Асель курстык жумыс

    Тарихи  алғы шарттарды анықтау мынандай сұрақтарды туғызады: пайда болған қоғамдық өндіріс түрінің әрекет ету негізіне не жатады? Мәнін сипаттайтын бұл заңдылықтар нақты қандай түрлерден шығады? Қоғамдық өндірістің өтпелі, басқадан енгізілген жолсерік түрлеріне ойша алшақтасақ, К.Маркстің байқағанын көруге болады. Ол былай деп жазды: «Көп операциядан тұратын дербес қолөнерінің жеке-дара өнімінен тауар қолөнершілер одағының өніміне айналады. Одақтың әр мүшесі операцияның белгілі бір бөлігін орындайды» [6-484 б]. Басқа бір жерде ол мынаны атап өтті: «Нюрнберг қолөнерінің жеке-дара өнімінен сағат көптеген жұмысшылардың қоғамдық өніміне айналды» [7-471 б].

    Қазіргі өндірістің шыңдығы мынада: қоғамдық өнім бірлескен еңбектің нәтижесі деп  айтуға болады. Алайда, экономикалық әдебиеттерде өзге пікірлер бар. Осылардың ішінде тікелей қоғамдық өнім деген категория ретінде ұсынды. Мұны В.Н. Черковец былай жазды: «... егер...капитализмнің бастапқы түрі тауар дегенге ұқсастық іздесек, онда мұндай түр тікелей қоғамдық өнім болады...» [8-265 б]. Оның бойында қоғамдық өнімге тән белгілері мен қасиеттері болғанымен, қазіргі өндіріс пен ондағы қатынастар еңбек өнімін тікелей қоғамдық өнім деп сипаттау дәрежесіне жеткен жоқ.

    Заттық  күш қасиетерінен шығатын еңбек  өнімнің факторын жоғарыдағы моментермен  шатастырмау үшін дәл сипаттау керек- ол тұтыну пайдалылығы. Соңғы жағдай тікелей қоғамдық өнімнің қоғамның жекелеген мүшесі мен барлығының  жаппай тұтыну үшін өндіріледі және ол пайдаланылуына қарай болады. Тұтыну пайдалылығы- ұжымдық өндіріс жағдайында өндірілген өнімнің сапалық жағы. Демек, ол- қоғамдық өндірістің қасиеті.

    Қоғамда өндірілген өнімге белгілі қатынастар жолсерік жасайды. Бұл өндірушілердегі  артық өнім және басқалардың оларға қажеттілігі айырбас түріндегі  айналысты тудырады. Құн-еңбек өнімінің факторы ретінде тауар түрінде көрінеді, бірақ ол табиғатынан берілген қасиет емес, белгілі қатынастар нәтижесінде пайда болып, осы себепті тек ол тауар болады. Құн болмаған жерде тауар айырбасы тумайды, эквивалентті айырбас жоқ, құнсыз тауар, тауарлы қатынастар болмайды.

    Ұжымдық өндірістегі жоспарлы қатынастардың  басты буыны – есеп пен бақылау. Ұжымдық өндіріс жағдайында өнімдерді  жасау әртүрлі еңбек ресурстары арқылы жүреді, олардың сипаты мен  күрделілігі түрлеше. Ұжымдық өндірістегі  еңбек процесі-үздік процесс, ол жұмысшылардың қабілеттері мен шеберліктеріне , оларға әсер ететін машиналардың өнімділік техникалық параметрлеріне байланысты. Бұл құбылыстар объективті түрде келістүруды қалайды, бірақ өздері оны істей алмайды. Белгілі бір өнірістің ішінде жұмысшы топтарының немесе жекелеген адамдардың қызметтері айырбасын тепе-теңдестіруді қамтамасыз ететін үйлестіруді жүзеге асыру үшін есеп пен бақылау қажет.

    Есеп  пен бақылау өндірістік процестерді  айырбас және бөлу қатынастарын үйлестірудегі  нышандардың қызметінен бастау алады. Шаруашылықты жүргізулердің қызметінің нәтижесі ретінде есеп пен бақылау үйлестіруде сыртқы нәрселер сияқты. Алайда бақылау және есеп ұжымдық өндіріске тән нәрсе. Тап осй күйінде олар ұжымдық өндірістің қажетті элементті. Есеп пен бақылаудың міндеттері туралы В.И.Ленин бірінші рет айтқан болатын. Ол былай деп жазды: «Есеп пен бақылау –міне бұл коммунистік қоғам формациясының дұрыс қызмет істеу ішін басты нәрсе», «Өнімдерді өндіру мен бөлудегі жалпы мемлекттік есеп жүргізу, жалпы мемлекттік есеп –бұлар сициалистік қоғамның қаңқасы» [9-28 б].Сөйтіп, есеп пен бақылау жоспарлық құбылыстың табиғатына тән. Оларды пайдалану-әртүрлі тарихи формадағаы ұжымдық өндіріс үшін өмірлік қажеттілік. 
 

    1.2 Аралас экономиканың типтері  мен нақты мүмкіндіктері 
 

    Аралас экономиканың алғашқы көрінісі – экономиканы реттеуге мемлекеттің араласуы. Бұл ең алдымен мемлекеттің экономикалық қызметінің күшеюінен көрінеді, бұған сұранысты ынталандыру, салықты реттеу арқылы инвестицияны ынталандыру, амортизацияны жылдамдату және т.б. шаралар кіреді. Аралас экономикаға тән белгінің бірі – мемлекет пен бизнестің өзара байланысы. Бірақ мұнда басқа да көптеген аралық буындар мен элементтер бар, ол әр түрлі өнеркәсіп, сауда, саяси топтардың мүддесін білдіріп, қоғамдық өндірісті біртұтас өзара байланыстың түрлері мен саяси лоббизм жолымен реттеуге қатысады.

    Аралас  экономиканың басты белгісі –  мемлекеттік меншік. Айталық, жеке сектордың  қолынан бәрі келе бермейді, бұл  әсіресе темір жол транспортында, атом энергетикасында, космостық техниканы игеруде ерекше білінеді. Қазіргі өндірістің бұл салалары тек үлкен көлемде ақша қаржыларын талап етіп қана қоймай, сонымен қатар қоғамның барлық күш-жігерін қажет етеді. Олар өз кезегінде шаруашылықтың басқа салаларына айтарлықтай тікелей ықпал жасайды.

    Мемлекеттік меншіктің пайда болуы – тауар  қатынастарында жаңа лептің, ұжымдық  өндірістің үстемдігін сипаттайды. Аралас экономикаға меншіктің көптүрлілігі тән, мұнда жеке-дара және ұжымдық  меншіктің түрі олардың негізі болып, басқа түрлерінің пайда болуына әсер етеді. Аралас экономиканың маңызды бір белгісі құндық және жоспарлылық тұтқалар арқылы реттеу. Олардың қолдану басқарудың мемлекеттік және де басқа органдарда жүреді, бұлар кеңестік және консультация немесе зерттеу сипатында болады. Өнеркәсіп органдарын сәйкестендіретін мемлекеттік жоспарлау органдары Жапониядағы индустриалды құрылысының кеңесі сияқты стратегиялық жоспарлау принципі негізінде «тұрақтандыру саясатына, салық, ақша және сауда құралдары экономикалық белсенділікті реттеу үшін қолдануы».

    Жапония аталған шаралардан басқаларын да жүргізеді. Олар: «бүкіл экономика үшін ұзақ мерзімді индустриалдық құрылымды жан-жақты  жасайды. Бұл құрылымдар әлем экономикасында әрекет ететін нарықтық күштермен анықталады» [10-10б]. Жапонияның, мысалы индустриалдық дамуы жоғары және постиндустриялық жағдайына көшуі аныңырақ болған сайын экономикада жоспарлылық та жоғары болады. Әр түрлі мемлекеттік құрылымдарда олар түрлі көріністер табады.

    Аралас  экономиканың мәнді бір сипаты –  микро-мақро деңгейіндегі экономикалық процестерді ұйымдастырудың, басқарудың рөлінің артуы. Ұйымдастыру қатынастары рөлінің артуы тек қана техникалық себептерден емес, алдымен экономикалық процестердің салдарынан болады. Қарастырып отырған аралас экономиканың белгілерінің тағы бір жағы жекелеген кәсіпорындардың трест, концернге, диверсификацияланған фирмаларға ауысуы. Олар микро деңгейдегі ұйымдастыру мен басқару қызметін түбірінен өзгертеді. Ірі кәсіпорындардың көлемі, олардың өндірістік тұтынуы, транспорттық және ақпарат мүмкіндіктеріне қарап өнім шығаруы – бәрі баға белгілеуге, сұранысты, ұсынысты бақылауға, нарықтың берекетсіздігін жоюға жағдай жасайды, еркін бәсеке дәуіріне тән қиындықтарды жеңуге көмектеседі.

    Аралас  экономиканы қазіргі қоғамның индустриалдық  даму дәуіріндегі экономикалық жүйе сипаттайды, оған белгілі бір заңдылықтар тән. Ол заңдылықтар тауарлы және ұжымдық өндірістің заңдарына тәуелді. Аралас экономика шаруашылықты жүргізу жүйесі ретінде пайда болып тек қана, ұжымдық өндірісті дамытып қоймайды, ең алдымен тауарлы қатынастар жүйесін тереңдете түседі. Бұл шеңбердің ұлғаюы тауарлы қатынастардың жер шарындағы көптеген елдерді қамтуынан айқын білінеді. Олар тауарлы өндіріс заңдылықтарының дамуынан, оның заңдары әрекетінің күрделуінен, элементтерінің жаңа түрлерінен көрінеді және олар ұжымдық өндірістің тең заңдылықтары болып табылады.  
 

    2 АРАЛАС  ЭКОНОМИКА: ҚАЛЫПТАСУ НЕГІЗДЕРІ  ЖӘНЕ ҚЫЗМЕТ ЕТУ ЗАҢДЫЛЫҚТАРЫ  

    2.1 Аралас экономика қалыптасуының  материалдық-техникалық негізі. 
 

    Ұжымдық өндіріс шаруашылықты жүргізу типі ретінде тарихи жағынан таза күйінде алғашқы қауым құрылысының бастапқы кездерінде де болған жоқ. Ол туралы натуралды, одан кейін тауарлық өндірістің оқшауланған кезінен ғана айтуға болады. Капитал феодалдық қоғамның даму барысында укладтың бірі ретінде тек еңбекті қамтып қоймай, ұсақ қолөнер өндірісін өзгертіп, оны жоғары , өндірістің түрі- кооперация. Кооперативтік еңбектегі барлық артықшылық капиталистік өндірістің ұсаққа қарағанда артықшылығы болып көрінеді. Кооперацияның өзі капиталистік шаруашылыұтың ерекше түрі.

    Кооперация  қолөнершілердің жеке-дара еңбектерін капиталистік өндіріске біріктіріп, еңбек процестерінде төңкерістің  негізі болады. Тек кооперацияның  арқасында еңбектің қоғамдық өндіргіш күш ретіндегі өнімділігі артады. Еңбектің қоғамдық өндіргіш күшінің  артуы еңбек процесінде бірінші өзгеріс болып, капиталға бағынады. Бұл өзгеріс-өндірістің технологиялық қайта өзгерістерінде төңкерістің алғашқы қадамы.

    Кооперациядан басталған еңбек процестеріндегі  өзгерістер мануфактурада жалғасады. Мануфактура жұмысшысын жиынтық жұмысшы органның мүшесіне айналдырады. Жекелеген жұмысшыларда бір жақты шеберлік қабілеттері жетілген, ал жиынтық жұмысшыда ол көп жақты болады. Жеке жұмысшы жалпы қолөнерді білмейді, мануфактура істеу мүмкіндігінен айырылған, яғни техникалық жағынан еңбек құралдарына бекітілген, соңғысының қосалқы бөлшегі. Қол еңбек пен қолөнердің негізінде пайда болған мануфактура еңбек құралдарының мамандануын туғызады, «оларды өте шебер пйдаланады».

    ХIХ  ғасырдың  екінші жартысында бастап техниканың дәрежесі  мен сипатында сапалық өзгерістер болады. Олардың ішіндегі-металлургия, химияда, машина жасауда, инфраструктура құрылымында- мануфактурадағы еңбек бөліністеріңнің одан әрі дамуын, демек, ұжымдық қатынастардың да алғы шарттарын жасайды. Іштен жанатын двигательдер электр және т.б. цехтардың, участоктердің, арнаулы кәсіпорындардың құрылуына , әртүрлі экономика саласында жұмыскерлердің пайда болуына негіз болды.

    «Машиналы өндірістің принциптері-өндіріс процестерін  құрамды бөліктерге бөлу және мәселелерді  машиналар, химия және т.б. арқылы шешу» өндірістің индустриализациялау дуәірінің талабына сай келеді. Машиналы өндіріс ірі өнеркәсіпті туғызды, мұнда өндіріс өндірісті өмірге келтірді, осылардың негізінде өндірістің артықша өсу заңын шығып, дамыды.

    Қарастырылып  отырған экономикалық дәуір электр энергиясын өндіру, жаңа техниканы игерудің басты факторы еді. Халық шаруашылығына электрді еңгізу техникалық прогрестің негізі болып, табиғат ресурстарын тиімді пайдалануға, өндіргіш күштері мол істерге жол ашып, энергияны қолданатын өнеркәсіп салаларын дүниеге әкелді.

    Екінші  бағыт-қоғамдық өндіріске жоғары өнімді өндіріс құрал-жабдықтары енгізіледі, олар жеке-дара еңбек бөлісін математикалық  аппараты бар машиналар жүйесімен  бірлікте дамытатын принциптерге негізделген.

    Жоғарыдағы бағыттан кейін үшінші бағыт туады. Ол- қоғамдық өндірістегі технологиялық буындар санының азаюынан көрінеді. Бұл тенденция енді байқалып келеді, оның болашағы техникалық проблемаларды шешуде жатыр. Мақсат-соңғы өнімге баратын табиғат зат өтетін техниклық буындар санын азайту. Әртүрлі материалдық өндіріс салалардағы технологиялық буындар санын қысқарту еңбек өнімділігн өсіреді, қоғамдық өндірістің материал сіңіргіштігін азайтады, шикізат пен еңбек ресурстарын үнемдейді, жоспарлауды жетілдіреді, табиғи ортаны сақтау, ең соңында еңбектің қажеттіліктерін қанағаттандыру мүмкіндігі көбейеді.

    Машиналардың, ірі кәсіпорындардың бастапқы және одан кейінгі кезеңдерінде, әсіресе, тауарлы қатынастардың индустриалдық  дәуірдегі үстемдігі тұсында  ұжымдық өндіріс дами келе, ұлғаяды.Сонымен қатар оның заңдылықтыры соншалық қайта өзгереді, ол  туралы енді былай айтуға болады: «...Капиталистік меншік, оның негізінде нақтылы өндірістің ұжымдық түрі жатыр..».Қоғамдық өндірістің мұндай жағдайы таза тауарлы немесе ұжымдық өндіріс деп атауға, жазуға да қарсы болады. Мұндай өзгерістер қоғамдық өндірістің түрі, меншіктің түрі дәрежесінде атап өтуге де, ерекшелеуге де болмайды.

    Өндіргіш  күштердегі, өндірістегі өзгерістер меншіктің жаңа түрінің-ұжымдықтың пайда болуына әкеледі. Меншіктің жаңа түрінің өмірге келуі бұрынғылардың ішінде жаңа қатынастарды қалыптастырады. Бұрынғылардың негізінде жаңа құбылыстардың өзара байланыстарын қайта өзгерту жүйесі жетіспейтін түрлер мен тәсілдердің табысуы арқылы жүреді. Мұның бәрі жаңа құбылыстың қалыптасқандығын көрсетеді. Ол өз бойында қоғамдық өндіріс түрінің бұрынғы заңдылықтары (тауарлы ) және жаңасын ( ұжымдық) сіңіреді. Бұл жаңа құбылыс - аралас экономика. 
 

    2.2  Аралас экономика жүйесі және  оның басты ерекшеліктері 
 

    Экономика жүйелерінің осы замандағы түрлерінің бірі – аралас экономика жүйесі.

    1.Аралас экономика жүйесінің басты ерекшелігіне келсек, мұндай экономикалық жүйеде жоспарлы экономиканың элементтері нарықты экономиканың элементтерімен қатар қалыптасады және қандай да болмасын әлеуметтік-экономикалық даму негізін салады. Аралас экономика жүйесінің басты негізі – жартылай мемлекеттік, жартылай жекеменшік жүйесі болып келеді. Мысалы, Швецияда, жалпы Скандинавия елдерінде аралас экономика жүйесі өткен ғасырлар бойы дамып келеді. Соның негізінде осы елдерде аса жоғары деңгейде әлеуметтік-экономикалық даму қамтамасыз етіліп, нақтылы өмір жүзінде көрсетіліп отыр.

    Аралас  экономика жүйесінің нұсқасы, механизмі негізінде – тұрақты капиталдың, онда ең бірінші инвестициялық процесс арқылы, немесе өндіргіш күштерді толық пайдалану арқылы халық шаруашылығын өркендетуде, жалпы экономиканы өрлеу деңгейінде тұрақты өсіруде, күрделі қаржыны экономикалық тұрғыдан тиімді пайдаланып, барлық халық шаруашылығының потенциалын, әлеуметтік сапасының салаларын құрып, іске қосып жұмыс істету - өндіріс пен экономиканы өркендету. Осындай негізде, осы кездегі нақтылы өмір жүзінде орын алып, ондағы жалпы өнім көлемінің өсімі ең жоғары деңгейге жетті.