Ақшаның пайда болуы

К. Маркс  ақшаның сандық теориясы өкілдерінің  мынадай кемшіліктерін атап көрсетті, олардың ойынша айналысқа тауарлар бағасыз, ал ақшалар болса құнсыз түседі де кейіннен осы үдерісте тауарлардың, бір бөлігі тиісінші ақшалардың бір бөлігіне айырбасталады дегендігін теріске шығарады.

20-30 жылдары  ақшаның сандық теориясының тұрақсыздығы  белгілі болады, сөйтіп олардың  өкілдерінің ойынша ақшаның айналыс  жылдамдығының өзгеріссіз болады  деген пікірлері орындалмай, керісінше  ақшаның айналыс жылдамдығы күрт  өзгере бастайды. Сонымен қатар, 1929—1933 жылдары дағдарыста олардың  ресурстардың барынша пайдаланылатыны  туралы пікірлерінің қатесін  шығарды. Тағы бір айта кететіні  аталған теория баға белгілеу  тәжірибесіне монополиялық бірлестіктерінің  ықпалын ескермейді. Овдай үдерісті  айналыстағы ақша санының өзгерісінің  нәтижесі деп санайды. Мұның  барлығы аталған тұжырымдардың  құлдырауына себеп болады.

Бірақ 1960-1980 жылдары ақшаның сандықтеориясы саяси экономиядағы неоклассикалық ағымдардың бірі — монтеризм түрінде  қайта туады.

Ақшаның мұндай теориясына сәйкес ақшаның саны шаруашылық конънктурадағы негізгі  фактор болып табылады, себебі айналыстағы  ақша массасы мен жалпы ұлттық өнім шамасы арасында тікелей байланыс болады.

Монетаристік  теория 50 жылдардың ортасында АҚШ-та «чикаго мектебі» ретінде қалыптасып, оның негізін қалаушы М. Фридмен  болды. Оның ойынша кездейсоқ тауарлы  шарушылық нарықтық бәсеке тетіктері (мехнизмдері) мен баға белгілеудің  іс-әрекетіне негізделген ерекше ішкі тұрақтылыққа байланысты. Бұл  теорияның жақтаушылары шаруашылық «үдерістерге мемелекеттің араласуының  қажеттігі туралы» кейнстік тұжырымдардың  қарсыластары болып табылады. Олар кейнсшілердің ұсынған сұранысты  ынталандыруға байланысты мемлекеттік  шаралардың тек қана экономика жағдайын жақсартып қоймай, сонымен бірге  жаңа дипропорциялары және дағдарыстарды  туындататынын айтады.

Монетаризм 70 жылдары үкіметтік ұйымдардың оны стагфляциямен күресте пайдаланғандықтан  кеңінен тарайды және ол экономиканы  ақша-несиелік реттеудің мемлекеттік  бағдарламаларының теориялық негізіне айналады.

Монтеризмнің  бірнеше бағыттары мен өкілдері (К. Бруннер, А. Мельцер, Д. Лейдлер және т.б.) болғанымен де М. Фридменнің мынадай  тұжырымдары кеңінен тарайды:

ақшаның сандық теориясы бойынша айналыстағы  ақша саны мен тауар бағаларының  деңгейі арасындағы себепті байланысты негіздейді;

өнеркәсіптік  айналымдардың монетарлық теориясы бойынша шаруашылық конънктурадағы ауытқулар ақша жиынындағы алдыңғы  болған өзгерістермен анықталады;

өндірістің  нақты факторларына ақшаның айырықшы ықпалы пайыз нормасы арқылы болатыны, ал мұны кейнстіктер тауарлар бағаларының  деңгейі арқылы деп көрсеткен;

ақша  көрсеткіштері мен өндірістің нақты  факторларының өзгерістері арасындағы шығындардың өзгерістерінің болуына  байланысты экономикалық реттеудегі мемлекеттік  шаралардың тиімсіздігі туралы пікірлері;

«монетарлық ережесіне» (немесе k —пайыздар ережесіне) сәйкес шаруашылық жағдайына, өнеркәсіп  айналымдарының фазасына тәуелсіз айналыстағы  ақша жиынының жылына бірнеше пайызға  дейін автоматты түрде өсетіні;

сыртқы  экономикалық тендікті «өзін-өзі реттеуге»  арналған өзгермелі валюталық бағамдар жүйесі.

Ұлыбритания, АҚШ, Германия және өзге мемлекеттердің үкіметтерінің монетаристік вдеяларды  тәжірибеде қолдануы инфляциялық үдерістердің тежелуіне ықпал еткенімен, экономикадағы  дағдарыстық құбылыстардың дамуына  жол беріп, осы елдерде жұмыссыздықтың өсуін ынталандыра түсті.

Қазіргі кезде Қазақстан да осы монетаристік тұжырымдар пайдаланушы елдердің қатарына жатады. Бізде де ондай идеяларды  экономиканы ақша-несиелік реттеу барысында  қолданып отыр. 
 

2.3.Ақшаның  массасы және ақша базасы 

     Ақша айналысының негізгі сандық көрсеткіштерінің біріне ақша массасы мен ақша базасы жатады.

    Ақша массасы — жеке тұлғаларға, кәсіпорындарға және мемлекетке тиісті және шаруашылық айналымына қызмет ететін сатып алу және төлем құралдарының жиынтығы.

    Белгілі бір күндегі және белгілі бір кезеңдегі ақша айналысының сандық өзгерісін талдау үшін, сондай-ақ ақша массасының өсуі мен көлемін реттеуге байланысты шараларды жасау үшін әртүрлі көрсеткіштер пайдаланылады. Ондай көрсеткіштерді ақша агрегаттары деп атайды.

    Өнеркәсібі жағынан дамыған елдердің қаржылық статистикасында ақша массасын анықтау барысында төмендегідей ақша агрегаттары қолданылады:

Ml агрегаты, яғни ол айналыстағы нақты ақшаларды (банкноттар мен монеталарды) және банктегі ағымдық шоттардағы қаражаттарды камтиды;

М2 агрегаты, ол Ml агрегаты қосылған коммерциялық банктердегі мерзімді және жинақ салымдарынан (төрт жылға дейінгі) тұрады;

МЗ агрегаты, ол М2 агрегаты қосылған арнайы несиелік мекемелердегі жинақсалымдарын кұрайды;

M4 агрегаты, ол МЗ агрегаты қосылған ірі коммерциялық банктердегі депозиттік сертификаттардан тұрады.

АҚШ-та, ақша массасын анықтауда төрт ақша агрегатын, Жапония мен Германияда — үш, Англия мен Францияда — екеу, Ресейде— үш ақша агрегаттары пайдаланылады.

    Қазақстанда ақша массасына Ұлттық Банк пен екінші деңгейдегі банкілердің баланстық шоттарын шоғырландыру негізіңде анықталады және оның құрамына айналыстағы қолма-қол ақша және резидент занды тұлғалар мен үй шаруашылығы (жеке тұлғалардың) депозиттері жатады.

Қазақстан Республикасында Ұлттық Банктің 12.01.1995 жылы Директорлар кеңесінің № 2 хаттамасымен бекітілген «Ақша массасын, ақша базасын анықтау әдісі және ішкі және сыртқы активтерді анықтау барысында баланстық шоттарды жіктеу туралы ережесіне» сәйкес ақша базасы мен ақша массасы есептеледі.

Ақша базасы

    Аталған ережеге сәйкес, ақша базасы (MB) — бұл міндеттемелерге жататын резервтік және бастапқы ақшаларды білдіреді.

ҚҰБ-нің  соңғы жылдардағы есептеулеріне  байланысты, ақша базасы (резервтік  ақша) мыналардан тұрады:

ҚҰБ-нің  айналымға шығарған қолма-қол ақшаларынан (ҚҰБ- нің кассасындағы қолма-қол  ақшаларды коспағандағы немесе Ұлттық Банктен тыс қолмақол ақшалардан);

ЕДБ-дің  аудармалы және басқа депозиттерінен; банктік емес қаржылық ұйымдардың аудармалы  депозиттерінен;

ҚҰБ-гі мемлекеттік және мемлекеттік емес қаржылық емес ұйымдардың теңгедегі  ағымдағы шоттарынан.

Қазақстандағы негізгі ақша агрегаттарына, қазіргі  кезде ақша несие статистикасын жасау және таддауда қолданылып жүрген, ақша базасы мен белгіленуі МЗ — ақша массасы жатады. Ақша массасы құрылымына мынадай ақша агрегаттары жатады:

М0 (айналыстағы қолма-қол ақша, немесе банк жүйесінен тыс ақша);

Ml = М0 + банктік емес занды тұлғалар мен халықтың теңгедегі аудармалы депозиттері;

М2 = М1 + теңгедегі басқа да депозиттер және банктік емес занды тұлғалар мен халықтың шетел валютасындағы аудармалы депозиттері;

МЗ (ақша массасы) = М2 + банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың шетел валютасындағы басқа да депозиттері.

Мұндағы,

Аудармалы депозиттер —

1) әрқашан  айып-пұлсыз және шектеусіз атаулы  құнымен ақшаға ауыстырылады;

2) чектің, траттаның немесе жиро-кепілдіктің  көмегімен еркін айналады;

3) төлемдер  жүргізуде кеңінен қолданылады.  Аудармалы депозиттер қысқа ақша  массасының бір бөлігін құрайды.

Басқа депозиттер — негізінен ол, белгілі уақыт аралығынан кейін ғана алынатындығы немесе әртүрлі шектеулері жай коммерциялық операцияларда біраз қолайсыздық туғызатын және жинақ тетігіне қойылатын талаптарға жоғары дәрежеде сай келетін жинақ және мерзімді депозиттер. Басқа депозиттер, сонымен қатар, шетел валютасында салынған басқа салымдар мен депозиттерді қамтиды.

Ақша  базасының ақша массасына ықпал  етуі ақша мультипликаторы көмегімен  мынадай формула арқылы есептеледі:

А_м = МЗ (ақша массасы) / MB (ақша базасы)

Егер, мысалға  ақша мультипликаторы 2,0-ге тең болса, онда ақша базасының әрбір теңгесі 2 теңге жасауға қабілеттігін көрсетеді. 2008 жылы ақша массасындағы депозиттердің өсуі, ақша мультипликаторының мәнін, өткен жылмен салыстырғанда 3,15-дан 4,36-ге дейін өсіріп отыр.

Ақша  массаның жалпы ішкі өнімге (ЖІӨ) қатынасы арқылы экономиканың монетизациялану  коэффициентін (Км) анықтауға болады.

К_м = (МЗ (ақша массасы) / ЖІӨ) x 100 
 
 
 
 
 
 
 
 

            
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

           3. ТӨЛЕМ, ЖИНАҚТАУ ЖӘНЕ ҚОРЛАНУ ҚҰРАЛДАРЫ

                                           3.1. Төлем құралы 

    Тауар өндірісі және тауар айналымының дамуы, сонымен бірте несиелік қатынастардың дамуы нәтижесінде акшаның төлем күралы деген тагы бір кызметі туындады. Бұл жағдайда Т-А-Т айналымы барысында Т-А жэне А-Т деген екі метафора бөлініп шығады. Ақшаның сатушыга жетуінен гөрі тауар сатып алушы-ның колына жылдамырак жетеді. Бұл жағдайда тауарды сатушы несие берушіге, ал сатып алушы - қарыз алушыга айналады. Сату және төлем актінің бөлінуі нәтижесінде ақшалар төлем құралы деген жаңа кызметті орындай бастады. Тауар сатылғаннан кейін, төлем кұралдары айналымға түседі. Ақша айналым процесін бастамайды, оны аяқтайды. Сатып алушы тауар үшін акша төлемейді, міндеттеме төлейді. Сонда тауар несиеге сатылады екен. Төлем міндеттемені (несиені) өтегеннен кейін жүзеге асады, сәйкесінше, ақшалар сату-сатып алу актін анықтамайды, несиені жаба отырып, тек қана оны аяқтайды.

    Нәтижесінде тауарларға қатысты акшаның салыстырмалы дербес қозғалысы жүзеге асады.

    Егер  акшаның айналыс құралы ретіндегі  қызметі кезінде ақша мен тауардың карама-карсы козғалысы орын алады, бұл қозғалыс барысында уақыт бойынша алшақтық болады, яғни қарыз алушы сатушыға қарыз міндеттемесін береді, ол белгіленген мерзімде ғана төленеді. Төлем құралы ретінде акшаны пайдалануды К. Маркс былайша сипаттады: «Бір тауар иесі қолма-қол тауарды сатады, ал екіншісі акша өкілі немесе болашақ ақша иесі ретінде әрекет ете отырып, сатып алады.. Сатушы несие беруші болса, сатып алушы - карыз алушы болады». (К. Маркс, Ф. Энгельс, жинақтың 23-томы, 146-бет).

    Қазақстанда және халықаралық банктік тәжірибеде қолданып жүрген зандарға сәйкес шетел валютасымен кез келген операцияларды ұлттык банкінің жүзеге асыруға құқығы бар.

    Орталық банктер деңгейінде мемлекетаралық қызметгі жүзе-ге асыру барысында, яғни басқа елдердің орталық банктерінде  жәие халыкаралық қаржы-несие институттарында  Қазақстан Үлт-тық банкісінің мүддесі  ескеріледі.

    Қазақстан аумағында шетелдіктердің қатысуымен банктердің немесе еншілес банктердің, сондай-ақ шетел банктерінің өкілет-тіктерініц ашылуына Үлтгық банк лицензия береді.

    Шетел валютасына қатысты ұлттық валютаңың бағамын рет-Тейді. Қазақстан Республикасында үлттық валютаның және баға-лы қағаздардың шетел валютасындағы айналым тәртібін анық-тайды.