Ақша айналысы заңы, электрондық технологиялар

       Әлемде  пластикалық карточканың 3 негізгі  жүйесі бар: VISA, Master Card/Europay, American Express.

       Card дебеттік карточкасын шығарды. Alem Card иелері болып корпоративтік  карточка алатын заңды және  жеке тұлғалар. Олардың барлығы қазіргі таңда Қазақстанда қызмет көрсетеді. 1993 жылдың соңында Alembank бірінші болып Қазақстанда Visa карточкасымен қызмет көрсетті, ал 1994 жылдан бастап - Master Card карточкасы қолданыла бастады. Карточкамен қызмет көрсету тәжірибесі кеңейген соң, Alembank 1994 жыдың қараша айында жеке Alem болуы мүмкін.

       Қазіргі уақытта барлық елдерде шығарылған карточкалардың саны 2 миллиардтан  асты. Статистика бойынша дамыған  елдерде әр тұрғынға 2-3 карточкадан  келеді. Қазақстанда да көбінің, зейнеткерлер, бизнесмендер, шахтерлер мен студенттердің, карточкалары бар. Карточкалардың саны күннен-күнге өсуде және олар біздің өміріміздің ажырамас бөлігіне айналуда.

       Visa Electron – ең пайдалы тарифтер  бойынша ең қол жетерлік халықаралық  банктік карточка болып саналады. Бұл ең қарапайым, әрі арзан халықаралық карточка. Visa Electron шет елге жол жүретін кезіңізде және күнделікті өміріңізде сізге қолма – қол ақша алуыңызға, тауарарлар мен қызметтер үшін ақы төлеуіңізге көмектеседі. Visa Electron бойынша электродық құрылғылар: банкоматтар және POS – терминалдар арқылы қызмет көрсетіледі.

       Visa Classic – Қазақстанда және шет  елдегі ең танымал төлем карточкасы. Қызмет көрсетудің ең пайдалы  тарифтері, сондай – ақ әлемнің  кез келген елінде нақты қолданылу  ыңғайлылығы оны шет елге шығатындар  үшін маңызды нәрсе етеді. Ол  бойынша Visa логотипі бар жерлердің  бәрінде қызмет көрсетіледі. Visa Classic көмегімен сіздің:

       - Сауда және сервис кәсіпорындарында  тауарлар мен қызметтерге ақы  төлеуге;

       - Банкоматтарда және қолма –  қол ақша беретін пункттерде  ақшаны қолма – қол алуға;

       - Қонақ үйлерде нөмірді күні  бұрын алып қоюға, автокөлікті  жалға алуға, авиакомпаниялар  мен агенттіктерде билеттерге  тапсырыс беруге мүмкіндігіңіз  бар; 

       Visa Business – корпоративтік карточка  болып табылады және кәсіпорындардың  қызметкерлеріне компанияның балансына  жататын іссапарлық, өкілдік және  өзге де шығыстарды ақша аудару  арқылы төлеуге мүмкіндік береді. Карточка жоғалатын жағдайда  сізге бар болғаны карточканы  шұғыл түрде ауыстыру немесе  қолма – қол ақшаны беруді  ұйымдастырады. Сіздің компанияңыздың:

       Қызметкерлердің қаражатты жұмсауын талдауға;

       Іссапарлық  және өкілдік шығыстарды жоспарлауға;

       Іссапарлық  шығыстарға қаражатты ақша аудару тәсілімен  беруге мүмкіндігі бар;

       Visa Gold анағұрлым мәртебелі карточка  қолайлылық пен сервистің жоғары  деңгейін бағалайтындарға арналған. Visa Gold ұстаушыларына айтарлықтай  шегерімдер мен жеңілдіктер беріледі. Карточка ұстаушыларының көрсететін қызметтерінің міндетті түрлерінің қатарына карточка жоғалатын жағдайда шұғыл қызмет ету, жоғалғанның орнына уақытша карточканы тегін алу мүмкіндігі және т.б. кіреді. Visa Gold карточкасының иесі қаржылық жағынан қабілеттілігін атап көрсетеді және анағұрлым қаржылық мол мүмкіндіктерді береді.

       Tsesna Local - ең тиімді белгіленген баға  бойынша арзан төлем карточкасы  болып саналады. Кәсіпорындарда  тауарлар мен қызметтерге төлем  жасау және қолма – қол ақша  алуға мүмкіндік береді. Сондықтан кең қолдануға ие және де иесіне тиімді болып келеді. Тағы бір көрінерлік жәйт – басқа атап өткен карточкалардай, мұның да жоғалтқан кездегі көрсететін қызметі – жоғалтқан карточканың орнына уақытша карточканы тегін беру және де шұғыл қызмет көрсету. Бұл осы карточканы күнделікті өмірде тауарларға төлем жасауына ыңғайлы болуына бірден-бір себеп болады.

[ Сахариев С.С, Сахариева А. С  «Әлем экономкасы» ІІ-бөлім Алматы «Дәнекер» - 2003 ж.;] 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

       І І – тарау. Ақша айналысы, электрондық  технологиялар

       2.1 Ақша айналысы заңы және мәні

       Ақша  айналысы заңы – құн заңының айналыс  аясындағы көрінісі. Ол – тауар  –ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән. Айналыстағы  ақшаның саны К. Маркс ашқан айналысы заңмен реттеледі. Тауар айналысына қызмет ету үшін қажетті ақша мөлшері (А мөлш.) екі факторға: біріншіден, бір кезеңде, айталық бір жылда сатылуға тиіс тауарлар бағасының қосындысына (Стб); екіншіден ақша айналымының жылдамдығына (А жылд.) байланысты өзгереді. Ақша айналысы заңы мына формуламен өрнектеледі:

                 Стб

                                                    А мөлш.= ------------

               А жылд.

        

        Ақша айналысы заңының мәні – ақшаның айналыс құралы қызметін орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар бағасының қосындысын бір аттас ақша өлемінің айналым санына (айналым жылдамдығы) бөлгенге теңесуі керек.

       Ақша тек айналыс құралы ғана емес, сонымен бірге төлем құралы қызметін де атқаратындықтан айналысқа қажетті ақша мөлшері де несиеге сатқан тауарлар сомасына байланысты азаяды. Қарыз міндеттемелерінің бірсыпыра қолма-қол ақшасыз есеп айырысқанда өтеледі, яғни олар қарыз талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу жолымен де өтеледі. Сөйтіп несиенің даму дәрежесі ақша мөлшеріне кері әсерін тигізеді: тауардың неғұрлым көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа соғұрлым аз ақша мөлшері қажет. Одан басқа, айналыстан шығарылған әлдеқандай ақша мөлшері шаруашылықтың және халықтың тұрақты ақша қорын құрайды. Қорытындысында, айнылыстағы ақша мөлшерін анықтаушы заң формуламен өрнектеледі: 

                                                       -Стбн + Ст – Сө

       А мөлш.=------------------------------ + Ақ

                                                            А жылд.

       Онда:

       А мөлш. – айналыс құралы және төлем

                          құралы қызметтеріне қажет ақша  мөлшері;

       Стб         - сатылуға тиіс тауарлар бағасының сомасы;

       Стбн       - несиеге сатылған тауарлар бағасының сомасы;

       Ст           - қарыз және басқа міндеттемелер бойынша төленетін сома;

       Сө           - өзара өтелетін талаптар мен міндеттемелердің сомасы;

       Ақ           - ақша қоры;

       Ажылд.  – айналыс құралы және төлем құралы қызметтеріндегі ақша                                                                   

                       айналымының орташа саны (айналыс  жылдамдығы).

          Осы теңдіктегі ел экономикасында  сатылған тауарлар бағасынан  айналыста әлдеқайда кем ақша  массасының жүруінің себебі төлемеушілік  проблемасының болуынан. Ол кезде Ст мөлшері теріс сан болады. Бірақ бұл

       Қазақстанда және басқа да директивалы экономика  үлгісінен нарықтық үлгіге өтуші  мемлекеттерде кездесіп отырған  кәсіпорындар арасындағы төлемеушілік проблемасы жай ақша массасын ұлғайтумен шешіледі дегенді көрсетпейді. Себебі төлемеушіліктің көптеген себептері  бар: төлем тәртібінің босаңдығы, төлемеушіліктің  тізбегінде потенциялды күйреушілердің (банкноттардың) болуы, күйреушілікттің  тиімді тәжірбиесінің болмауы, жекеменшіктендіру  процесінің аяқталмауы, төлем құралдарының дамуы.

       Сөйтіп айналысқа қажетті ақша  мөлшері өндірістің даму жағдайларына  әсер ететін көп факторларға  байланысты өзгереді: айналыстағы  тауарлар мөлшеріне, тауарлар  мен қызмет бағасының деңгейіне  және т.б. Айналысқа қажетті  ақша мөлшері ақша айналысының  жылдамдығына кері пропорционалды  өзгерелі. Ал ақша айналысына  әсер ететін жағдайлар мыналар:

• несиенің даму деңгейі, егер тауардың көп бөлігі несиеге         сатылса, айналысқа сонша мөлшерде кем ақша қажет;

• қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы;

• ақша айналымының санының өсуі.

       Айналысқа ақша екі формада  эмиссияланады (шығарылады): қолма-қол  ақша, яғни айналымдағы банкнота  және майда монеталар; банктік  айналымдағы ақша формасы, яғни  банктегі шоттарға жазылған сома. Екі деңгейлі банк жүйесінде  ақшаның бірінші формасын, яғни  қолма-қол ақшаны монополиялы  құқықпен орталық банк эмиссиялайды  да, ал қолма-қол емес ақша белгілерін  комерциялық банктер жүйесі шығарады. Егер банк клиенті – шоттағы  ақшаны иесі өз қаражатын қолма-қол  ақша формасында алса, онда банктік  айналымдағы ақша белгілері нақты  қолма-қол банкнотаға айналады. Керісінше,  клиенттің шотқа жазу арқылы  банкке ақша сомасын салуы  қолма-қол ақшаның банктік айналымдағы  ақша формасына айналуын көрсетеді. 

          Ақша айналымының екі жағының  (қолма-қол ақша мен банктік  айналымдағы ақшаның) бірлігі,  олардың бір формасының екіншісіне 

       алмасуы жалпы ақша массасының құрамын анықтауы қажет етеді. Себебі ақша массасы  ақша айналымының сандық көрсеткіші. Белгілі бір мерзім аралығында және белгілі бір күнге ақша айналымындағы  сандық өзгерістерді талдау үшін, сол  сияқты ақша массасының көлемін және оның өсу қарқынын реттейтін іс-шаралар  жүргізу үшін әр түрлі көрсеткіштер (ақша агрегаттары) қолданылады.

          Өнеркәсібі өркенденген мемлекеттерде  ақша массасы құрамын анықтау  үшін негізгі ақша агрегаттарының  төмендегі жиынтығы пайдалынылады:

• М1 – айналыстағы қолма-қол ақша (банкноталар, монеталар, ал кейбір мемлекеттерде қазыналық билеттер) және банктік ағымдағы шоттардағы қаражат (депозиттер) жатады;
• М2 – оған М1 агрегаты және мерзімді 4 жылға дейінгі коммерциялық банктердегі мерзімді жіне жинақ салымдары кіреді;
• М3 – оған М2 агрегаты және арнаулы несие мекемелеріндегі жинақ салымдары кіреді;
• М4 – оған М3 агрегаты және ірі коммерциялық банктердің депозиттік сертификаттары қосылады.

       Қорыта айтқанда, әрбір келесі  ақша агрегаты өзінен алдыңғылардың  барлық элементтерін өзіне біріктіріп  үлкен ақша массасын құрайды.  Бірақ оның алдыңғыға қарағанда  өтімділігі төмен. 

       Ақша массасының нақты құрамы  әр мемлекеттің өзіне тән ақша-несие  жүйесімен анықталады. Мысалы, АҚШ-та  ақша массасын анықтау үшін  – төрт, Швейцария мен Германияда  – үш, Ұлыбританияда – бес,  Францияда – екі ақша агрегаты  қолданылды.

       Қазақстан Республикасының ақша  массасының құрлымына келесі  ақша агрегаты кіреді.

• М0 – айналыстағы қолма-қол ақша;

• М1 - өзіне М0 агрегатын және шаруашылық субъектілерінің есеп-шоттары мен басқа депозиттерінің заңды тұлғалардың күрделі қаржыландыру шотының, қоғамдық және басқа үкіметтік емес ұйымдар шоттарының қалдығы және халық пен заңды      тұлғалардың талап етіп алатын салымдарын біріктіреді;

• М2 - өзіне М1 агрегатын, сонымен бірге жеке және заңды

                      тұлғалардың мерзімді салымдарын біріктіреді;

• М3 - өзіне М2 агрегатын және мемлекеттік займы облигацияларын біріктіреді.

       Ақша агрегатының құрылымы тұрақты  қалыпта болмайды. Ол ақша нарығы  құралдарының дамуына байланысты  өзгереді.

       Ақша массасы бірнеше жолмен  өсуі мүмкін:

• банкноталар мен монеталарды эмиссиялау есебінен;