Шағын бизнесті дамыту

     Республикадағы  дағдарыс Шағын  бизнес субъектілерінінің мемлекеттік тіркеуден өте салысымен-ақ жұмысының тоқтап қалуы, тіпті жабылуына да әсер етті. Ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін орындауды қамтитын бизнестің ел үшін маңызды сферасының тоқтап қалуына да экеледі. Осы ретте халықтың табысы болмаса, тұтыну құрылымы да әлсірейді, бар тапқан табыс тек бірінші кезектегі қажеттіліктерді қанағаттандыруға жұмсалады.

     Шағын және орта бизнестің дамуын тежейтін себептер ішінде, өндірістік қуат потенциалы аумақтар бойынша эркелкі орналасу факторы бар, оның ішінде жалпы шикізат өндіру сапасының басым көпшіліп нарықтық экономикалық қатынастар формасына бейімделген. Экология, кедейшілік басым аумақтардың болуы, жұмыс күшінің, яғни кадрлардың кәсіпқойлық дэрежесінің бүгінгі күнге сай болмауы, эрине жалпы экономикалық қатынастарының тежелуіне бірден-бір себепкер.

     Шағын және орта бизнестің даму мәселесін қозғағанда, мемлекет тарапынаң теқ заңдар мен нормативтік ақтілерді шығарьш қаңа жағдайларды қолға алу керек. Республиканың азаматтарының жеке меншіктік құқық механизмі жеткілікті жасалмаған және олардың нарықтық қатынастар жүйесінде өз орындарын анықтау бостандығы мен оны өзі өз бетімен шешу құқықтары жасалмағандығын айта кеткен жөн.

     Нарықты экономиканың ең негізгі талаптарының бірі шағын бизнесті қолдау арқылы азаматтардың мемлекеттен тәуелсіз болып, өз күндерін өздері өндірісті, өздері көіркейтіп, одаң табыс алу, барлық экономикаындаға кеткен өркениетті елдер экономикасының концепциясы болып табылады. 
 

1.2  Шағын бизнес ісінің экономикалық сипаттамасы . 

Экономикалық өсу және құлдырау кезінде, жаңа жұмыс орындарын ашу мен қысқарту кезінде шағын кәсіпкерлік жұмыссыздық проблемасын бәсендетеді.

АҚШ–тын шағын бизнес дамуы мысал көрсеткендей, шағын бизнес сыртқы ортамен өзгеруіне тез бейімделеді. АҚШ сауда министірлігінің иновациялық сипаты елдің экономикалық өсуіне 20 -25% -ге дейін үлес қосады.АҚШ –та ШАҒЫН бизнес тұрақты түрде мемлекеттік қолдануға ие.Әр түрлі мемлекеттік реттеулер мен қолдау шаралары құқықтық бұзуға негізделеді. Солардың бірі,шағын бизнес проблемалары  мен екі комитет айналысады.   Федерациялқ деңгейде шағын бизнес әкімшілігі қызмет атқарады. Әкімшіліктің басты функциясы -шағын бизнесті жан –жақты қолдау.

АҚШ –та  шағын бизнес қоғамда кәсіпкерлік  бәсекелестік атмосферасын дамытуға үлкен үлес қосады.

Мемлекет  тарапынан болатын шектеулер кәсіпкерліке кедіргі келтіреді. Сондықтанда АҚШ когресі шағын бизнеске тікелей бақылау жасайды.  Конгрес шағын бизнесті қолдау және дамыту мақсатында бірнеше программа жасады.

• бюджеттен тікелей дотациялау;
• мемлекеттік тапсырыстарды біз үшін  шағын кәсіпорынға орналастыру;
• шшшағын бизнеске несие беру кезінде мемлекеттік кепілді қолдау .
• Шағын бизнеске салықтық жеңілдіктер беру.

Негізгі бағдарлама бұл инкубаторлық бағдарлама. Инкубаторлы ол–университеттер, компаниялар, федералдық орындар, штаттық басқарламалар жанында құрылатын ұйымдар . Бұл ұйымдардың негізгі мақсата–жаңа кәсіпкерлерге жан-жақты көмек көрсету болып табылады. Себебі көптеген кәсіпкерлер өз ісің бастағысы келгенімен, мүмкіндігі жоқ, осындай кәсіпкерлерге инкубациялар көмекке келеді. Қойылған мақсатқа, қаржылндыру, көзіне байланысты инкубациялық: фирмалық, университеттік, жекеше болуы мүмкін.

Инкубаторларды қаржыландырудағы мақсаты:

• Инкубатор клиентінің табысына ортақтасу;
• Жеке тұлғалардан арендалық төлемдер алу;
• Жаңа жұмыс орындарын ашу .

Сауда палаталары да инкубаторларды қаржыландыруға қатысады. АҚШ –та шағын кәсіпорындар эканомикада жетекші рөл атқарады. Сондықтанда федералдық, штаттық басқару орындары шағын және орта бизнесті дамуына барылық жағдай жасап жатын.

АҚШ экономикасыда  олар барлық техникалық прогресс саласында  жататын барлық жаналықтарды жасауды, игерудің және  өндіріске енгізудің тең жартысына жуығы қамтамасыз етеді.

Жапония, үлкен тәжірибеге ие болып отыр.Жапонияда шағын бизнеске ерекше назар аударады. Себебі шағын бизнесті дамыту арқасы жапония соғыстан қираған елден жоғары техналогиялық дамыған елге айналады.

Жапонияның  халық шаруашылығындағы шағын және орта бизнес субьектілерің саны, тауар айналымы басқа секторлар мен салыстырғанда саны алдынғы қатарда тұр.

Дәсүр бойынша әрбір ірі корпарация өз жанында бірнеше шағын кәсіпорын  құрады. Бұл кәсіпорындар бос кәсіпорындарға тәуелсіз болады және өздерінің ұйымдық құрылымың жасайды, жаңа өнімдерді шығара бастайды. Жапонияда шағын кәсіпорындар үлесіне: Өндірістің өнімің 50% -зы, көтерме сауда 60% -зы.

Еркін нарықты бәсеке шағын кәсіпорындарға сыртқы ортаға бейімделуіне көмектеседі. Мұндай жағдайда мемлекеттік орган шағын кәсіпорынға құрал жабдықтарды жаңартуға техналогияны жақсартуға, өнімге деген сұранысты дамытуы көмек береді. Жапонияның шағынбизнесті мақсатты түрде бюджеттен қаржыландыруды,әрбір министірлерін ,әр ведомство өз шығындар бюжетіне шағын бизнеске жұмсайтын қаржыны кіргізеді. Шағын және орта кәсіпорындарға женілдетілген салық мөлшерлемесі қолданылады.

Жапония шағын және орта кәсіпорындар ЖҰӨ  73% -ына ие болып отыр.

Экономиканы құрылымдық қайта құру үшін шағын бизнесті дамыту маңызды мәселе. Ресей Федерацяынан экономиканың бұл секторын дамыту мақсатында бірқатар экономикалық шаралар жасалып , жүзеге ырылды .

1995 жылы  Ресей Федерацясында « Шағын  бизнесті  мемлекеттік қолдау  туралы » заң қабылданды . Бұл  заң бойынша жаңадан құрылған кәсіпорындар 2 жылға дейін табыс салығын төлеуден басталады .

Шағын бизнесті қолдаудың Федералдық Қоры арқылы әр түрлі жобалар қаржыландырады.Бұл қорға федералдың меншіліктегі кәсіпорындарды жекелендіруден түсетін қаржының 5 % келіп түседі . Федералдық Қор арқылы шағын кәсіпкерлікті қаржыландыру жүйесі екі қағидаға негізделген:

• Федералдық Қордан жұмсалатын әрбір рубльге аймақтардан да бір рубль жұмсалуы керек . Қаржыландыру өкілетті банктер арқылы жүзеге асады

• Қаржыландыру өкілетті банктер арқылы жүзеге асады

    Кәсiпкерлiк  қызметпен айналысатын азаматтар  ссуда алу үшiн банкке өтiнiш  және басқа да қажеттi құжаттар тапсырады.Қысқа  мерзiмдi ссудалар шикiзат, материал, жартылай дайын өнiм, құрал-жабдық сатып алуға  және жалға алынатын мұлiк құнына 12 айға дейiн берiледi. Одан ұзағырақ мерзiмге (3 жылға дейiн) ссудалар кәсiпкерлiктiң өндiрiстегi бағытына қарай қымбат, кұрделi техника және басқа да мүлiк сатып алуға берiледi. Несие келiсiмi және кәсiпкермен заңды тұлға болып құрылуы немесе құрылмай арнайы форма бойынша жасалады.Ссудалар ссудалық шоттан тауарлы-материалдық құндылықтар, басқа да мүлiк құнын төлеуге берiледi. Нотариалды түрде рәсiмделген құжаттары болған жағдайда ссудалар кәсiпкерлерге азаматтардың салым шоттарына сатып алынатын тауарлар құнын төлеуге де берiледi. Кәсiпкерге нақты қолма-қол ақша шығыс кассалық ордерiмен де беруге болады, егер оны алу себебi негiзделген болса. Кәсiпкер алған ссудалар мерзiмдi мiндеттемелермен алған құннан бастап белгiлi бiр өтеу мерзiмдерiн банк пен клиенттiң келiсiмi бойынша белгiленедi.[1,16б]

    Мерзiмдi мiндеттемелерде тисiтi айдағы он күндiк  ссуда өтелуге тиiс мерзiм көрсетiледi (мысалы, әр айдың 1-нан 10-на дейiн). Ссудалар бойынша төлемдер мiндеттемелерге  сәйкес есеп шоттары арқылы, банк кассалары  арқылы қолма-қол ақшамен, сонымен бiрге байланыс орындарымен халық банкiлерi арқылы аударымдардың көмегiмен жүргiзiледi. Соңғы орындардың көмегiмен жүргiзiлген төлемдегi құжаттардың екiншi бетiндегi талонда қаржылар ссуданы және сыйақыны төлеуге арналады деген белгi болады. Қарыз алушылар сонымен бiрге қарызды өтеу үшiн өз қаржыларын банкте ашылған салымдар шотынан да аудара алады. Мерзiмдi мiндеттемелер бойынша 10 күн аралығында ссуда өтелмесе мерзiмi ұзартылған ссуда шотына ауыстырылады. Ссуданы мерзiмiнен бұрын өтеу қажеттiлiгi туындаған жағдайда банк қарыз алушыны, кепiлдiк берушiлердi хабардар етiп отырады. Банк белгiлеген мерзiм iшiнде аталғандардың бiрi суданы өтеуге өз қаржыларын аударуы тиiс.

    Мерзiмiнде  өтелмеген ссудаларды өндiрiп алу, сонымен бiрге ссуданы мерзiмiнен бұрын қайтарып алу сот шешiмi немесе нотариалдық атқару қағазы бойынша өндiрiп алынады.

    Мерзiмi өтiп кеткен ссудалар:

• нотариалдық кеңселердiң атқарушы қағаздарын қысқа жазба бойынша кепiл болушыдан даусыз тәртiпте өндiрiп алынады;
• жалпыға бiрдей белгiленген тәртiпте кепiлдiк берушiден;
• Қазақстан Республикасының заңдарында немесе келiсiм шартта белгiленген тәртiпте қарыз алушыдан кепiлге қойылған мүлiктi сату арқылы өндiрiп алынады.

    Атқарушы  қағаздағы белгiнi алу үшiн нотариалдық  кеңсеге: несиелiк келiсiмнiң мерзiмдi мiндеттеменiң түпнұсқасы, кепiл болушы құжатының көшiрмесi, қарыз алушының жеке шотынан үзiндiсiнiң екi данасы берiледi. Оның бiр данасы атқарушы қағаздағы қысқа жазбасымен банкке берiледi, екiншiсi нотариалдық кеңсенiң iс қағаздарына тiркеледi. Кәсiпкердiң өнiмiне байланысты оның құқықтары мен мiндеттемелерi мұрагерге өтедi. Қаза болған кәсiпкердiң атына ашылған шот мұрагердiң атына қайта ашылады. Мұрагер, заң жүзiнде мұрагерлiк құқығына ие болған соң банкке: өз атына шотты қайта ашу туралы өтiнiш, мұрагерлiк құқығына ие болғаны туралы куәлiктiң нотариалды түрде куәландырылған құжаттың көшермесiн, мерзiмдi мiндеттеме және кепiл болушы құжатын тапсырады. Банк қарыз алушының қазасынан кейiнгi алты ай аралығында өзiнiң талаптарын мұрагерлерiне, аманатын орындаушыларға қойып немесе мұраға қалған мүлiкке деген талапты сотқа көрсетуi тиiс.[2]

    Шағын және орта бизнес түсінігінің мәнін  ашпас бұрын, алдымен оның қалыптасу  көздерін анықтап алу керек. Экономикалық теорияда кәсіпкерліктің алғашқы анықтамасына қатысты қайшылықтар бар. Көптеген теоретиктер кәсіпкерліктің шығуын француз экономисі Р.Контильион (18ғ) есімімен байланыстырады, ол кәсіпкерлікті сипаттайтын функйионалдық негізі ретінде тәуекелділікті ұсынады, яғни кәсіпкерлік-тәуекелділікпен байланысты болып келетін адамдардың қызметі. Бірақ соңғы уақытта кейбір теоретиктер әйгілі араб ойшылы Ибн-Кальдунның кәсіпкерлік теориясын ұстанады, «касб» түсінігі негізгі құраушы категория деңгейіне дейін көтерілген. Кейбіреулері болса, шағын бизнес барлық ежелгі мәдениетте дамыған деп тұжырымдайды. Бұл істе арабтар, вавилондықтар, египеттіктер, иудилер, гректер, финикшілер және римдіктер ерекшеленген. Мұнын дәлелі тұтынушылар мен кәсіпкерлерді қорғауға бағытталған Хамураппи заңдары болып табылады. Қазіргі уақыттағы алдынғы қатарлы ғылыми-техника дамудың теоретигі Кристофер Фример және менеджмент теоретигі Питер Друпердің айтулары бойынша кәсіпкерліктің кезектілік теориясынан ұсынған, оны алғаш зерттеген Иозеор Шулепеттер болып табылады. Теорияның мәні келесіде, кәсіпкерлік-экономикалық дамуда қозғалтатын өзіндік элемент. Сонымен, қазіргі ұрпақ теоретиктеріне кәсіпкерліктің алғашқы пайда болу төңірегіндегі сұрақтарын бірнеше рет қарастыруларына тура келеді, бұл бір қатар экономистер мен студенттерді дұрыс емес бағытта талқылауды қорғайды. Одақтық Республикалардың тәжірибесінде экономиканы құрамдас элементтерге шартты бөлудің дәстүрлі жүйесі кеңінен қолданылған, ол халық шаруашылығының даму бағытын және заңдылығын  жан-жақты танып білуге мүмкіндік береді, сондай-ақ жаңадан қаклыптасқан мәселелерді өз кезеңінде байқауға және олардың жедел шешілуі бойынша шаралар қолдануға мүмкіндік береді.

    Қазіргі уақытта нарықтық қатынастар жүйесінде  кәсіпорындар келесідей айрықша  ерекшеліктерімен сипатталады, мөлшері, жұмыс істеушілер саны, қай салаға жататындығы, негізгі және айналым қорларының құны, шығарылатын өнім көлемі. Сонымен кәсіпорындардың үш түрін бөліп көрсетуге болады: ірі, орта және шағын. Олардың кешені бірін-бірі толықтыра отырып, экономиканың тұтас ағзасын құрайды.

    Ірі кәсіпорындар – нарыққа негізгі  өнім шығарушылар болып табылады. Ірі кәсіпорындар – эконамика  «қаңқасы», экономикалық тұрақтылықтың  базисі. Шағын және орта кәсіпорындар, үнемі жаңарып тұратын номенклатурасымен  және ассартиментімен, аз ғана партияда өнім дайындау, шектеулі тұтынушылар жағдайында елеусіз материалдар мен шикі затты қолдану қажет болған жағдайда пайда болады. Сонымен, шағын кәсіпорындар нарықтың салыстырмалы толған кезінде жекелеген тапсырыстарды есепке алып өнімді аяқтайды, яғни ұсақ – түйек өнімдер өндіріледі. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындар қызметтің барлық саласында нолдік нәтиже алумен байланысты жоғары тәуекелге ие болып табылады. Бұл әрі инновациялық қызмет, әрі жаңа технологияны игеру. Өнімнің жаңа түрін игеру. Шағын кәсіпорындардың капиталымен тәуекел, іріге қарағанда қоғамға аз шығындар алып келеді, сондықтан мемлекет шағын кәсіпорындарды құру және дамыту үшін арнайы жеңілдіктер тәртібін тағайындау керек.

    Сондай-ақ шағын және орта бизнес сферасына  өздерінің тәуелсіз меншігі бар, шаруашылық еркіндікке ие және өз қызметі сферасында үстемдік етпейтін фирмалар жатады. Көптеген шетелдік зерттеулер шағын кәсіпорындарға 500 адамнан аспайтын жұмысшылар бар және сату көлемі 20 млн доллардан аспайтын фирмаларды жатқызады. Бірақ бұл көрсеткіштер шартты болып табылады. [29]

    Қазақстанда шағын және орта бизнеске бірнеше инвесторлармен құрылатын, географиялық шектелген зоналарда қызмет ететін және нарықтың шектеулі үлесіне ие, басқаруды құрушылар жүзеге асыратын, барлық негізгі стратегиялық шешімдерді өздері қабылдайтын кәсіпорындар жатады. Басқару сипаты икемділігімен, форьмалділіктің жоқтығымен шешімін қабылдау барысында, өндіріс саласындада, басқару саласындада жұмысшылардың өзара алмасуының жоғарылығымен ерекшеленеді.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ІІ. Шағын бизнестің  Қазақстан Республикасында қалыптасу мәселелері , дамуы.