Ақша айналысы заңы, электрондық технологиялар

    Төлем жүйелерін жасап шығару мен оларды дамытуда коммерциялық банкілер негізгі  рөлді атқарады. Коммерциялық банкілер бағдарламамен қамтамасыз етуге  тапсырыс беріп, оны жасап шығаруды қаржыландырады. Қазіргі кезде SWIҒТ жүйесі бағдарламамен қамтамасыз етудің тәуелсіз жасап шығарушыларын ынталандырып, банк тарапынан бағдарламамен қамтамасыз етуді таңдауға ерік береді. Интернет-трейдинг бағдарламасымен қамтамасыз етуге сервистік қолдау көрсетіп, оны енгізіп, қолдануды үйреткені, электрондық поштаны бекіткені, қарапайым форма бойынша автоматты есептің электрондық стандартты үлгісі мен төлем жүйесінің қосымша қызметтері үшін коммерциялық банкілер комиссиялық пайыз ұстап қалады.

    Коммерциялық  банкілердегі төлем қызметінің бағасын  орнатудың жаңа қағидаларын модельдеу 3-4-бөлімдерде сарапталған шешімдерге негізделеді. Ол жерде эмиссия мен  карталық қызмет көрсетудегі карталық жүйенің комиссиясы бір жағынан  ресейлік клиенттердің барлығына тиімді болса, екінші жағынан банк шығындарын жасырып тұрады.

    Карточкалық жүйені қолданудың тәжірибесінен, банкілік офиске дәстүрлі келуді және банк қызметкерлерінің жұмысын, әрі осындай іс-әрекеттерді  жүргізудің жиілігі бойынша мәліметтерді талап ететін

       тарифтерді  алып пайдаланамыз. Бұл есеп айырысу  мөлшері банк шығындары бойынша  қосымша офистер мен қызметкерлерге түскен ауыртпалықгы анықтауға мүмкіндік  береді.

    Қолма-қол  ақшаны берудегі комиссияның деңгейі  карточка жүйесімен бірдей, себебі ол клиентгердің бәріне көрсетілген қызмет үшін комиссиялық пайыз алынады. Кассалық іс-әрекеттердің осыған ұқсас табысы статистикалық мәліметтер негізінде анықталады.

    Шағын кәсіпорындар, кәсіпкерлер мен халықтың жағдайы бар бөліктері банкімен жұмыс істегенде ұялы телефон  мен интернетті қолданады. Бұл облыстағы  банк комиссияларының үлгісін жасау  интерет, ұялы телефонды колданушылардың  мөлшері мен осы банкілік емес қызметтерді төлеу деңгейіне  негізделеді.

    Төлем жүйелерінің қосымша қызметтері телефон немесе интернет арқылы көрсетіледі. Қосымша қызмет комиссиялары қашықтықтан  қызмет көрсету құралдарын қолдану  комиссияларымен бірге жүргізіледі.

    Жабдықтың қызмет көрсетуі мен клиенттердің карталарын қабылдаудың бағдарламамен қамтамасыз етуіне жұмсалған шығын банк-клиент құралына қызмет көрсету мен оны  орнатуға жұмсалған шығынмен тең. Ресей  банкінің аймақтық арқылы орталықтандырылған жүйесінде карточкалық төлемді  жүргізудін тарифі Ресейдің банкілік тарифтерінің деңгейіне қарағанда  төмендеу.

    Төлеме-кассалық іс-әрекеттердің баға орнататын модельдеуді  есепшот ашуға алынған комиссия мен қағаз түрінде төлемді  жүргізу үшін алынған комиссиядан  бастаймыз. Мұндай іс-әрекеттер қазіргі  кезде банкілерге көп табыс әкелмейді  әрі шығынды көп жұмсайды. Ресейдің Мемкомстатының мәліметтеріне қарағанда, елдегі 18 жастан жоғары халықтың саны 105 млн. адамды құрайды. Бірнеше жылдан кейін жасы ұлғайған адамдардың 75%-ында пластикалық карта болады деп  есептейік.

     Бір магнитгі карта 2-3 жылға, ал чиптік 5 жылға дейін жарамды, елде салық органдарының жиі есеп беретін заңды тұлғалардың саны — 2,4 млн. Олардың әрқайсысының жоқ дегенде бір ағымдағы есепшоты бар. Әрбір заңды тұлға 2-3 жылда бір рет жаңа есепшот аша алады.

    Коммсрциялық  банкілср қарапайым тұлғалардың 80 млм. астам карточкалық төлемі мен 2,4 млн. жұмысшының төлемін жүргізеді. Жылына 16 млн. жуық адам жаңа карта алуға  келсе, 1 млн. кәсіпорын жаңа есепшот  айттырып жатады.

    Банкілер  эмиссия мен қарапайым пластикалық  карта аркылы қызмет көрсеткені үшін 5 доллар алады. Банкілердің клиенттерге  есепшот ашып, қызмет керсеткеннен түскен табысы жылына 500 млн. доллар болуы  мүмкін.

    Карточка  жүйесінің клиенттері банкілік офистерге  сирек барғандықтан банкомат пен  РОS-терминал жүйелерін қолдануды  үйреніп қалған. Сондықтан клиенттерге  дәстүрлі қызмет көрсетуде жеке комиссия алынбайды, осыған сәйкес ұсталымдар карточканың  жылдық қызметінен алынады.

    Пластикалық картаның иелеріне қарағанда кәсіпорын  қызметкерлері қашықтықтан қызмет көрсету құралдарын қолданбайды  және банк офистеріне жиі барып тұрады. Қашықтықтан қызмет көрсету құралының  қаражатын бақылап отыру үшін, банкіге барған сайын комиссиянының мөлшерін анықтап отыру керек. Бірақ осыған ұқсас ұсталымдарды мекеменің жылдық қызмет көрсету төлеміне жатқызуға болмайды.

    Қағаздық  құжатта төлем жүргізген кезде  үзінді көшірмені сақтаған дұрыс. Дәстүрлі қызмет көрсетудің кез келген формасына 2,5 доллар мөлшерінде комиссия ұстау  керек. Бұл норма карточка жүйесіндегі  ұсталымдар мен комиссияға сәйкес мемлекет ішінде шетел валютасы төлемін өткізумен  бірдей болады.

    Ресей банкінің деректері бойынша, 2002 ж. Ресейдің төлем жүйесі карточкалық төлемді  есептемегенде 738 млн. төлем жүргізген; бұл карточкалық төлемнің 7,3 %-ы, яғни 54 млн. төлем қағаздық құжат негізінде  өтті. Төлемдердің тек 1,5%-ы есеп айырысудың аккредитив және инкассолық формасында өтті. Бұл шамамсн 14 млн. Төлемді  құрайды. Ресей банкінің статистикалық  деректері анықталғандай, жұмыс  істеп жатқан кәсіпорын жылына банкіден дәстүрлі жұмысты талап ететін 24 төлемді жүзеге асырады екен. Бұл  пластикалық карта иелерінің  банкіге баруынан біршама көп. Карточкалық  бизнестің баға орнату моделінде  карточкалық есепшот ашу мен  жылдық қызмст көрсету есебін банкіде  сәйкестендірілген ұсталымдар жабады, бірақ пайда әкелмейді.

    [В. Д. Мелинков “ Основа финансов ”, - Алматы, 2005 ж]

       Дәстүрлі  төлемдердің көп бөлгіінде бір  мекеме төлемінің комиссия денгейі  банк шығаратын шығыннан аспауы керек.

    Кәсіпорындар  бойынша қолмен өңделетін төлемдердің  жалпы саны 68 млн. құрады. Осындай  әр төлемге 2,5 долларды шаққанда банкілердің  комиссиялық кірісі жылына 170 млн. доллар болуы керек.

    Дәстүрлі  төлемдерді өндеудегі үлкен комиссиялық  ұсталымдар төлемнің кысқаруына әкелуі мүмкін. Бірақ қолма-қол акшасыз  есеп айырысудың жалпы өсуі төлем  санын сол дәрежеде сақтауға мүмкіндік  береді.

    Егер 500 млн. долларға шот ашып, жүргізгені үшін 170 млн. долларды, шетел валютасымен  жүргізілетін төлемдерден 216 млн. долларды қосатын болсақ, онда төлем қызметі  үшін 886 млн. доллар көлемінде комиссия ұсталатын болады.

    Бұл көрсеткіш қазіргі комиссиялық  кірістен 12% көп. Жаңа модельде кірістің көтерілуіне қарамастан, қолма-қол  ақшасыз есеп айырысудың 1,6 млрд. долларды құрайтын дәстүрлі инфракұрылымы әлі  жабылмай жатыр. Кірістерге қолма-қол  төлемдегі комиссиялар қосылған жоқ, сондықтан оларды модельдеуге  көшеміз.

    Қазіргі таңда ірі кәсіпорындар жалақы төлеу  үшін банкіден қолма-қол ақша алады, ал ірі саудагерлер банкілерге қолма-қол  ақша түрінде түскен табыстарын өткізіп  отырады. 
 

       І І І – тарау. Пайдалану нысандары

       3.1 Қазақстанның ұлттық валютасы – Теңге.

   Теңгенің  алғашқы банкоталарын полиграфиялық  дайындауды «Харрисон және ұлдары»  фирмасы жоғары деңгейде жүзеге асырды  (ол ең жақсы экспорттық өнім ретінде  Ұлыбритания королевасынан «Алтын белгі» алды). Ұлттық валюта енгізілгеннен кейін алғашқы екі жыл біздің еліміз үшін өте қиын жылдар болды. Жалпы экономикалық сипаттағы объективті қиындықтар (бағаларды ырықтандыруға және өндірістің құлдырауына байланысты инфляцияның жоғары деңгейі, импорт тауарларына қанағаттандырмайтын сұраныстың едәуір көлемі) шетел валютасына сұраныстың едәуір өсуі не, ал ізінше,бағамның өсуіне әкеп соқтырды. Теңгені енгізуіне байланысты  есеп айырысу жүргізген кезде ұлттық валюта тұрақтылығына ықпал ете алатын барлық негізгі факторлар есепке алынады. Алғашқы кезде теңге бағамы төмендейді деп күтілген болатын. Алайда, мысалы, 1994 жылы кәсіпорындардың сәтсіз жүргізілген өзара шаруашылық есеп беруі сияқты өкінішті экономикалық жаңсақтықтар алғашқы айларда теңге айналысының жағдайын біршама қиындатты. Енгізілген кезден бастап алғашқы 7 айда теңге 8 есе құнсызданды. Бұдан кейінгі жылдары теңгенің АҚШ долларына қатынасы бойынша құнсыздану қарқыны едәуір баяулады. Мәселен, егер 1995 жылы теңгенің бағамы 17,9%, 1996 жылы – 15,4% төмендеген болса, 2001 жылы теңгенің номиналдық құнсыздануы 5,17%, ал 2002 жылы – 3,25% болды.

   Негізінен, теңгенің он жылдық тарихын мынандай кезеңдерге бөлуге болады:

   1-кезең. Инфляцияны ауыздықтау, ұлттық валютаның және және қаржы рыноктарының қалыптасуы (1993-1996 жылдар).

   1995 жылдың аяғында – 8,2% болған  ЖІӨ өсу қарқыны төиендеуінің  сақталуына қарамастан, осы кезеңнің  аяғында инфляцияның деңгейін 60,3%-ға  дейін төмендетуге қол жетті.

   1993 жылғы қарашада теңгенің енгізілу  кезіне қарай Қазақстанның банк  жүйесі едәуір дәрежеде реформаланған  болатын: екі деңгейлі банк  жүйесі жұмыс істеді, барлық мамандандырылған  банктер акционерлік банктер  болып қайта құрылды, ал Ұлттық  банке орталық банктің бірқатар  функциялары берілді. Бұл өз  валютвмызға көшуді және Қазақстанның  ақша-кредит саясатын жүргізуін  едәуір жеңілдетті.

   Банк  секторын едәуір сауықтыру жөніндегі  іс-шараларды жүргізу нәтижесінде 1993-1996 жылдар арлығындағы кезеңде  екінші деңгейдегі банктердің саны 204-тен 101-ге азайды.

   2-кезең. Экономиканы тұрақтандыруға қол жеткізу және банк жүйесін жедел түрде реформалау (1997-1999 жылдар)

   Банк  секторын шоғырландыру және сауықтыру  процестері екінші деңгейдегі банктердің жалпы санының 55-ке дейін азаюына  ықпал етті. Жекелеген банктер  қайта ұйымдастырылды.

   1998 жылғы қаңтардан бастап Қазақстан  рыноктық қатынастар негізінде  құрылған және ұзақ мерзімді  перспективаға есептелген үш  деңгейлізейнетақы жүйесіне көшті. 

    3-кезең. Экономиканың тұрақты өсуі, қаржы секторын қарқынды дамыту және барлық қаржы секторының халықаралық стандарттарға көше бастауы (2000 жылдан бастап).

    [http://malimetter.org/?p=1828] 

   ЖІӨ-нің жиынтық өсуі соңғы 3 жылда 33%-ға жуық болды, бұл Қазақстанның экономикалық даму қарқыны жағынан әлемдік лидерлердің бірі болуына мүмкіндік жасады. 2003 жылдың 9 айында экономикалық өсу 8,6% болды.

   Соңғы 3 жылда инфляцияның орташа жылдық деңгейі 13,2% -дан 5,9%-ға дейін біртіндеп төмендеді. Инфляция 2003 жылдың 10 айында (2002 жылдың желтоқсаны – 2003 жылдың қазаны аралығында) 4,2% болды.

   Инфляция  қарқынының баяулауы Ұлттық банкке қайта  қаржыландыру ставкасын Қазақстан  тәуелсіздік алған күннен бері ең төменгі деңгейге  - 7%-ға дейін  төмендетуге мүмкіндік берді.

   Банк  секторы қаржы жүйесінің ең үлкен  және тез дамитын бөлігі болып  табылады. Бүгінгі күні Қазақстанның банк секторын халықаралық ұйымдар  мен рейтинг агенттіктері ТМД  елдерінің ішіндегі ең реформаланған, қаржылық тұрғыдан тұрақты және тез  дамып келе жатқан банк секторы деп  танып отыр.

   Қазіргі уақытта Қазақстанда 36 банк жұмыс  істейді, оның үшеуі мемлекеттік. Қазақстан  Даму банкін, Әсимданкті және Қазақстанның Тұрғын үй құрылыс жинақ банкін қоспағанда, барлық банктер жеке банктер болып  табылады.

   Банк  жүйесінің тұрақтылығы нығая  түсуде. Оның валюта баламасындағы  жиынтық меншікті капиталы 1,4 млрд. Астам АҚШ долларын құрайды. ТМД  елдері ішінде бір банкке келетін  меншік капиталының мөлшері бойынша  Қазақстан жетекші орында (43 млн. АҚШ доллары).

   Соңғы 3 жылда банк жүйесіндегі депозиттер 5,1 млрд. астам АҚШ долларына дейін 3 есе, ал халықтың салымдары (резидент еместерді есептегенде) – 2,1 млрд. АҚШ  долларына дейін 4 есе өсті.

   Банктердің  ресуртық базасының қарқын алуы оларға экономиканы кредиттеу қызметін едәуір жандандыра түсуге мүмкіндік  берді. Соңғы үш жылда банктердің экономикаға кредиттері 5,9 млрд. АҚШ  долларына дейін 4 есе өсті (ЖІӨ-нің 22%-ы). Қазіргі кезде бенк активтерінің 57%-ға жуығы кредиттер түрінде  экономиканың нақты секторына орналастырылды. 

       3.2 Қазақстан Республикасындағы «Электрондық ақшалардың» дамуы

       Жуық  арада төл теңгеміздің, яғни ақшаның  екінші түрі қолданысқа енетін болады. Бірақ ол ақша қағаз түрінде емес, оны қолма-қол жұмсай алмайсыз. Өйткені  ол - ақшаның электронды нұсқасы  болып табылады. 2010 жылдың ақпан  айының 2-сінде Ұлттық банк мамандары  Мәжіліс депутаттарына “Электрондық ақша туралы” заң жобасын таныстырды.  Осы заңға сәйкес, кез-келген азамат өз еркімен екінші деңгейлі банктерге барып, электронды есеп-шот ашады. Оны “электронды әмиян” десеңіз де болады. Содан соң осы әмияныңызға өз шамаңыз жеткенше, қалауыңыз бойынша керекті қаржыңызды салып қоясыз. Содан кейін интернет арқылы сатылатын тауарларға үйіңізде немесе жұмысыңызда отырып-ақ тапсырыс беріп есептесе аласыз. Жаңа заңға сәйкес, электронды ақшаның екі түрі болады. Бірі - электронды карточка арқылы, екіншісі - желілік электронды әмиян арқылы іске асырылады.

   [http://www.egemen.kz/372.html]