Нарықтық экономика дамуындағы мемлекеттің рөлі

    Бюджеттің салықтық және салықтық емес түсімдерінің сипаттамасы, рөлі мен мәні

    Анықтама  бойынша салықтық түсімдер деп «ҚР  бюджетке салықтар және басқа да міндетті төлемдер жөніндегі» ҚР Заңымен (Салық кодексімен) тағайындалған бюджетке төлейтін салықтар мен басқа да төлемдер айтылады. Сондықтан, салықтық түсімдердің экономикалық мазмұнын солардың негізіндегі салықтар құрайды. Олар кірістердің материалдық көзі - Ұлттық табысты қайта бөлісуге қатынасатын болғандықтан өндірістік қатынастардың арнайы формасью құрайды. Осыған байланысты салықтық түсімдер тұрақты ішкі белгілерімен, заңнамалықты даму мен ерекше формаларымен сипатталады. Олар нақты әрекеттегі ақшалай қатынастармен дәлелденеді және қаржы қатынастарының бөлігі ретінде үнемі қозғалыста болады.

    ҚР-ның  Бюджеттік кодексіне сәйкес барлық бюджет түрлерінің құрамына келесі салықтар кіреді:

    1.  Корпоративтік табыстық салық.

    2.   Жекеленген табыстық салық.

    3.    Қосымша құнға салық.

    4.  Акциздер.

    5.  Үстеме пайдаға салық.

    6.   Экспорттайтын шикі мұнайға салық.

    7.    Бонустар.

      8.  Роялти.

     9.   Әлеуметтік салық.

    10.   Жер салығы.

    11.  Бірыңғай жер салығы.

    12.  Транспорттық құралдарға салық.

    13.  Мүлікке салық.

    14.    ҚР-ның енім бөлігі бойынша  үлесі.

    Салықтық  түсімдерге Бюджеттік кодексімен бюджеттердің түрлері мен деңгейлері бойынша  тағайындалған басқа да әр түрлі  алымдар, ақылар мен баждар жатады.

    Бюджеттік кодексте салықтық түсімдердің нақты түрлері бюджет жүйесінің тиісті деңгейлері бойынша бекітілген. Республикалық бюджет бойынша өте маңызды фискалды және экономикалық мәні бар салықтық түсімдер бекітіледі. Бұл мемлекеттік мүддеде салықтардың қаржылық категория ретіндегі функцияларын пайдалану қажеттілікпен дәлелденеді, себебі салықтардың фискалдық функциясы мемлекетке экономикалық қатынастарды реттеуге объективтік шарттар туғызады. Мысалы, мемлекет салықтардың экономикалық (реттеуші) функциясы арқылы ел экономикасында болып жатқан процестерге, қайта өндіріске, капитал қорландыруға, тұрғындардың төлем қабілеттілік сұранысына маңызды әсер етеді.

    Салықтарды  және олардың функцияларын экономикалық процестерге әсер ету үшін пайдалану  мемлекеттің салықтық саясаттының  негізін құрайды. Бұл саясатты іске асыру салық салудың ұйымдастырушы-құқықтық нормалары мен басқару әдістерінің жиынтығынан қалыптасатын салықтық механизм арқылы жүргізіледі. Салықтық механизм заңнамалы түрде Салық кодексінде бекітіледі. Қоғам өмірі мен мемлекеттің іс-әрекеттінде салықтардың рөлі осы салықтық саясат пен салықтық механизм арқылы көрінеді. Мемлекеттің экономикалық саясатына байланысты салықтық түсімдердің рөлі мен мәні, механизмі өзгереді, оларды жаңарту мен жетілдіруі болады.

    Салықтық  емес түсімдер маңында бюджетке Салық кодексінде қарастырылғандардан басқа Бюджет кодексінде тағайындалған міндетті және қайтарылмайтын төлемдер жатады. Салықтық түсімдерге қарағанда салықтық емес түсімдердің мығым тағайындалған мөлшерлемелері жоқ, басқаша айтқанда, олар фискалды-тұрақты сипатта емес, сондықтан мұндай түсімдер мөлшерін өткен жыл деңгейінде жоспарланады. Салықтық емес түсімдер тізімі бюджеттер түрлері мен деңгейлері бойынша заңды және жеке тұлғаларға бөлек міндетті төлемдер форма ретінде Бюджет кодексімен тағайындалады.

    Салықтық емес түсімдер жіктеледі:

      а) аумақтық белгілері бойынша; 

    ә) қалыптастыру мен төлету белгілері  бойынша;

    б) төлемдер төлету үшін нақты негіздері  бойынша.

    Бірінші белгілері бойынша белгілі деңгейдегі бюджетке түсетін яғни республикалық, облыс немесе аудан бюджеттері кірістеріне, салықтық емес түсімдер айырылады. Екінші белгілері бойынша міндетті және өз еркілік төлемдерге бөлінеді. Үшінші белгілері бойынша салықтық емес түсімдер төлемді қалыптастыратын негізге байланысты нақты түрлерге бөлінеді, мысалы, бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелердің тауар сатудан түсетіндері.

    Мемлекетгік бюджет кірістерінің құрамында салықтық және салықтық емес түсімдердің релі мен мәні өте зор, себебі барлық кірістер ішінде 80-90 пайызы осы түсімдер үлесіне жатады және жалпы ішкі өнім көлемінің 25 пайызын құрайды, ал салықтық түсімдердің жыл сайынғы өсуі орта есеппен 12-13 пайызға жетеді. 
 
 

2.3 Экономиканы мемлекеттік   реттеудегі салықтың  орны 

    Салықтар  саласындағы фискалдық саясат олардың  ықпал етуінің екі бағытын қарастырады: сұранымға (кейнстік үлгі), ұсынымға (ұсыным теориясы). Бірінші жағдайда салықтар төмендеген кезде жиынтық сұраным артады. Бұл ұлттық өнімнің көлемін және бағалардың деңгейін көбейтеді, яғни инфляцияның қарқыны тездейді.

    Екінші  жағдайда салықтардың төмендеуі жиынтық ұсынымды көбейтеді, өйткені халықтың табыстары мен жинақ ақшалары, ал кәсіпкерлердің өндірісті инвестициялауы өседі. Қызметкерлердің аз табыс салығы жалақыны көбейтіп, еңбекке деген ынталандырмаларды күшейтеді, мұның өзі өңдірістің ұлғаюына жеткізеді, бұл ұлттық өнімнің өсуін, бағалардың төмендеуін білдіреді.

    Мұнан басқа "ұсыным экономикасының" теориясы салықтардың аса төмен мөлшерлемелері салықтық түсімдердің сомаларын  қысқартуға міңдетті еместігін, керісінше, салық базасын кеңейту — ұлттық өңдіріс пен табыстың көбеюі есебінен оның өсуіне жеткізетіндігін көрсетеді.

    Салықтардың инвестициядық қызметке ықпал етуінің  теориялық дәлелдемесі ретінде  американ оқымыстылары — "ұсыным  экономикасының" өкілдері А. Лаффэр және басқалары әзірлеген салық салудың үдемелілігі мен бюджет кірістері арасындағы тәуелділік қызмет атқарады.

    Бұл теорияға сәйкес салық мөлшерлемелерінің  белгілі бір шекке дейін өсуі салықтық түсімдердің (кірістердің) өсуіне мүмкіндік туғызады, одан кейін өсу  бәсеңдейді, сонан соң бюджеттің кірістері кенет құлдырайды. Бұдан экономиканы, ең алдымен инвестициялық белсенділікті ынталандырудың міндетін салық ауыртпалығын түбегейлі жеңілдетудің жолдарынан іздестіріп, шешу керек деген жалпы түйін жасалынған. Экономиканың қозғаушы күші, бұл оқымыстылардың пікірлері бойынша,— бұл рынокке бағытталған экономикалық қарекеттегі шаруашылық агенттерінің ынталылығы. Егер бұл қарекет оларға пайдалы болса, онда ұдайы өндіріс интенсивті қарқындарда жүзеге асырылатын болады. Лаффэрдің ойы бойынша, бюджетке салық түрінде кәсіпкерлер мен халық-тың табыстарының бүкіл сомасының 30% артық алуға болмайды. Егер табыстың, 40-50% алынатын болса, онда бұл жинақ ақшаны, сонымен бірге экономиканың жекеше секторындағы инвестицияны да қысқартады.

    Американ  ғалымдарының пікірлері бойынша, егер салықтардың мөлшерлемесі белгілі бір, айтарлықтай жоғары деңгейге жететін болса, онда өндірісті ұлғайтуға, кәсіпкерлік бастамаға арналған ынталандырмалар қысқарады, пайда азаяды және тиісінше, бюджетке түсетін салық түсімдері төмендейді (1 сызбаны қараңыз). 

    

    Сөйтіп, қисық сызық салықтар мөлшерлемелерінің  шамасы мен олардың есебінен мемлекеттік  бюджетке қаражаттардың түсуі арасындағы өзара байланысты қамтып керсетеді. Салықтың мөлшерлемесі артқан кезде  мемлекеттің кірістері салықтар есебінен алғашқыда көбейеді. Егер салық мөлшерлемесі бір шекарадан — Т’ нүктесінен асып кетсе, онда салық түсімдерінен түсетін кірістер азая бастайды. Жоғары салықтар өндірістің ынталандырмаларын төмендетеді және олардың есебінен мемлекеттің кірістерін азайтады және керісінше. Салықтардың төмендеуі мұндай жағдайда мемлекет қаржысының жай-күйін жақсартады.

    Лаффэрдің қисық сызығына сәйкес салықтық түсімдер тым жоғары мелшерлеме кезінде Т  нүктесінде және тым төмен мөлшерлеме кезінде Т’ нүктесінде бірдей болады. Бірақ егер Т нүктесінде салықтардың мөлшерлемесі сұранымды ынталандырмайтын болса, Т нүктесінде салықтардың мөлшерлемесі өндірісті ұлғайтуды және ұлттық табысты көбейтуді ынталандыра отырып, жұмысқа, жинақ ақшаға және инвестицияларға ынталандырмалар жасайды.

    2 сызба. Лаффэрдің қисық сызығы

    

    Жеке  табыс салығын салу, фискалдық  мағынасынан басқа, маңызды әлеуметтік функция орындайды — халықтың түрлі әлеуметтік топтарының табыстарын теңестіруді қамтамасыз етеді. Нақ осы функцияны әлеуметтік бағдарламалар бойынша бюджеттік шығыстар да орындайды, соның нәтижесінде табыстары төмен адамдар табыстары жоғарырақ топқа ауысады, сөйтіп әлеуметтік теңсіздік біршама қысқарады.

    Бұл жағдайдағы Лоренцтің қисық сызығы сипаттайды (3 сызба). Деңгейлес білікте (осьте) от басыларының пайызы, ал сатыласта табыс пайызы салынған. Биссектриса сызбада табыстардағы абсолюттік теңдікті, Лоренцтің сызығы теңсіздікті, бірақ қисық сызық 1 салықты төлегенге дейінгіні, қисық сызық 2 оларды төлегеннен кейінгіні, ал қисық сызық 3 мемлекеттік бюджеттен төленетін трансферттік төлеуден кейінгіні қамтып көрсетеді. Г нүктесі абсолюттік теңсіздіктің жағдаятын білдіреді. Сызбаның штрихталынған бөлігі салықтарды төлегеннен кейінгі табыстардың және мемлекеттік бюджеттен төленетін трансферттік төлемдердің теңсіздік дәрежесін қамтып көрсетеді.

    Мөлшерлемелердің  шамасымен және тиісінше салықтық алымдардың шамасымен байланысты болатын салықтық реттеудің маңызды аспектісі  ішкі қорланымдарды "ұстаудың" және шетелдік инвестицияларды тартудың мүмкіндігі болып табылады.  

    3сызба.  
 

    Бұл факторға сондай-ақ салық салу деңгейі төмен немесе тіпті ол болмайтын "оффшорлық аймақтардың" бар болуы жағдай жасайды. Басқа жағынан, жоғары салық мөлшерлемелері елге шетелдік капиталдың дендеп енуіне кедергі жасайды, мұның өзі ішкі қорланымдардың жетіспеуі кезінде экономиканың дамуын тежейді.

    Сондықтан салықтық реттеу бұл факторларды ескеруі және экономикалық қарым-қатынаста (байланыста) болатын елдердің салықтық шарттарын теңестіруге жәрдемдесуі тиіс.

    Мемлекеттік реттеу әр түрлі аудандарда арнайы тәсілдерді жасау арқылы олардың толықтай потенциалды мүмкіндіктерін ашу мақсатында құрылады. Осы тұрғыдан Қазақстанның барлық аймақтары төрт топқа бөлінеді.

    Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясаты реформалардың  салмақ орталығын аймақтар деңгейіне  дәйектілікпеп ауыстыру және жергілікті басқару органдарының тиімді өзара іс-қимылын, аймақтық өзін-өзі басқару қағидаларын дамыту ескеріле отырып жүзеге асырылуы керек.

    Жергілікті  өзін-өзі басқару туралы зандар Қазақстан  Республикасының Конституциясы  және Қазақстан Республикасының  өзге де заңдарынан құралады.

    Басқару процесінде Бағдарламаны іске асырудан күтілетін нәтижелер – жаңа кезеңге арналған селоның әлеуметтік-экономикалық дамуы  бағдарламасынын шараларын іске асырудың нәтижесінде селода тұрақты жұмыс істейтін тіршілікті қамтамасыз ету жүйесін қалыптастыру. Экономиканың нақты өсуі және село халқының жиынтық кірістері мен шығыстарының артуы негізінде сапалы әлеуметтік игіліктердің жаппай қол жетімділігін қамтамасыз ету көзделеді.

    Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың, алымдардың және баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және салық қызметінің органдарын қамтиды.

    Қазақстан Республикасындағы салықтардың, салық  сипатындағы алымдардың тізбесі  мыналарды қамтиды:

    1. Салықтар:

   1. Корпорациялық табыс салығы.

   2. Жеке табыс салығы.

   3. Қосылған құнға салынатын салық.

   4. Акциздер.

   5. Жер қойнауын пайдаланушылардың  салықтары мен арнаулы төлемдері.

   6. Әлеуметтік салық.

   7.  Жер салығы.

   8.  Көлік құралдарына салынатын  салық.

   9.  Мүлікке салынатын салық. 

      2. Алымдар:

   1.  Заңды тұлғаларды мемлекеттік  тіркегені үшін алынатын алым.

   2.  Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік  тіркегені үшін алынатын алым.

   3. Жылжымайтын мүлікке кұқықтарды  және олармен жасалған

        мәмілелерді мемлекеттік тіркегені  үшін алым.

   4.  Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды