Аграрлық мәселенің шешімдері

Соғыс барысында қалыптасқан  азық-түлік тапшылығы, онан қоса алыпсатарлыктың күшеюі плебейлік топтың мүддесін көздеуші революционерлерді шығарды. Оның өкілдері Жек Ру, Варле жэне Лекперктер кордельерлер клубында сөйлеген сөздерінде якобиндік үкіметтен алыптастарлыққа тыйым салуды, тұтынатын заттарға максимум (қанағат) баға белгілеуді талап етті. Бұлар Якобиндік конституцияны қызу қарсы алғанымен, ондағы жеке меншіктің сақталуын ұнатпады. Жак Ру конституцияға алыпсатарлықты қатан тыю, азьтқ-түлікті жасыруды тоқіату туралы баптар енгізуді талап етті. «Жаңа байлардың мүліктеріиің біраз бөлігін тәркілеп, кедейлерге таратуға, әскерді тазартуға, конвентті ірі жеке меншікті қорғаушылардан тазартуды үсынды. Якобиншілдердің көпшілігіне бұл талап, ұсыныстар ұнамады, содан да оларды «қүтырғандар» деп атады.

Якобиншілдердің буржуазиялық сипаш әсіресе осы «құтырғандардың» талабына қарсылық көрсетуден көрінді. Революцияшыл үкіметке қарсы болып отыр деп түсініп Робеспьер үкіметі Жак Руды, Варле, Леклерктерді тұтқындады. Жак Ру түрмеде өзін-өзі өлтірді. Плебей үгітшілерінің үгіті босқа кеткен жоқ. Жаппай қанағат баға белгіленуіне, террорға қарсы шешуші қимыл жасалуына негіз дайындады. Плебей үгітшілері якобиндік диктатураны плебейлік диктатураға ұластырғысы келді. Үкімет басына келген бір жылдан кейін Якобиндік Конвеиттің ішінде революцияшыл үкіметке қарсы екі ағым жасалды.

Бір топ Дантон мен  оның пікірлестерінің төңірегінде  қалыптасты. Бұлар революцияшыл үкіметтін  жүрігзіп отырган максимум, террор саясатына наразы болып, оны «бәсеңдетуге» тырысты. Бұл топ революция жылдарында алыпсатарлықпен байыған жаңа буржуазияның өкілдерінен түрды. Оған Дентонның өз өмірі мен түрмысы дәлел. Кедей заң қызметкері отбасынан шыққан оның 20 жасында Парижге келгенде түгі жоқ болатын. Өзінің пысықтығымен адвокат мамандығын алды, революция кезінде шешендік қабілетімен, революцияның белгілі адамдарының біріне айналды. Марат ол туралы: «таланты мен қайрат-қажыры жеткілікті, көп нәрсені істей алар еді, бірақ ол тақты армандайды»,--деп айтқан. Дантон помещик болып өлді, оның артында жақсы үй, егістік жер, жайылымы қалды. Шашпа-төкпелі қонақасы бертенді мақтан түтты.

Екінші саяси топ  — солшыл якобиншілдер. Немесе Париж коммунасында ықпалды Шометт және Эбер тобы. Бұлар негізінен алғанда қала кедейлерімен тығыз байланыста болды, солардың әлеуметтік-экономикалық жағдайларын жақсаруды мақсат тұтты. Шометт қожайындары тастап кеткен мануфактуралар мен шеберханаларды мемлекеттің өз қолына алуын ұсынды. Ол бар болғаны 26 жаста еді. [14]

Робеспьер мен Сен  Жюст басқарған негізгі топ ұсақ және орта буржуазия мүддесін қорғап жоғарғы екеуіне де жау көзбен қарады.

1794 жылы 4 наурызда эбертистер  көтеріліс жасауға әрекет жасады. Бірақ онысы сәтсіздікпен аяқталды. 14 наурызда Эбер және оның жақтастары тутқындалып, өлім жазасына кесілді, Эбертистердің түтқындалуын Дантон тобы революцияшыл үкіметтін революцияшыл диктатурасына шабуыл жасау үшін пайдаланды. Осы жылы 30 наурызда Дантон, Демулен, Делакруалар да тұтқындалды. Дантонистерді соттау процесі 2 сәуірде басталды. 4 сәуірде елім жазасына үкім шығарылып, 5 сэуір күні орындалды. Дантонды жазалайтын алаңға алып бара жатқанда Робеспьер тұрып жатқан ұста Дюпленің үйінің жанынан өтеді, сонда ол: «Максимилиан, сен де көп үзамай менің артымнан келесің»,— деген екен. Өлер алдында бас кесер жендетке: «Менің басымды көтеріп жүртқа көрсет, оның еңбегі бар», - депті.

Дантон балағат сөздер айтып жатып өлді, ал онымен бірге  өлтірілген көзқарастас досы Демулен  жылап өлді. 13 сәуірде Шометт өлтірілді. Шометт пен оның жақтастарын түтқындап өлтіріп жіберді. Якобиндік диктатура жүргізіп отырған саясаттың екі жақтылығын көрсетті. Бір жағынан революцияның жауларына соққы беріп, екінші жағынан сол революцияның достары мен қорғаушыларына қаталдық жасады. Шометті өлтіру арқылы якобин диктатурасын қолдап отырған қала кедей-ерінің бір бөлігінен айрылы қалды. Бұл, сөз жоқ, революцияны әлсіретті.

Аты аталған  енбегінде тарихшы П. Кропоткин: «Париж халқы күн сайын өлтірілетін адамдар тиелген арбаларға жеккөрінішпен қарайтын болды. Қаланың сыртында жаңа молалар пайда болды»,— дейді. М. Робес-пьерді бүндай қатал террорға итермелеген қандай жағдай еді? Робеспьердің мақсаты «буржуазияны» жеңу балды. Оның «буржуасы» жирондистерді қолдаушы ірі көпестер болатын. Бұл қате түсінік еді, революцияның өзініі мақсаты елде буржуазиялық қатынас орнату болатын.

Робеспьер туралы оның қай  кезеңге дейін революцияны тереңдетуге

қызмет етіп, қай кезден бастап террор жолына түскенінің себебін  аша келіп, Ф. Энгельс: «1794 жылдық көктемінен, Дантон мен Коммунаны жең-геннен кейін террор ол үшін өзін-өзі сақтаудың кұралына айналды»,— деп жазды.

Ізденуші окушының Робеспьердің революциядағы қызметі мен қарама-кайшылықтарына зер сала оқығаны абзал. Бұлай болған себептеріне ойлана қарап, тарихшылардың осы уакытқа дейін біржақтылау жазып, оған «сын» жуытпай келгенін зерделеп, болашақ ізденулерінде бағдар еткені жөн.

Конвент ішінде, тіпті  революцияшыл үкіметтің өзінде сәуір-мамыр  айларында Робеспьерге қарсы  жау топ жасады. Олар Дантон тобы мен эбертнетердің көзқарастары негізінде бірікті. Бұлар якобин үкіметінің баюға салып отырған тыйымдары мен кедергілеріне наразы жаңа алыпсатар буржуазия, ірі жекеменшікті топтар, ша руалар. Бұл топтың дем берушілері - Талъен, Баррас Фрерондар болды. Революция кезіндегі халықтың күйзелісі есебінен байыған, қазына үрылары, бұл адамдар Робеспьер үкіметінің революцияның террор саясатынан тынышы кетіп, «ұйкысы бұзылып» отырғандар, ертең - бүгін түтқындалуды күтіп отырған алаяқтар еді. Сондықтан да олар қайткенде тез арада революциялық диктатура үкіметін құлатып, баюға жол ашатын үкімет қүруды көкседі.

1794 жылы 9 термидор (27 шілде)  күні мемлекеттік төңкеріс жасалды.  Робеспьер үкіметі құлатылып,  енді оның орнына баюға үмтылып  отырған контрреволюциялық буржуазияның өкілдері келді. Робеспьердің Конвентте түтқндалғандағы ең соңғы сөзі мынау болды: «Республка өлді, қарақшылар патшалығы басталды». Келесі күні яғни 10 термидорда Робесньер, Сен Жюст, Кутоя, Леба, Робесньердің інісі Огюст барлыгы 22 адам ешқандай сотсыз гильотина пышағына жөнелтілді. Тоғызыншы термидор күнгі бояған оқиғаны ешкім бірден тусінбеді. Робеспьердің тираниясы қүлатылды деп ойлады. Шындығында олай емес, бүл — буржуазиялық контрреволюцияның жеңісі еді. Робеспьер мен оның жақтастарының өлтірілуі революцияның өлуі болды. Термидорлық буржуазияның шексіз билігі орнады.

III бөлім. Аграрлық мәселенің шешімдері.

3.1. 1792-1793 жылдар  халық көтерілісінің шиеленісуі.

Соғыс Францияның экономикалық жағдайын нашарлатып жіберді. Шекарадағы жаумен айналысуы, үлкен азық-түлікті, ақ-дәріні талап еткен армия құруы, соғысқа кеткен шығындар, ауылшаруашылық байланыстарының бұзылуы күрделі экономикалық қиыншылықтарды тудырды. Кейбір өнеркәсіптің салалары, мысалы, лион жібек өнеркәсібі, әсемдік бұйымдарын шығаратын өнеркәсіп, өздерінің жүмысын тоқтатты немесе жұмысшыларды қысқартты. Мыңдаған жұмысшылар мен кәсіпшілер жұмыссыз қалды. Тауар айналымы бұзылды және қысқартылды. Соғысқа кетіп жатқан шығындардың орнын жабу үшін жиронттық өкімет, салықтарды төлеп, салықшылардың назарын өздеріне аударып, үзіліссіз эмиссияның жолына түсті.

Айналымдағы қаржының саны ұлттық мүлікті қаламады, ассигнаттар күрт өз бағасынан түсті. 1792 жылдың күзінде-ақ өз бағасынан 40% -ке түсті. Бұған себеп тұтынатын тауарлардың тез қымбаттауы, соның ішінде нанның қымбаттауы жэне олардың базарда жиі кездесуі.

Нан мемлекетте көп болды, бірақ ірі жер иеленушілер  және шаруалар, оларды ассигнаттар үшін сатуды қаламады. Көтерме саудамен сатып алушылар бидайды төмен бағада сатып алып, оларды базарға шығармай ұстап тұрды, олар ақша курсының өзгеруіне сенді. Армияны бағу үшін уақытша орындаушы Кеңес 1792 жылдың 4 қыркүйегінде-ақ Париж Коммунасы декрет шығарды, онда ауылшаруашылық өнімдерін шығаруға мүмкіндік берді.

Реквизициядан қорқып, дәулетті шаруалар өз нандарын жасырып жүрді. Бағаның көтерілуі, нанның базарларда жоқ болып кетуі жұмысшылардың, қалалардың, ауылдардың, кәсіпшілердің кедейленуіне алып келді. Нанның қымбаттап кетуі себепті нанды сатып ала алмауы оларды жылдың күзінде-ақ Конвентке халықтың ашаршылықта қалғаны

жайлы көп  арыздар түсті.

Шешілмей қалған сүрақ  сол бойынша шешілмей қала берді. Ол аграрлы сүрақ немесе мәселе еді. Шаруалар көтерілісі 1791 жылдан күшейіп, 1792 жэне 1793 жылдар арасында күрт өсті. Департаменттерде Нор, Әр, Мерта, Гар  және т.б. жалпы жерлерді бөлу үлкен өлшемде болды.

Сена және Уаз департаменттерінде шаруалардың  шығуы, көтерілістің басталуына алып келуі мүмкін еді. Өткір түрлер халықтың, үлттың бүйымдарын сатуда қолданылды. Ауылдардың өздерінде жоғары, дәулетті және басқа шаруалар арасында қарама-карсылықтар және соғыстар болып жатты. 1792 жылдың қазан айында өткізілген петицияда Брей (департамент эр) қаласының халықтары жайлы былай деленген еді: «Ондықтың алып тасталуы тек қана дәулетті жер иеленушілерге ғана өз пайдасын тигізді, олар қазірде барлық дәндермен бидаиларды өз қолдарына алды». Орта шаруашылық және кедейлік өз талаптарына наразы болып қала берді. Олар феодалдыміндеттерді толық жоюды жэне жерлерді талап етті.

Аграрлы мәселенің шешілмеи қалуы, бағалардың өсуі және түтынатын заттардың жоюлуы класстың соғыстың басталуына әкелді.

1792 жылдың қыркүйегінде  Парижде және басқа департаменттерде  халықтық уайым басталды. Ауылдық  кедейлік бидай түратын қойларды  талауға мәжбүр етті, нан таситын  машиналарды тоқтатты, талам -таражға үшыратты. Жүмысшылар жүмыс ақысын көбейтуде, азық -түліктің бағаларын бір қалыпты сақтауына ереуілдер ұйымдастырды. Тұтынатын өнімдерін түсіру талаптары плебейстердің арасында әйгілі еді. 1792 жылы қыркүйек айында Тур қаласында кедейшілік нанның кесімді бағамен сатылуына алып келді. Лионда әйелдер лашықтарға кіріп, өнімдерді, азық - түліктерді өздері қойған бағалармен сатып алды. Мемлекетті қорғанысты сурап кедейлер жүрсе, плебейстер балаларға, спекулянттарға,  сатып  алушыларға қарсы  халықты  қорлайды деген

жаламен шықты.

Париж Камунасы тамыз  айында — ақ, халықты кедейлікке жетектейтін адамдарды жазалауды талап еткен еді.

Таптық күрестің күшеюі, тұтынатын өнімдердің жоқтығы, және бағалардың өсуі, монархияның құлауынан туылған және әділетті соғыс, плебейтердің буржуазиядан тыс талпынуға алып келді. Бұл кедейленген топтың әлеуметтік талпынуы санасыз түрде жүріп жатты, бірақ оларда бұйым теңсіздігі жайынды және заң жайында ғана емес, сонымен қатар дұрыс теңдікті талап етті.

Нормандияға жіберілген көрдельер Моморо ол жерде жаңадан шыққан заң Декларациясын оқып берді, бүл декларацияда ол өндірістік жекеменшікті мойындап, жер жекеменшіктерін күмәнға алған. Шерде діни қызметкер Птижан келген адамдарға өз еркімен мүліктерін бас тартып, өз жерлерін тарқатып беруді сұрады.

«Әлеуметтік үйірме»  нің басшысының бірі Никола Бонвилль «Дін аруағы туралы» кітабында жерді  өңдеудің бірнеше жолдарын көрсеткен. «Әлеуметтік келісімге келудің  жалғыз шарасы» жерді мүра қалдыру  бөлімінде өлген кісінің баласына немесе басқа бөлімдері қалған туыстарына қалдырды. Материалист және қүдайсыз Силвен Марешаль, «теңдердің қастығы» көтерілісінің қайраткері, соғыс уақытында «тек қана байларды асылдандыруды» талап етті. Ол соғыстың аяқталуы «байлардың кедейлердің үстінен қарауды және мүлік теңсіздігі» үшін қажет деді. Діни қызметкер Ланж 1792 жылы шыққан кітапшада барлық нан фондтарына мемлекеттік бөліп беру жүйесін үсынды.

Бұл шығыстардың барлығы  әлеуметтік теңдікке жетуді армандаған көтерілістер немесе шығыстар. Барлық олардың қиялдануында бүл проектермен жоспарлар, буржуазиялық төңкерістің мәселелерінен тысқары шығып кетіп, санасыз түрде іске асырылған қалалық, ауылдық төмендікті жоғарылату және жалпы теңдікті орнату. [11]

Плебейстердің қызығушылықтары  халықтык агитаторлар тобына да

өз әсерін тигізді: Олар, Жак Ру, Варле Теофиль Леклер, Клэр Локомб еді. Олар «қүтырған» атымен белгілі еді. Барлық буржуаздық тарихшылар -тек қана ашық реакционерлер Тэн, ғана емес, Либералдар олар сияқты, және Матьез радикалық сияқты кісілер «құтырғандар» тобына жаушылықпен немесе дұшпандықпен қарады.

«Құтырғандар» Француз  Буржуазиялық төңкерісінде демократтық  лагердің сол тобы еді. Діни қызметкер  Жак Ру 1792 жылдан бастап сөздерінде, кітаптарында «аристократияны байлық»  деп әшкеріледі.

Жак Ру, су асты армиясының летинантының баласы. Кішкентай шет аумақтағы қалашықтар рухани семинарияны бітірген. Азуақыт ол осы семинарияда филасофиядан және физикадан сабақ беруші болып істеді, ал кейін өзінің ауданында Ангумада діни қызметкер болып істеді. Уағыздарында келгендерге «Париждіктердің күшті әділеттік салтанаты жаулардың үстінен халық үшін», уақиғалардан соң 1789 жылы 14 июлде жазған, ол басталған төңкерілісті мадақтады. 1791 жылдың қаңтар айында Жак Ру Францияға көшіп өтіп, Гравилье секциясының, жарқын Николай шіркеуінде ұлы шіркеу қызметкері атағына ие болды.

Бұл ауданда, таспа шығаратын  өндірісті істейтін ауылдық жұмысшылармен, кедейленген кәсіпшілермен Жак Ру жақынан танысып, қаладғы ашулы жэне аянышты келейлікті көрді. Олардың аянышты да қиын өмірі, оған үлкен әсер етті.

Шіркеу қызметкері өзінің жетіспеушілік қасиеттерін өзіне келетін ең жарлы адамдарымен бөлісті. Бірақ Жак Ру қолдаушылықпен халықтың жағдайын, олардың жетіспеушілігін жоюды болмауын түсінді және де ол олардың өмірін жақсартудың басқада әділетті жолдары бар болуы мүмкін деп түсінді. Ол кордельерлер клубына кіріп, Маратпен танысты, Маратты ол бірнеше уақыт өз үйінде жасырын сақтады. 1792 жылдың көктем айында ол өзінің шіркеуінде және басқа шіркеулерде «Францияны және азаттықты сақтау жайындағы сөздер»-ді оқытты және қайталап айтып жүді.