Лекции по "Экономической теории"

Келесі функциясы прагматикалық  практикалық-болжамалы. Экономикалық әдебиеттерде екі түсінікті бір-бірінен  бір жағдайда талдау жасау керек. практиканы алдынала жасалған прогноздан бөліп қарастыру қоғам өлшемінің жағдайын жағымсыз жағдайға әкелу мүмкін.

Толық жағдайда негізделмеген  және ғылыми жағдайда прогноз жасалмаған және оның көп варианттылығын шешу экономикалық практикада валюнтаризм  жағдай жасайды және бұл вариантта қоғамның шығынына әкеледі.

Экономикалық теория бсқа ғылымдар сияқты танымның әр түрлі  формаларын қолданады, олардың барлығы  шаруашылық өмірді зерттеу әдістерінен  тұратын ғылыми методологияны құрайды. Ол әдістер жалпы ғылыми және жеке болып бөлінеді.

Жалпы ғылыми әдістер – бұл көне грек философтары негізін салған және кейінгі буын ғалымдары дамытқан диалектика материалистік принциптер бір-біріне тәуелді қайшылықты түрде дамыту және ұдайы қозғалыста болады.

Бұл процестерді зерттеу  барысында тарихи және логикалық тәсілдер қолданады.

Тарихи әдіс құбылыстардың  пайда болып, дамып және бірінің  орнын бірі басқанын тізбекті талдауға жағдай жасайды.

Логикалық (теориялық) тәсіл  оны тарихи құбылыстардың тарихи дәлме-дәл даму жолы емес. Ол зерттелініп  отырған құбылыстың мәнін ұғыну мен асбтракцилауды, яғни олардың болмысы мен қасиеттерінен жорамал түрде таза зерттеуді көздейді, осының негізінде бұл құбылыс жайында ғылыми түсінік пайда болады, яғни логикалықтүсінік немесе тауар, баға ақша, акция, бәсеке т.б.сияқты экономикалық категориялар қалыптасады. Зерттеудің осындай әдісін ғылыми абстракция деп атайды.

Ғылыми-техникалық жекелеген  әдістеріне: байқау, синтездеу мен  анализдің көмегімен алынған  материалды өңдеу, индукция мен дедукция, заңдар мен категориялар жүйесін  құру, оларды тексеру, тәжрибе-сынақтар жүргізу, модельдер құрастыру, олардың математикалық формализациясы және т.б. жатады.

Математикалық модельдер  индивидумды көрсетеді. Альферд  Маршаллдың көрсетуінше «Экономикалық  ғылыми индивидуалдық және қоғамдық қызметтің сол бөлігін негізінен материалдық игіліктің жасалу және пайдалануы зерттейді»

Рейман Барр жазды: «Экономикалық ғылым –  бұл ғылым сирек ресурстарды  басқару, адамдардың тәртіптік формаларын және оны пайдалану сансыз көп  шектелмеген тұтыну қамтамасыз етуде»³

Экономикалық  ғылым – бұл білімнің суммасы, қоғамда үстемдік құратын шаруашылық идеологиясының құрамдас базасы және экономикалық ойларды қалыптастырушы.

Қазіргі кезде  экономикалық ғылым маңызды әлеуметтік институт экономикалық құбылыстармен  процестерді түсіндіріп жән прогноздаушы, экономикалық игілікті пайдалану және жасау тенденциясының заңдылығын қарастырады.

Эколномикалық ғылым құрамдас бөлігі ретінде экономикалық теорияны қосады. Шаруашылық практикасының тәжірибесін талдау арқылы және экономикадағы табиғи процесті реттеу шаруашылық қызметінің сферасы ретінде қоғам мен индивидиумның тұтынуын қанағаттандыру жағдайында.

Түсінікті нәрсені  көзқарас тұрғысынан экономикалық ғылымның және экономикалық пәні және зерттеу  әдістемесіндегі түсінік ұқсас.

Дүниежүзілік экономистердің көбі экономикалық теорияны әмбебап теориясы деп шектейді, ресурстарды талдау және адамдардың экономикалық проблемаларын анықтау. Оқу сабағы ретінде экономикалық теория (экономика және политэкономия) қосалқы қорды қайта тапсыруға байланысты өндірілетін және өндірілмейтін болып бөлінеді. Сонымен қосалқы қорды толтырудың көлемі мен деңгейінің шектеуі олардың өзара қарым-қатынасымен сипатталады, игілік сирек категория ретінде қарастырылады.

Қолда бар  игілік сол кездегі тұтынуды қанағаттандыруға жетпеуі мүмкін толық көлемінде, ол әр кезде орын алады. Егер елестетсек, аз ғана игілікпен тұтынуды толық қамтамасыз етсек, нақты анық болады, экономикалық субъектілердің бір мезгілде болатын тұтыну сол қаржымен толық қанағаттандырса да, молықтырылған тұтыну, негізінен жетіспеушілік болып қалуы. Мынадай салыстырмалы тұтынудың шектеулі игілігі, жетіспеушілік игілік категориясын құрайды.

Көп жақты  тұтынудың шектеулі қаржыда оларды қанағат ету шындығында барлығын толық қанағаттандыру мүмкін болмайды, шындығында толық мөлшерде емес. демек, әрбір экономикалық қимыл нақты жағдайды анықтайды. Қанағаттандыру үшін белгілі бір мезгілде таңдау керек:

- мүмкіншіліктің  бір, не бірнеше болу жағдайына  байланысты. Осыдан шығатын қорытынды  экономикалық проблемасы шешу  кезінде, экономикалық тиімді альтернативтік вариантын таңдау керек. мұндай жағдай сол уақытпен мүмкн болады, егер нақты экономикалық субъектілердің бар болуы альтернативтік варианттардың арасындағы мүмкіншілікті таңдау үшін тұтыну тоқталмайды, сондықтан өндірістің айырбастық, бөлу, тұтынудың әруақытта қайталанып, олардың бірлігі мен өзара байланысы ұдайы өндіріс құрайды. Осыған байланысты экономика іргелі даму жағдайында экономикалық айналыс сипат алады. Әрбір экономикалық әрекет тұтынуды оның тануы тиіс.

- Тұтынудың относильдік және уақытша қанағаттандыру осы дәуір шеңберінде болмай қалмайтын өз кезеңінде қайта бастау, ұлғаю, күрделену, тереңдеу жағдайлары әруақытта тұрақты жағдайға айналады. Басқа жағынан біздің қаржы тұтынуды толық қамтамасыз етуге (ресурстар мен технология) практикалық шектелген. Шектеу әртүрлі жағдайда болуы мүмкін.

Ең алдымен  игіліктің сан жағынан арақатынасы  әртүрлі болуы, табиғи жағдайға байланысты, аз не көп кездесу. Осыдан кейін адамдар  жасайтын материалдық игіліктер  шектеулі болады. қайта өңдеу мүмкіншілігіне соло жағдайдағы материалдық игіліктің қосалқы қордың шектеулі болуына және оны сол кездегі қайта өңдеу мүмкіндігіне байланысты.

           

     

Түйін

 

1. Экономика  – материалдық және материалдық  емес игіліктерді өндірумен байланысты ілім.

2. Экономикалық  теорияның пәні – ол адамдар  қажеттілігін қанағаттандыру үшін  материалдық және материалдық  емес игіліктерді өндіру үстінде  шектеулі ресурстарды тиімді  пайдалану жөніндегі қатынастар.

3. Макроэкономика  табыстың өсуін, бағаның өзгермейтіндігін және жұмыссыздықтың деңгейін зерттейді. Макроэкономистер болып жатқан оқиғаны түсіндіруге ғана тырысып қоймайды, сонымен бірге экономиканың жұмыс істеуінің жақсаруына бағытталған экономикалық саясатты жасауға да күш салады.

4. Микроэкономика – үй шаруашылықтары мен фирмалардың шешімдерді қалай қабылдаулары туралы, сондай-ақ осы экономикалық агенттердің өзара қалай әрекеттесуі туралы ғылым.

5. Экономикалық  теория ғылыми категориялар әдісі  – іске қатысты жоқ экономикалық  және экономикадан тыс фактыларды экономикалық талдаудан шығарып тастау.

6. Талдау –  біртұтас бүтіннің бөлшектерін  жекелеп қарау. 

7. Синтез –  қаралатын біртұтас бүтін құбылыстың  жеке бөлшектерден құралуы.

8. Индукция  – фактылардан бастап жинақтауға  дейін жеткізетін қозғалысты  тұжырымдау.

9. Дедукция  – жалпыдан нақтылы экономикалық  фактыға жеткізетін қозғалысты  тұжырымдау.

10. Салыстыру  – қаралатын құбылыстардың ұқсастықтары  мен айырмашылықтарын анықтау.

11. Аналогия (үйлестік) – бір немесе қасиеттерді белгілі  құбылыстан белгісіз құбылысқа өткеру.

12. «Әртүрлі  тең жағдайдағы» долбар дегеніміз  – зерттелудегіден өзге барша  факторлар долбармен келісім  тауып тұрса, олар тұрақты деп  қабылданады.

13. Экономикалық-математикалық  үлгілеу - әртүрлі экономикалық  құбылыстарды математикалық әдістермен формальды сипаттау болып табылады.

 

Қайталауға арналған сұрақтар

 

1. Экономикалық теория нені зерттейді?
2. Экономикалық зерттеу не үшін керек?
3. Экономикалық теориядан зерттеу әдістері қолданылады?
4. Микроэкономика мен макроэкономиканың айырмасын түсіндіріңіз. Олар қалай өзара байланысқан?
5. Экономистер неге үлгі (модель) құрады?
6. Соңғы кезде қандай макроэкономикалық проблемалар талқылануда?    

 

Ш. Өз білімін бақылауға  арналған тестілер

 

1. Экономикалық  заңдар дегеніміз:

а) әлеуеттік-саяси  қатынастардың экономикалық нормативтері

б) экономикалық құбылыстардың субъективті-психологиялық 

    бейнесі;

в) объективті, тұрақты қайталанып отыратын экономикалық

    құбылыстардың  себеп-салдарлы байланысының моделі 

    (үлгісі);

г) ғылыми зерттеудің ерекше әдістері.

2. Ғылыми  методологияның мәні:

а) қоғам дамуын тарихи-логикалық бірлікте талдау;

б) адамның қоғамдағы  рөлін айқындау;

в) ғылыми жүйелерді  жасау;

г) жеке ғалымдар ілімі.

 

 

 

 

    

 

2 ТАҚЫРЫП. КАПИТАЛДЫҢ  АУЫСПАЛЫ АЙНАЛЫМЫ МЕН АЙНАЛЫСЫ

 

Дәрістің  жоспары:

• кәсіпорын капиталының айналымы мен айналысы;
• негізгі және айналыс капиталы;
• негізгі капиталдың табиғи және моральдық тозуы;
• негізгі айналмалы қорлар.

 

Тақырыптың мақсаттары:

Тақырып материалымен танысқаннан  кейін, сіз мынаны дұрыс түсіндіре  аласыз:

 

 

Қоғамның мақсаты: шектеулі ресурстарды қолданып, игіліктерді өндіру. Бұл тақырыпта ресурстарды пайдалану мен олардың қозғалысын талдап, қорытынды жасаймыз. 

Кез келген елдің ұлттық шаруашылығы бір жағынан ерекшеленген, екінші жағынан жеке ұдайы өндіріс  жасайтын өзара байланыстың формальдық жиынтығы болып табылады.

Жеке ұдайы  өндіріс - тауар өндіру және табыс алу мақсатында шектеулі факторлардың өндірістік бірігуінің үздіксіз қайталанатын процесі.

І сатысы            П сатысы              Ш сатысы

 

           

                        ҚЖ

А - Т              . . . Ө . . .          Т₁ - А₁

       

                        ЖҚ

 

А - ақша қаражаты;                   Ө - өндіріс процесі;

Т (ҚЖ) -  өндіріс құралдары;   Т₁ - дайын өнім;

Т (ЖК) - жұмыс күші;               А₁ - сатылған өнімнен

                                                             алынған ақша қаржысы.

 

Ұдайы өндірістің бастапқы кезеңі капиталдың ауыспалы айналымынан басталады. Капиталдың ауыспалы факторларының үш сатысының әрқайсысы белгілі бір функцияны атқарады:

• біріншісінде, өндіріс жағдайлары қалыптасады;
• екіншісінде, тауар және қызмет өндірісі жүзеге асады;
• үшіншісінде, тауар сатылады және қызмет көрсетеді.

Сонымен бірге  кәсіпкерлік   іс-әрекет тауарлы  өндіріс сферасында система ретінде  қарастырылады.

1. (АЖК, содан  кейін өндірістік технологиялық  процесс (. . .Ө. . . ) және дайын өнім  шығарылады (Т₁ - А₁), сөйтіп, оны сату арқылы тиісті табыс алынады.

Кәсіпорын іс-әрекетінің негізгі қорытындысы қордың айналымы - инвестициялық ресурстардың (өндірістік факторлар) құндық қозғалысына өндіріс және айналыс факторлары арқылы үш сатылы жүйені: өндірістік, ақшалы және тауар формаларын қолдайды.

Айналым мен  айналыс бір-бірімен аргономикалық  жағынан байланысты. Олар бір-бірімен  тепе-тең емес. Айналым айналысқа қарағанда кең, себебі өндірістік қорлардың кейбір элементтері өзінің қозғалысын әр түрлі жылдамдықта жасайды, алғашқы формасында авансталған құнын қайтарады. Бір бөлігі әрбір айналыстан кейін, мысалы: қолданылған шикізаттар мен материалдар, кейбірі бірнеше айналымнан кейін, мысалы: қолданылған шикізаттар мен материалдар, кейбірі бірнеше айналымнан кейін, мысалы: үй, ғимараттар, құралдар. Нәтижесінде барлық авансталған құн құрал жабдыққа қайталанады, бірнеше айналыстан кейін айналыс фондасын құрайды.

Айналымды жүзеге асыратын - өндірістік капитал болып табылады (К.Маркс оны өнеркәсіп капиталы деп атады).

Өндірістік  капитал деп - томаға тұйық өндіріс циклінде қызмет ететін құндық нышандары бар өндіріс факторларын айтады.

Өздерінің натуралды - заттай құндарын көшіру тәсіліне байланысты қолданылған өндірістік капитал екі топқа - негізгі  және айналмалы капиталға бөлінеді.

Негізгі капиталға - өндіріс үйлері, ғимараттар, жабдықтар және т.б. жатады. Олар бірнеше өндірістік циклдерде пайдаланылады және өз құндарын өнімге бөлшектеп ауыстырады.

Айналмалы капиталға  шикізаттар, материалдар жұмыс күші жатады. Олар бір өндірістік цикл кезеңінде  пайдаланылады және өз құндарын өнімге толық түгелімен ауыстырады.

Қызмет ету  мерзімінде негізгі капиталдың өз құнын  жасалған тауарлардың құнына ауыстыру процесін және оның шоғырланып амортизациялық (өтелім) қорға айналуын - амортизация (өтелім) деп атайды.

Амортизациялық  мерзім - өндіріс құрал-жабдықтарының құнын, бөлінген амортизациялық қаржы есебінен толық өтеу қажет. Көпшілік елдерде амортизациялық мерзімді мемлекет реттеп отырады.