижесінде пайда болатын сұранысты тежейді және несиені қымбаттату арқылы инвестициялық салымдарды шектейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

     Қорыта  келгенде, Ұлттық банктің ақша-несие   саясаты инфляция деңгейінің  төмен  қарқының ұстауға бағытталған.бұл   жұмыстарды жасау үшін ақша базасының  деңгейін реттейді.

     Орталық Банк "қалқып жүретін айырбас бағамы’’  саясатын жалғастырады.Валюта бағамының  қысқа мерзімді және спекулятивті  тербелістерін женілдету мақсатында  ғана валюта бағамының қалыптасуына  әсер етеді.

     Орталық Банк  интегралды қоғамдастықтар шегінде,  ЕврАзЭС пен ТМД сияқты, төлем  жүйесі мен басқа қаржылық  интеграциялау бағытында жұмыстарын  жалғастырады, сонымен қатар Бірыңғай  Экономикалық Кеңістікті қалыптастыру  мақсатында мемлекет және ведомствоаралық  топтардың жұмысына араласуды ойлайды.

     Ақша  несиелік  қатынастар қайтарымдылық, мерзімдік  және төлемдік шарттарымен уақытша  бос капиталды (ақшалай) жинақтау  мен қайта бөлу бойынша несиелік  мекемелер мен әр түрлі субъектілер  арасындағы экономикалық байланыстарды білдіреді.

     Несие жүйесі  – бұл несиелік қатынастар, несие  формалары, мен несиелік мекемелер  жиынтығы, елдегі несиелік есеп  айырысу қатынастарын ұйымдастырушы,  ақша айналысын рететуші және  басқа қаржылық қызметтер көрсетуші  несиелік мекемелер торабы.

     Несиелік  жүйенің  маңызды элементтері: Орталық   банк, коммерциялық банктер және  маманданған несиелік мекемелер болып табылады.

     Несие жүйесін  құрудың негізгі принциптері:  елдегі банк ісін ұйымдастыруға  мемлекеттік  монополия, елдегі  ақша-несие саясатының бірлігі,  несиелік мекемелер торабын   барынша дамыту, оларды қызмет  көрсету  орындарына жақындату,  мемлекеттік валюталық монополия,  Қазақстан Республикасы Ұлттық  банкінің автономиясы болып табылады.

     Қазіргі әлемдік  несие жүйесі біршама  өзгерістерге  ұшырады, олар әр типті  банктер  арасында банктер мен  банктік  емес мекемелер арасындағы өзгерістердің  жойылуы несиелік институттардың  әмбебаптануы, банктік қызметті  бейреттеу, банк ісіне жаңа  ақпараттық техниканы енгізу, алып банктердің тез өсуі.