Ақмола облысы бойынша бюджеттік түсімдер мен жанама салық төлемдерін талдау

Мысалы шет ел азаматы Қазақстанға 2007 жылдың 1 – ші қарашасында 2 жылға контрактімен жұмыс істеуге келді. 2009 жылдың 1 – ші қарашасында, яғни оның Қазақстанда болу кезеңіне 12 ай толғанда шет ел азаматының резиденттік статусы анықталады. Сонымен 2007 жылдың 1 – қарашасынан 2 – ші жылға дейін (қараша 30 күн + желтоқсан 31 күн + қаңтар 31 күн + ақпан 28 күн + наурыз 31 күн + көкек 30 күн + мамыр 2 күн = 183 күн) аталым азаматқа резидент еместерге белгіленген тәртіппен салық салынады. 3 – ші мамырдан бастап ол резидент болып ессптеледі және соған сәйкес заңда белгіленген барлық салықтар түрі төлейді.

Салық салу бірлігі дегеніміз салық салу базасын анықтайтын салық объектісінің бірлігі. Мысалы, жер салығында салық салу бірлігі болып жер учаскінің 1 га аумағы табылады. Мүлік салығын алайық. Салық объектісінің, яғни мүліктің құнының, салық салу бірлігі 1 теңге болып табылады. т. с. с.

Салық салу бірлігіне сәйкес мөлшері – салық салу ставкасы деп аталады.

Салық базасының өсуі немесе кемуіне байланысты салық ставкасының өзгеру тәртібі – салық салу әдістемесі деп аталады.

Салық салу әдістеменің төрт негізгі түрін бөліп атауға болады: теңдік, пропорционалдық, прогрессивтік ( үдемелі) және регрессивтік (кемімелі)

Салық мөлшері барлық салық төлеушілер үшін нақты белгіленетін сома мөлшеріне тең болып ( тепе–тең салық салу ) не салық салу ставкасын қолдану арқылы анықталуы мүмкін. Тепе – тең салық салуда барлық салық төлеушілерден бірдей мөлшерде салық ұсталады. Мысалы, патент арқылы жұмыс істейтін, кәсіпкерлік қызметтерінің сипаттамасы бірдей, жеке тұлғалардан есептеліп, ұсталатын салық сомасы барлығы үшін бірдей.

Салық салу ставкасы бойынша салық бірлігінен нақты ақшалай сома арқылы салығы ұстау әдісі. Мысалы, жер салығы бойынша Қарағанды қаласы үшін 1 м2 жерге 0,2 теңге. Ставка қолданылады. Екіншіден проценттік ставка қолдану арқылы салық ұстау. Мысалмен айтатын болсақ, корпарациялық табыс салығының ставкасы 30% . Ол барлық заңды тұлғалар үшін ( оған тек негіз құралдары жер болып келетін заңды тұлғалар жатпайды) бірдей. Тек салық салу базасы, яғни салық салынатын табыстары, әр түрлі болуы мүмкін. Соған байланысты төлейтін салық сомалары да әр түрлі.

1.3. Салық саясатын жүргізу барысындағы шетелдік тәжірибе

Америка Құрама Шататтарының салық жүйесі

              АҚШ –тың салық заңы үнемі жеіліп отырады. Салық салудың көп сатылы жүйесі өндірістің , ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарды дамыту, жұмыссыздықты төмендету, қызмет көрсету аясын ұлғайту үшін ынталандыру ретінде пайдаланылады. АҚШ-тың салық салу деңгейі аса жоғары емес және мемлекеттің ұлттық кірістерінде 26,1% -ды құрайды.

              Американдық салық жүйесінің ерекшелігі федералдық, штаттық және жергілікті билік органдарының салықты салу мөлшерлері мен тәртібін белгілеуге құқық болады. Салықтың кейбіро түрлерін барлық көрсектілген органдар алады, басқалары – штаттық немесе жергілікті салықтармен ғана алынады.

              Салық жүйесінде үш деңгей бар. Жоғарғысында – салық салуды бүкіл ел бойынша федералдық басқару жүзеге асырады, ал ол қаражаттар федералдық бюджетке түседі. Штаттардың салық қызметі штаттардың заңды мәжілісінде енгізілген салықтар мен төлемдерді жинайды, ал бұл салықтар штаттардың бюджетіне аударылады.

              Федералдық бюджетке заңды тұлғалардан алынған 15-тен 40% -ға дейінгі мөлшерде табыс салығы төленеді. Салық түсімдерінің жалпы көлемінде ол 54,3%-ды құрайды. Акциздерді әр түрлі мөлшерлеме бойынша төлейді, және салықтық түсімдердегі жалпы көлемінде олардың үлесі 6,3% -ды құрайды. Сыйға тарту мен мұра салығы жеке тұлғалар мүлік құқығына байланысты 18 ден 55% -ға дейінгі мөлшерлеме бойынша төлейді. Салықтың бұл түрінен федералдық бюджетке түсетін түсімдер үлесі 1% құрайды. Әлеуметтік қамтамасыздандыруға аударымды жұмыс берушілер мен қызметкерлер тең мөлшерде – салықтық түсімдердің 6,2%-ы бойынша федералдық бюджетке енгізіледі.

              Ақысыз медициналық көмекке аударым жұмыс берушілер мен қызметкерлердің әрбіреуінің жалақы сомасынан 1,45% бойынша алынады, федералдық бюджеттің салықтық түсімдер қорында олар 7%-ды құрайды. 

Штат бюджетіне мынадай салықтар жиналады: жеке және заңды тұлғалардан табыс салғы , 2 ден 10%-ға дейінгі мөлшерде, 0,75% мөлшерлеме бойынша капиталға салық, 8 % мөлшерлеме бойынша сатылымға салық.

Пайдалы қазбаларды алуға салынатын салықты 3-тен 5% дейінгі мөлшерлеме бойынша осы қорлардың меншік иелері төлейді , бюджеттің жалпы салықтық түсімінде ол 2% құрайды.

Айциздерді әр түрлі мөлшерлеме бойынша тұтынушылар төлейді. Биліктің жергілікті органдары жеке тұлғаларға табсы салығын , компаниялардан лицензиялық алымдар , акциздер, мүлікке салық , пайдалы қазбалар алуға салықтарды енгізе алады.

АҚШ салық салу жүйесіның негізінде салық декларациясын жылдық кіріс мөлшерін көрсетіп, дербес түрде толтырып, өткізу қағидасы жатыр. Салық декларацияларын толтыру – салық төлене ме, жоқ па оған байланыссыз түрде, міндетті болып табылады.

Салықтық түсімдерінің негізі бөлігі жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы мен корпарациялар пайдасынасалынатын салықтан түседі. Бұл салықтарды жеңілдіктерді пайдаланатындардан басқа тұрғындар мен корпарациялардың барлығы төлеуі қажет. 

Жапонияның салық жүйесі.

Жапония – ежелгі мемлекеттердің бірі. Бірақ оның салықтық жүйесі 1939 жылғы реформалар барысында жасалады, ол бірнеше өзгертулерді бастан өткерді, оның соңғысы 1989 жылы болды. Ұлттық кірістегі салық салу үлесі 27,9%-ды құрайды.  Салықтар екі топқа бөлінеді: тура және жанама. Біріншісіне корпарацияларға салынаьттын табыс салығы , мұра және жер салықтары жатады. Жанама тұтыну салығын, алкогольдік ішімдіктерге темекі, қант, бензин, мұнай, әуе отыны, шетел валютасы және құнды қағаздармен келісімдер, жолаушы тасмалдау, көлік құралдары, кеден баждары, почталық жөнелтілімдер және тағы басқаларына салынатын салықтар жатады. Тура және жанама салықтар арасындағы қатынас жалпы түсім сомасында мөлшермен 74:26 құрайды.

АҚШ және Ұлыбританиямен салыстырғанда Жапонияның салық салу деңгейі табысы жоғары емес тұлғалар үшін қолайлы және байлар үшін барынша қатал болып келеді. 

Германияның салықтары.

Федеративтік мемлекет ретінде Германия саяси және экономикалық құрылыстың әртүрлі кезеңдерінен өтті, әлемдік соғыс салдарынан құлдыраса да , экономикалық жағынан мықты нарықтық мемлекет болып қалыптасты.

              Федеративтік мемлекет құрған кез келген елде негізгі мәселе орталық биліктің өкілеттілігінің  шектелуі және оны жүзеге асыру үшін қаржы көздерін бөлу болып табылады.

              Кеден бажы мен акциздердің алым құқығының күшейуі жалпы экономикалық кеңістіктің бастамасына негіз болды. Бірақ , жалпы шығысты қаржыландыру үшін бұл жеткіліксіз болды. Почта және телеграф ведомстваларының кірісі табыс көзі болып табылды. Төтенше қажеттіліктерді жабу үшін қарыз алуға жүгіну мүмкіндігі қарастырылды.

              Салық саясатының мақсатын Германияның канцлері Отто Бисмарк ауылшаруашылық өнімдеріне кеден баждарын енгізу туралы мәселеллерді талқылау барысында анықтады.

              Германияда салық салу жүйесін құрудың төменгідей маңызды қағидалары бар:

 Салықтар мүмкіндігінше ең төмен;

 Ең төмен , немес , олардың алым шығындары да төмен болуы қажет;

 Салықтар біреудің мүмкіндігін өзгертіп , бәсекеге қайшы келе алмайды;

 Салықтар құрылымдық саясатқа сәйкес келеді;

 Салықтар кірісті әдлетті түрде бөлуге бағытталғын;

 Жүйе адамның жеке өмірімен үйлесіп құрылуы керек. Салық салуға байланысты адам шағын түрде мемлекетке өзінің жеке өмірін ашып көрсетуі керек, салық қызметкері салық төлеуші туралы ешкімге қандайда бір мәлімет беруге құқығы жоқ. Коммерциялық құпияны сақтауға кепілдік берілген;

 Салықтық жүйе екі реттік салуға жол бермейді;

 Салықтар мөлшері мемлекеттік қызмет көрсету мөлшеріне сәйкес келеді.

              Германиядағы салықтың негізгі түрлері: жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы, корпарацияға салық , ҚҚС, қолөнер салығы ,мүлік салығы, жер салығы, сақтандыру алымдары, мұра мен сыйға тартудан алынатын салық, автомобиль салықтары, өрт күзетін қаржыландыруға салық , кофеге , қантқа, минералдық майға, арақ – шарап және темекі өнімдеріне акциздер, кеден баждары, Германия аумағында мұнай мен газ алуды дамытуға жұмсалатын алымдар. Осылардың кейбіреулеріне тоқталайық:

              Мемлекетке қосылған құн салығы жоғары кіріс әкеледі. Оның бюджет кірісіндегі үлес салмағы мөлшермен – 28пайызға тең – табыс салығынан кейінгі екінші орын. Салықтың жалпы мөлшерлемесі қазіргі кезде 15% -ды құрайды.

              Германиядағы ҚҚС кейбір ерекшеліктерге ие. Егер кәсіпкердің айналымы өткен күнтізбелік жылға 20 мың марканы көрсетпесе, ал ағымдағы жылы 100  мың марканы көрсетпесе, онда ол қосылған құн салығын төлеуден босатылады. Бұл орайда, ол өз шотына салық сомаларын орналастыру құқықтарынан айырылады.  Онда кәсіпкер ҚҚС емес, табыс салығын төһлеуші болып табылады. Ол өзіне тиісті ҚҚС-тен босату мүмкіндігінен бас тартуға салықтық есеп айырысуларды жалпы негізде жүргізуге құқығы бар.

              Германияда пайдаға салынатын салықтың корпорациялық салықтың екі негізгі мөлшерлемесі белгіленген. Егер пайда бөлінбесе, онда салық мөллшерлемесі 50 % .

II Тарау Ақмола облысы бойынша бюджеттік түсімдер мен жанама салық төлемдерін талдау

2.1 Ақмола облысы бойынша мемлекетттік бюджет түсімдері

ҚР мемлекеттік бюджеті жергілікті және республикалық бюджеттен құралады. Республикалық бюджет құрамына КТС,және жанама салықтар ҚҚС, акциздік түсімдер мен басқада төлемдер кіреді және оның құрамы ҚР салық кодексі мен ҚР бюджеттік кодексінде аталып көрсетілген.

Кесте  1. ҚР Мемлекет бюджетінің құрамы мен динамикасы, млн.теңге

Мәлімет көзі: ҚР қаржы министрлігінің мәліметі

              Кесте көрсетуі бойынша мемлекет бюджетінің түсімдері жылдар бойында қарқынды өсіп келеді. Егер, оның көлемі 2005 жылы 822464 мың теңгені құраса, 2009 жылы 156,5 %ға өсіп, абсалюттік көлемі 1286914 млн. теңгеге дейін өсті. Ол 2007 жылмен салыстарғанда 114,1 %ға өскен. Сол сияқты, мемлекеттік бюджеттің құрамындағы салықтық түсімдердің де көлемі өсіп келеді. Олар 2005 жылы 724321 млн. теңгеден, 163,8 %ға өсіп, 2009 жылы 1186138 млн. теңгеге дейін жетті. Оның өсмі 2007 жылмен салыстырғанда 108,8 %ға артты.

              ҚР мемлекетінің бюджетінің даму қарқынын бақылау үшін төмендегідей кестені құрап, есептеген жөн болады.

Кесте 2. ҚР бойынша бюджеттік түсімдердің өсу қарқыны, млн.тенге

2-кестенің жалғасы