Мектеп пәндерін экологияландыру

Мақсатты компоненттің міндеттерін шешу ең басты мақсатқа жетуге алып келеді: химико-экологиялық білімдерді қалыптастырады, химиялық тілді және химиялық, экологиялық нысандарды жан-жақты қарастыруға қабілеттіліктерін дамытады.

Мазмұндық компонентке химиялық және экологиялық білімдер, оларды сандық есептер, шешуде практикада пайдалану қабілеті, проблемалық және шығармашылық тапсырмалар,  лабораториялық практикумды орындау кіреді.

Іс-әрекеттік  компонентке экологиялық және химиялық білімдерді меңгеру кезінде мазмұндық  компонентті жүзеге асыру үшін оқу  жұмысының белсенді әдістері, формалары  көмегімен химико-экологиялық білімдерді меңгерудің белгілі сатылы кезеңдері қамтамасыз етеді.

Диагностика-нәтижелік  компоненті  химико-экологиялық  білімдерді меңгеру процесінің тиімділігі көрсеткіштерін құрайды. Нысанды сипаттау үшін пайдаланылған салдары, бір жұмыста пайдаланылған ғылыми терминдер орташа саны, басқа түсінікпен осы түсініктің байланысы мен қатынасын меңгеру толықтыгын сипаттайтын коэффициент, білімді меңгеру коэффициенті.

Бұл модель химиялық білімдер жүйесін меңгерудің барлық кезеңдеріне экологиялық компоненттерді кездестіруді ұсынады. Экологиялық компонентті кіріктірудің негізгі жолдары оның теориялық баяндау кезінде, демонстрациялық эксперимент, лабораториялық жұмыстар және экологиялық мазмұндағы есептер шығару кезінде жүзеге асырылады.

Осы модель негізінде дайындалған дәріс-сабақтары химиялық және экологиялық білімдерді қалыптастыру жүйесіндегі химия ғылымының  негіздерін меңгеруді, оның ішкі пәнарлық байланыстарын химия-экологиялық нысандарды  жүйелі, жан-жақты іздестіру жолымен қарастырады, материалды меңгеру үшін мотивация жасайды, проблемалық ситуацияларды шешудің алғы шарттарын жасайды да, ол болашақ танымдық қызметтің негізін түсіндіреді.

Оқушыларды  мотивациялау танымдық және әлеуметтік мотивтерді құрайды, онда қарастырылатын экологиялық компонентті химиялық мазмұн жекелік, әлеуметтік мәнді, оқушыларды қоршаған ортаның түрлі экологиялық құбылыстары мен проблемаларын көрсетуге мүмкіндік береді, осы құбылыстардың химиялық аспектілерін түсіндіретін заңдылықтарға қызығушылығын туғызады.

Лабораториялық сабақтардың зерттеушілік сипаты бар, табиғи нысандармен жұмыс жасаудың дағдыларын игертіп, түрлі экологиялық ситуацияларды моделдеуге көмектеседі.

 

Мақсатты  компоненті ↓

Химияны экологияландырып оқытудың мақсаты: оқушылардың химия-экологиялық  білімдерін қалыптастыру, шығармашылық ойлау қабілетін дамыту

↓

Химияны экологияландырып оқытудың негізгі  міндеттері ↓

Химия ғылымының  маңызды заңдылықтары туралы, кейбір экологиялық проблемалардың пайда  болу себептері, қоршаған  орта нысандары  мен адамға түрлі қосылыстардың және өндірістік әсерінің зардаптары, экологиялық проблемаларды шешудегі химияның рөлі

Химиялық тіл  мен оқушылардың химиялық және экологиялық  нысандарды жан-жақты қарастыра  білу қабілетін дамыту

Заттармен жұмыс  жасағанда, тәжірибелер орындау кезінде қауіпсіздік ережелерін сақтау, тәжірибелік дағдыларын қалыптастыру

↓

Мазмұндық компоненті ↓

Химиялық және экологиялық білім

Экологиялық мазмұндағы демонстрациялық тәжірибе

Экологиялық мазмұндағы есептер  мен жаттығулар

Экологиялық мазмұндағы лабораториялық практикум

↓

Іс-әрекет компоненті ↓

Химия-экологиялық  білімдерді меңгеру кезеңдері

Оқуға ынталандыру  (мотивациялау)

Іс-әрекет-тің  негізгі бағытын түсінді-ру

Іс-әрекеттің  материалдық формада қалыптасуы (экологиялық бағытталған химиялық экспериментті жүргізу

Қатты дауыспен әрекетті қалыптастыру (алынған білімді  бекіту мен қорыту)

Ішкі дауыспен әрекетті қалыптастыру (аудито-риядан тыс үй жұмысы)

Саналы іс-әрекетті қалыптастыру (аудито-риядан тыс жұмыс)

Дәріс сабақтары (жаңа материалды түсіндіру сабақтары)

Экологиялық проблемалық  элементтері бар, мазмұндағы лаборатория-лық  практикум сабақтары, оларды талдау, қорыту

Семинар-сабақтар (проблемалық ситуацияларды шешу негізінде білімдерді бекіту мен  қорыту, экологиялық проблема және оны шешу, талдау)

Теориялық сипаттағы  экологияландырыл-ған сұрақтарға жауапты  өз бетінше іздеу, экологиялық мазмұндағы есептерді шешу.

↑

Оқытудың  формалары мен әдістері ↓

Диагностика – нәтижелік компоненті ↓

Химиялық шығарма  жазу

Өз бетінше  және бақылау жұмыстарын жүргізу

Нысанды сипаттау үшін пайдаланған мазмұн блогының орташа саны

Бір жұмыста  пайдаланылған ғылыми терминдердің орташа саны

Түсінікті меңгерудің толықтығын сипаттайтын коэффициент

Білімді меңгеру  коэффициенті

 

2-сурет. Химия-экологиялық  білім жүйесін қалыптастырудың әдістемелік моделі

Лабораториялық  жұмысты орындағаннан кейін оқушылар теориялық сипаттағы тапсырмалар, сандық есептер проблемалық элементі бар тапсырмалар алады, оның шешу нәтижелері келесі семинар сабақтарында талқыланады.

Жазбаша сұрау сабағы оқушылардың химия-экологтялық білімдерді меңгеруді бақылау мақсатында жүргізіледі: оқушыларға сандық есептер,  экологиялық мазмұндағы теориялық сипаттағы тапсырмалары бар бақылау жұмысы өткізіледі.

Бастапқы оқыту  кезінде түсіндіру иллюстративті  әдіс және проблемалық баяндау әдістерін  қолданған тиімді. Білім жинаталуына  қарау проблемалық әдіс қолданылып, жүйелі оқытудың ақырғы негізінде зерттеу  әдісін қолданады.

Экологиялық мазмұндағы есептер мен лабораториялық жұмыстарды пайдалану  әдістемесі жаңа білімдерді қалыптастыру сабақтарында алынған  оқушылардың экологиялық білімдерінің одан әрі өзектілігін арттыруға, химия курсын оқуға деген мотивациясын жасауға бағыталған.

Экологиялық мазмұндағы есептерді шешу есептің экологиялық жақтарын алдын-ала талдаудан, онда көтерілген экологиялық проблеманың мәнін ашудан, қажетті химиялық реакциялыр теңдеулерін жазудан бастау қажет. Шешуі мен алынған жауабында түсіндіру қажет. Есептің химиялық және экологиялық бөліктері тығыз байланысты, себебі түрлі қосылыстардың табиғи орта нысандары мен адам организміне әсерін түсіндіру, экологиялық проблемалардың пайда болу себептері көп жағдайларда химиялық білімдерге негізделген.

Экологиялық мазмұндағы есептерді, есеп шартында бар проблеманың мазмұнына байланысты жүйелеуге болады:

           - табиғи жүйелердің болуын ашатын, соымен қатар өзгеруі кезеңдері  экологиялық проблемаларды көрсететін  есептер;

           - табиғи орынның жай-күйін жақсарту, антропогендік жағымсыз әсердің зардаптарын болдырмау бойынша шараларды жасау мәселелерін қамтитын есептер;

           - химия-биологиялық нысандардың  сандық құрамын анықтауға арналған  есептер;

           - түрлі организдердегі заттардың  айналулары туралы білімдерді  пайдаланатын;

           - қауіпті ситуацияларды бағалау есептері;

           - оқушылардың дүниеге көзқарасын  қалыптастыруға әсер ететін есептер  (этикалық нормалар, табиғатта болу, оны аялау т.б.)

  Экологиялық бағытталған химиялық экспериментті белгілі бір реттілікпен сатылай жүргізу ұсынылады:

           - оқытып отырған қосылыстар немесе  құбылыстың экологиялық аспектілерін  ашатын әңгімелесу, оқушылардың  экспериментті орындау үшін қажетті  дәріс сабақтарында алған білімдерін  өзекті ету;

           - экспериментті жоспарлау мен орындау;

           - алынған нәтижелерді талдау;

           - дәптерге есебін жазу, сұрақтарға  жауап беру, қорытындылау.

     Мектеп химия пәнін оқыту барысындағы оқушыларға экологиялық білім беру негізінен мына төмендегі негізгі жолдармен:

1. мектеп химия курсының бөлімдері бойынша теориялық материалдарды беру кезінде;

          2.    экологиялық мазмұндағы  есептер мен жаттығулар шығару  кезінде;

          3. экологиялық мазмұндағы лабораториялық  және сарамандық жұмыстарды орындау  кезінде жүзеге асырылады.

   Мектеп химия курсының әрбір тақырыбы мұғалімге, оқушыларға экологиялық білім беру мен тәрбие беруді жетілдіруге мүмкіндік береді.

Қоршаған ортаны қорғау мәселелерін қарастыра отырып, оқушыларға химия – экологиялық  сұрақтар мен есептер беруге болады. Оларды құрастырған кезде төмендегідей әдістемелік талаптарға сүйену қажет:

1. Есептің шарты мен шешімінде практикалық мәнді ақпараттар болуы тиіс;
2. Ол ақпарат бағдарламалық материалмен және шын экологиялық проблемамен тығыз байланыста болуы тиіс.
3. Есептер сол сынып оқушылары шығара алатындай болуы тиіс.
4. Есепті шешу әртүрлі пәндер бойынша білімдер кешеніне, мүмкіндіктерге негізделуі тиіс.
5. Есептер бақылау кезінде, түсіндіру, білімді қолдану мен жетілдіру кезінде қолдануға арналған.

Химия-экологиялық  сұрақтар мен есептерді мазмұны бойынша үш типке бөлуге болады:

1. Табиғи нысандардың химиялық сипаттамасы бар есептер;
2. Ластану көздері жөнінде, қоршаған ортаны ластаушылар түрлері жөнінде есептер;
3. Табиғатты қорғау шаралары және ластану зардаптарын жою жөніндегі есептер.

Құрастырылған есептердің шешуі жалғыз болуы міндетті емес, олар проблемалық талқылауға, дискуссияға, алдағы қойылған оқу-танымдық проблеманың тиімді шешу жолдарын іздеуге  арналған.

Химия сабақтарында мұғалім көптеген экологиялық проблемаларды  көтеріп, оқушылармен оларды шешу жолдарын талқылайды.

Химиялық білім  беруді экологияландыру жағдайында экологиялық мазмұндағы сандық және шығармашылық есептердің ролі артуда. Химия сабақтарында мұндай есептерді  пайдалану туған өңірдің байлықтарын  зерттеуге бағытталған экололгиялық проблемалардың мәнін түсінуге әсер етіп, гуманитарлық тәрбие беруге итермелейді.

Есептер – бұл  өзіндік проблема, оны шешу үшін процестердің заңдылықтарын, түсініктерді білу қажет. Шешу процесі - ол абстрактіден нақтыға қарай көтерілу, ол есеп әрқашан нақты. Ол оқушылардың білімінің берік меңгерілуіне экологиялық тәрбие алуына әсер ететін құрал.

«Оқушылардың  химиялық білім жүйелерін меңгеруіне мазмұнның экологиялық компонентінің  әсерін тәжірибелік зерттеу» бөлімінде  педагогикалық тәжірибенің мәні, мәліметтерді өңдеу әдістері және педагогикалық зерттеу нәтижелері баяндалған, химия курсының мазмұнының оқушылармен тиімді меңгерілуіне химиялық және экологиялық білімдерді жүйелі қарастырудың әсері анықталды.

Педагогикалық зерттеу 2010-2012 жылдары Қызылорда қаласының №4 дарынды балаларға арналған мектеп интернаты   және №3 мектеп-лицейде жүргіледі. Зерттеуге 6 мектеп мұғалімдері және153 оқушы қатысты. Мектептерде  эксперименттік және бақылау сыныптары құрылады.

Зерттеу жұмысының  тақырыбы бойынша педагогикалық эксперименттері 3 кезеңде жүргізіледі: анықтау, қалыптастыру және бақылау кезеңдері.

Эксперименттін  анықтау кезеңінің мақсаты:

- оқушылардың  экологиялық мәселелерге қатынасы, қызығуы, оны түсінуге ұмтылып,  химико-экологиялық білімінің болу  және оны пайдалану нәтижесін бағалау;

           - химия пәні мұғалімдерінің химия-экологиялық  білім беру проблемасына деген  көзқарасын анықтау;

           - химия пәні мұғалімдерінің бұл  тұрғыда кездестіретін қиыншылықтарын  зерттеу;

            - орта мектепте химия курсын экологияландырудың әдістемелік ерекшеліктерін зерттеу мен талдау.

            Эксперименттің бұл кезеңінде  сауалнама, құжаттарды талдау, бақылау,  тестілеу әдістер пайдаланылды.

Оқушылардың тест тапсырмаларын орындау нәтижесінде  экологиялық білімдерінің  жоғары емес деңгейін оқу мотивациясынның төмендігін көрсетті. Қоршаған ортада жүретін түрлі процестердің химизмін түсіндіруді талап ететін сұрақтарды, кейбір қосылыстардың адам организмімен табиғи нысандарға әсерін түсіндіру; суды, табиғи газды тазалаудың негізгі ілімдерін пайдаланып құбылыстарды түсіндіру т.б. сұрақтарында қиналған.

Оқушылардың химия  сабақтарында экологиялық проблемаларды  оқуға ынтасының жоғары екендігі байқалады, сонымен қатар химияның және экологияның білімдерді бір  жүйеге келтіретін әдістемелік құралдардың аздығы, экологияладырылған лаботориялық пратикумының дұрыс жасалмауы, экологиялық мазмұндағы сандық есептерді шешу әдістемесін құралдарының аздығы көрсетілген.

Осы жоғардағы  көрсетілген жағдайларды ескере отырып, мектеп химия курсын экологияландыру бойынша химия курсына экологиялық компонентті енгізуге жаңа келісті жасау қажеттілігі ұсынады. Бағдарлама көлемін сақтап, оқыту мотивациясын жоғарылатып, оқушыларда химия-экологиялық білімдердің жүйесін қалыптастыру қажеттілігі туындады .

Сондықтан да, қалыптастыру педагогткалық эксперименттінде 9 және 10 сыныптарында, оқушылардың эксперименттік және бақылау топтары алынды. Бақылау  және эксперименттік топтарда сабақтар бір мұғаліммен, бірдей сағат көлемінде  жүргізілді. Эксперименттік топтарда экологиялық компонент химия-экологиялық білімдер жүйелі түрде дәріс және семинар сабақтарында, экологиялық есептер шешуде, экологиялық мазмұндағы лаботорияның жұмыстары организм негізінде енгізілді. Ал бақылау топтарын экологиялық проблемалар туралы, олардың себептері, зардаптары зерттелетін нысандарды жан-жақты қарастырылмай жалпы түсініктер берілді. Зерртеу процесі негізінде химияны сақтау кезінде ұсынылып отырған білімдерді қалыптастыру әдістемесінің тиімділігін тексеру үшін мына төмендегі көрсеткіштер пайдаланылды:

•   меңгерілген білімнің толықтығы мен дұрыстығы;

- нысанды сипаттау  үшін пайдаланылған байланыстар  орта ша саны (сипаттаудың ғылымилық  көрсеткіші);

- бір жұмыста  пайдаланылған химия-экологиялық  ғылыми түсініктердің орташа  саны.

Осы жұмыстағы педагогикалық зерттеу жұмысына мектеп химия курсының 5- және 6-топ р-элементтері және оның қосылыстары, қаныққан көмірсутектермен олардың туындылары таңдап алынды.

Бұл тақырыптарды таңдаудың себептері төмендегідей:

- оттегі мен  азот топшалары мен элементтерінің қосылыстары барлық тірі организмдердің тіршілігі үшін маңызды рол атқарды және оттегі мен азот заттар айналымында қатысады;

- азот топшасы  қосылыстарының мысалында ауыл  шарушылықтарында минералдарды, тыңайтқыштарды  тиімді пайдалану қарастырылады;

- күкірт қышқылы,  аммиак, азот қышқылы синтездерін  өткенде өнеркәсіп өндірісінің  негіздері туралы, оны тиімді, экологиялық  қауіпсіз ұйымдастыру туралы  білімдер берілді;