Ақша несие саясаты

     Төртіншіден,  несие жүйесіндегі құрылымдық  өзгерістер. Арнаулы несие – қаржы  мекемелерінің дамуы мен олардың  жұмыс масштабының ұлғаюы қаржы  капиталы нарығындағы банк ісінің  кеңеюіне жол ашып, несие жүйесінің  құрылымдық өзгерістеріне әкеп  соқтырды. Несие жүйесінде жаңа буындардың пайда болуына байланысты ресурстар мен операциялардың жиынтық сомасында коммерциялық банктердің үлесі төмендеді. Капиталын иемденуіне қарай банктер және несие – қаржы мекемелері мемлекеттік және жеке болып екіге бөлінеді. Несие жүйесінде мемлекеттік сектордың көбеюі ел экономикасын мемлекеттік реттеудің ұлғаюына байланысты. Дегенмен, экономикаға несие – қаржылық, ақша-есеп және т.б. қызмет түрлерін көрсететін негізінен жеке несие мекемелері. Қазіргі несие жүйесі күрделі, әр көпбуынды құрылым. Егер несие мекемелерінің клиенттерге көрсететін қызмет түрлерін негізге алғанда несие жүйесі үш элементтен құрылады: орталық банк, коммерциялық банктер және маманданған несие – қаржы институттары.

     Несие саясаты  несиелік қызметінің міндеттерін, оларды іске асыру құралдары мен әдістерін, сондай-ақ несиелі процесті ұйымдастыру принциптері мен тәртібін белгілейді. Несие саясаты несие механизмі көмегімен жүзеге асырылады.

     Жалпы несие  саясаты мынадай сипатта  болуға тиіс:

– нұсқаулық емес, яғни директивті нұсқауларды қамтиды;

– несиелеудің мақсаттарын  нақты және мағыналы анықтауға мүмкіндік береді;

– нақты мақсаттарды іске асырудың бірнеше ережелерін қамтиды;

– оны іске асыруды қамтамасыз ететін стандарттар мен нұсқаулықтарды қамтитын құжаттардан тұрады.

    Несие  саясаты несиелік қызметтің келесідей негізгі бағыттарын анықтауға мүмкіндік береді.Несие саясаты арқылы анықтайтын несиелік қызметінің бағыттары:

     Несие саясаты  несиелік қызметтің басты   бағыттарын анықтайды. Оларды, өз  кезегінде, несие саясатының қабылдаған  бағыттарын іске асыру жүйесі  ретінде тұжырымдауға болады. Несие  саясатында мынадай элементтер көрсетілуге тиіс:

   - несиелік қызметті ұйымдастыру;

   - несиелік портфельді басқару;

   - несиелеуге бақылау жасау;

   - құзыретті бөлу принциптері;

   - несиелеуді таңдаудың жалпы критерийлері;

   - несиелеудің жекелеген бағыттары бойынша шектеулер;

   -несиелермен жасалатын ағымдық жұмыстардың принциптері;

   - несиелер бойынша зиян шегу жағдайларына резерв жасау.

   Іс  жүзінде несие саясатын іске асыру  тәсілдері мен әдістерін белгілі бір формада, яғни соған сай келетін мынадай үш құжат түрінде көруге болады:

       - несиелеу саясаты;

       - несиелеу стандарты;

       - несиелеу нұсқаулықтары.

    Сондай-ақ аталған  үш құжат ерекше бір құжатта – «Несиелік саясат бойынша жетекшілік ету» біріктіріледі.

      Несие саясатында  несиелеуді жүзеге асыратын бөлімшелер жұмыскерлерінің қызметтерін  нақтылайтын несиелік нұсқаулықтар мен несиелеу стандарты, несиелеудің жалпы бағыттары мен бағдарлары анықталады.

      Несиелеу  стандарты – бұл несиелік қызметті  жүзеге асыратын барлық қызметкерлердің жетекшілікке алатын құжаты.

      Несиелеу  стандартына мынадай сұрақтар қарастырылады:

– қарыз алушының қаржылық ақпараттарын жинау және талдау тәртібі;

– несиенің кепілхаттар  және кепілдемелермен қамтамасыз етілуіне қойылатын талаптар;

– әкімшілік стандарттар  және несиелік процесті ұйымдастыру ережелері;

– қарыз алушының несиелік қабілетін талдау тәртібі;

– құжаттардың толтырылуына қойылатын талаптар;

– несиелеудің айрықша түрлері бойынша ережелер.

     Несиелік  нұсқаулық  несиелеу процедураларын іске  асырудың жалпы алгоритімін бекітетін  кезектіліктің қадамдарын суреттеуді білдіреді.

     Басқаша айтқанда, ол несиелік қызметтің нақты бір бағыттарына жатады.

     Жалпы, несиелік  саясатта қарыз алушы туралы  қажетті ақпараттар жинау және  несиелік қабілетіне талдаудан  бастап, несиелік талдау және  аудит, несиелер бойынша мүмкін  болар зиян процесін қамтитын  несиелік процестің барлық кезеңдері көрсетіледі.

     Несие саясаты  – бұл жеке және қоғамдық  мүдделерге сәйкес ссудалық капиталды   орналастыратын кредитор ретінде  банктің қызметі.

     Несие саясатының мақсаты мен тапсырмалары, несиелендіру бағытын таңдау; несиелік операцияларды қалыптастыру технологиясы; несиелендіру үрдесін бақылау жатады. Несие саясатының мақсаты қосымша  ақша қаражаттарының түсуінде клиенттердің қажеттілігін қанағаттандыру бағытында банк қызметінің соңғы қорытындысын көрсетеді. Қайтару негізінде түскен бұл қаражаттар кәсіпорынның, ұйымның, басқа да заңды және жеке тұлғалардың өмірлік қызметін қамтамасыздандырады, өндірістік процестердің үздіксіздігіне жағдай жасау. Банк өзінің клиенттерінің болашақ серіктестестіктері болып, жаңа өнімдердің өндірісіне, жаңа және әрекет етуші ұйымдардың дамуына, жаңа өндіріспен аймақтардың, халық шаруашылығының салаларының дамуы бойынша мемлекеттік бағдарламаның дамуына көмектеседі. Бұнда банктер Коммерциялық кәсіпорын ретінде өздерінің жеке мақсаттары – пайда табу мүддесін жүзеге асырады.

     Несие саясатының тапсырмалары :

     Банктік несие  құрамының жақсаруымен  байланысты  болуы мүмкін, айналымдылық жылдамдығының  қажеттілігіне қамтылғани ссудалардың  үлесінің көлемінің өсуі және т.б.

     Несиелендіру  бағытын таңдау несие саясатының  мақсатынан шығады,оның орындалуын  қамтамасыз етеді. Бұл элемент  банк стратегиясының бөлігі болып  табылады. Банктер халық  шаруашылығының  белгілінген салаларыны, ұйымдарының  несие қызметіне өз күшін салады, несиелендіруде негізінен жеке  тұлғалар мамандандырылуы керек,  банк аралық несиелерді, соның  ішінде халықаралық несие операцияларын және т.б дамуы керек.

     Несие саясатында несие операциясын жетілдіру  технологиясыда басты орын алады. Тәжірибе көрсеткендей банктер белгіленген ережелерді бұза алмайды, экономикалық және заңдық нормалардың қатынасында қателіктерді жібермеу керек, бұл негативті жағдайларға әкеліп соқтырады.

     Банктер бұндай  жағдайда өздерінің несиелерін  талап ете алмайды, ссудалық  пайызды өз уақытында ала алмайды және т.с.с.

     Несие саясатында  тағы бір маңызды элемент болып несиелендіру үрдісінде банктердің жүргізетін бақылауы табылады.

     Аталған элементтердің  барлығы бір-бірімен  тығыз байланысты. Олардың ішінен біреуін бұзсақ несие қызметінде зиянға әкеледі. Банк мысалы, несиелендіруді , оның жүзеге асуын бақылап алмай мақсат қоя алмайды. Ссуда алу үшін құжаттары дұрыс жиналып тұрса да, егер несиелендіру бағытымен мақсаты дұрыс таңдалмаса онда несие операциясының тиімділігіне негативті әсер етеді.

     Банк  өз  бетімен несиелік мекеме бола  отырып, кейбір факторларды ескере отырып, өзінің несие саясатын жүзеге асырады. Несие саясатына әсер ететін факторларды  ішкі және сыртқы деп бөледі.(1)

     Сырткы  факторларға саяси және экономикалық жағдай, банк заңдылығының даму деңгейі; банкаралық бәсекелестік жағдайы; банктік инфрақұрылымның даму дәрежесі және т.б. жатады.

     Елдегі  саяси  жағдайлардың тұрақсыз жағжайы   банктердің несиелік салымдарын  ұстап  қалуы мүмкін, шекарадан  капиталдарды шығартпауы мүмкін.

     Экономикалық  жағдай несие операциясының дамуын шешуші болып табылады. өндірістің құлдырауы кезінде несиеге сұраныс  төлем қаражаты сияқты өседі, бұл  мезгілде несиені қайтармау тәуекеліде өседі.

Экономикалық құлдыраудың  артында жүретін инфляция кенеттен ұзақ мерзімді несиелік салымдарды қысқартады, делдалдық операциялар мен сауда  сомасына өндірістік сомадан ссудалық капиталдардың құйылуына әкеліп соқтырады.

     Елдің ішіндегі  экономиалық жағдайлар  келесідей әсерлерге байланысты болады;

     - Мемлекетің  салық саясаты (банктің пайдасына  салық қазіргі жағдайда кәсіпорын пайдасына салықтан жоғары)

     - Банктердің  меншікті капиталына Ұлттық Банктің  резервтеу нормасының мөлшерін  талап етеді (мысалы несие операциясының  дамуы үшін банктер тартылған  қаражаттардың 20%-ын өзіне алып қалмайды)

     - Кәсіпкерліктің  ережелері туралы берілген ұлттық  дәстүрлерден тұратын жұмыс ортасы.

     Банктердің  несие саясатына заңдылық базасының  да әсері өте зор. Банктік заңдылық жалпы банк – несие беруші мен  несиегердің мүдделерін қорғауынан оның жетілдіру дәрежесін, банктік қызметтің ережелерін анықтайды. Заңдылық базы мықты болмаса несиелік немесе басқа да банктік операциялардың түрлері дами алмайды.(2)

Мысалы, ипотека туралы заңның болмауы несиелік қатынастарының, яғни әлеуметтік саланың дамуына кедергі келтіреді (үй құрылысына).

     Несие операциясының дамуының басты факторы  болып банкаралық бәсекелестік табылады.

     Несие саясатына  әсер етуші сыртқы факторларға  банктік инфрақұрылым жатады. Бұдан  банктің өмірлік қызметін қамтамасыз ететін жүйе түсінігі анықталады. Бұл ақпараттық, әдістемелік, ғылыми және оқуды қамтамасыздандыру, байланыс пен комуникацияның қазіргі құралдары.

     Ақша-несие   саясатын қатайту несиелер бойынша   нарықтық ставкаларға Қазақстан  Республикасы Ұлттық Банкінің ресми  ставкалары әсерінің сипатын өзгертуді болжайды. Егер өткен жылдары Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің шаралары экономиканы несиелеу, оның ішінде ставкаларды төмендету бойынша банктер қызметтерін жандандыру жөніндегі міндеттерді шешуге бағытталса, «экономиканың қызып кетуін» болдырмау қажеттігі жағдайында ставкаларды төмендету мәселесі енді өзіндік мақсат ретінде қойылмайды.

 

 

 

 

 

 

2.2. Несие механизмінің мазмұны

     Несие механизмі  – нарықтық қатынастарға сай  экономиканың тиімді дамуын қамтамасыз  ететін несие түрлерінен, несиелеу  принциптерінен, несиелеу әдістері  мен тәсілдерінен және несиелік  тәуекелді басқарудан тұратын  экономикалық механизмнің құрамдас бөлігі.

     Қазіргі несие механизмі экономикалық механизмнің  бір бөлігі ретінде бола отырып, іс жүзінде несие қызметінің жүйесін нақты және кешенді түрде бейнелейді. Нарықтық экономика жағдайында несиенің дамуы және қызмет етуі үшін пайдаланылатын несиелік механизм өзінің негізі және құрылымы бойынша объективті сипатқа ие. Олай болмаса несиелік механизм несиенің экономикалық категория ретіндегі қызмет етуін жеткізе және тура бейнелей алмай, сондай-ақ оның қозғалысының объективті негізінен айырылып қалар еді.

     Несие механизмі  несиелеуді экономикалық ұйымдастыру  қатынастарының белгілі  бір  қабатын, яғни несиелік қатынастардың   жоғарғы буынын білдіреді. Мұндағы  буын ретінде несиенің объективті  сипатын және несиелік қатынастарды  ұйымдастыруға байланысты шаруашылықтың  субъективтік қызметінің өзара іс әрекеті түсіндіріледі.

     Несиелік  механизмге несиенің мазмұны және өзіндік  ерекшеліктерін сипаттайтын қатынастар және олардың пайда болу әдістері, тәсілдері және формалары жатады. Соңғылары несиелік қатынастардың мәніне жатпағанымен де, олар несиелік іс-тәжірибені сипаттайтын процеске жақын немесе оның үстінде қалыптасады.

     Несиелік  механизмнің  басқа экономикалық механизмдер  сияқты мынадай құрылымдық элементтері  болады.

 

 

 

 

 

 

 

2.3. Несиелеуді  ұйымдастыру принциптері

    Несиелеу  принциптері несиенің мәнін және қызметтерін, сондай-ақ несиелік қатынастарды ұйымдастыру облысындағы объективті экономикалық заңдардың талаптарын бейнелейді.

     Несиелеу  принциптері  негізінде несиелік процесс, яғни  банктік несиелердің  берілуі,  пайдаланылуы және қайтарылуы  жүзеге асырылады. Несиелеу принциптеріне  байланысты банктік несиелердің  берілуінің басты шарттары: несиенің  мақсаты және мерзімі, олардың  қаражаттар айналымы шеңберінде  қатынасу нәтижелілігі және т.б. анықталады.

     Қазіргі несиелік  қатынастарды ұйымдастыру принциптері екі топқа бөлінеді:

1 топқа  – жалпы  экономикалық тәртіптегі  принциптер:

 – несиенің мақсаттылығы;

 – несиенің дифференциалдығы.

2 топқа  – несиенің мәнін бейнелейтін принциптер:

 – несиенің мерзімділігі;

 – несиенің қайтарымдылығы;

 – несиенің төлемділігі;

 – несиенің қамтамасыз етілуі.

     Қазіргі несиенің  дифференциалдық принципінің   мазмұны өзгерген десе болады. Біріншіден, ол мерзімділік принципімен байланысады, яғни несие уақытында қайтара  алатын шаруашылық органдарына беріледі. Сондықтан да несиелеудің дифференциялануы тек несиелік қабілетті сипаттайтын көрсеткіштер негізінде ғана жүзеге асырылады. Екіншіден, бұл принцип несиелік келісім жасалғанға дейін және банктер несиелік ресурстарға деген сұранысын оқып-үйрену барысында потенциалды қарыз алушылардың несиелік қабілетін және сұралып отырған несиенің қамтамасыз етілу сипатын және олардың банк үшін пайдалылығын, сондай-ақ қаражаттардың жұмсалу ұзақтығын жетекшілікке ала отырып, бастапқы несиені орналастырғанға дейін іске қосылады. Үшіншіден, несиелік қабілеттілігіне байланысты несиелеудің дифференциалануы, оның өткен жүйедегі вариантымен салыстырғанда қаталдау болып табылады.

     Экономикасы  жақсы дамыған елдердегі қарыз   алушының жағдайы жақсы болып   келген жағдайларда несие қамтамасыз етілмеуі де мүмкін.

     Кепіл несиені қамтамасыз етудің ең тұрақты  формасы ретінде мынадай шарттарды  сақтайды: біріншіден, кепілдің құнын  анықтау барысында несие мөлшері  мен пайыз мөлшерлемесін қоса алғандағы сомасын, сол сияқты кепілді  іске асыруда және оны ақшаға айналдыру үшін уақытты дурыс анықтау қажет; екіншіден, кепіл туралы келісім жасаған кезде, барлық заңдылық жақтарын, құқылығын, міндеттілігін тексере отырып, тұрақты және заңды түрде қорғалуын қамтамасыз ету қажет; үшіншіден, бүгінгі жағдайға сай, қарыз алушының иелігінде болатын кепілдің тұрған жерін, жағдайын, құндылығын үнемі бақылап отыру қажет. Бұл айтылған жағдайлар көбіне бағалы қағаздарға да байланысты болып келеді.