Мектеп пәндерін экологияландыру

Кіріспе

Зерттеу өзектілігі. Еліміздің әлеуметтік-экономикалық, технологиялық және мәдени жаңару жағдайында мектеп оқушыларының берік химиялық және экологиялық білімдерін қалыптастыру, олардың ойлау қабілеттерін дамыту жалпы білім берудің басым мақсаттарының бірі болып табылады. Жаңа химиялық, экологиялық, өндірістік-техникалық ақпараттардың үнемі ұлғайып отырған көлемі оқушылардан көптеген теориялар мен заңдарды, түсініктерді меңгеруін қажет етеді. Соған қарамастан көптеген бақылаулар мен зерттеулердің көрсеткеніндей, оқушылардың пәнге деген, әсіресе химияны оқуға деген қызығушылығы төмендеп отыр. Оқушылардың химиялық білім деңгейін көтерудің мүмкін жолдарының бірі химия курсында экологиялық компонентті енгізу болып табылады.

Білім беруді экологияландыру  мәселелері В.М.Назаренко, Д.П.Ерыгина, Г.В.Мисичкина, Л.А.Коробейников, Г.М.Чернобельская, Н.Е.Кузнецова т.б. жұмыстарында қарастырылған. Олар мектеп химия курсының негізгі бөлімдері бойынша экологиялық білім беруді қалыптастыруға мүмкін болатын бөлімдерді көрсеткен болатын. Қоршаған орта, ондағы адамның қызметі нәтижесінде жүретін процестер мен өзгерістер туралы нақты түсініктерді түсіну оқушылардың химиялық білімдерінсіз мүмкін емес. Бұл жұмыстарда экологиялық білім беруді тиімді етудің түрлі әдістері мен формалары қарастырылады.

  Қазақстан  Республикасында экологиялық білім  беру мен тәрбие берудің мемлекеттік  және қоғамдық жүйесі жасалынып,  дамуда. Экологиялық білім беру  мен тәрбиелеуді негіздейтін  құжаттар мен заңдар қабылданды. Қазақстан Республикасының білім беру орындарында үздіксіз экологиялық білім берудің принциптері, мазмұны мен құрылымын, оларды жүзеге асыру жолдары мен құралдарын анықтайтын экологиялық білім беру концепциясы жасалынды.

  Орта мектепте  және жоғарғы оқу орындарында  химия пәнін оқыту кезінде экологиялық білім берудің теориялық және әдіснамалық негіздерін жасауда Қазақстандық ғалымдар Қ.А.Аймағанбетова, Ж.Ә.Шоқыбаев, И.Н.Нұғыманов, С.Ж.Жайлау, Н.Н.Нұрахмтеов, У.Маканов, Қ.О.Шайхеслямова,  А.Г.Сармурзина, Т.К.Длимбетоваларды айтуға болады.

  Орта мектепте  оқушыларға экологиялық білім  мен тәрбие беру күрделі педагогикалық  процесс. Сондықтан оқу процессі  кезінде белгілі бір пәннің  бағдарламасы сол талаптарды  ескере отырып, қарастыру арқылы  жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасы  білім беру жүйесіндегі  экологиялық білім мен тәрбие беру тұжырымдамасында «мектеп пәндерін экологияландыру дегеніміз – дәстүрлі пендерді оқыту барысында тақырыптардың мазмұнына қосымша жаңа экологиялық меліметтерді кірістіру» - деп көрсеткен.

  Мектеп химия  курсында оқушылардың химиядық білімді меңгеруге экологиялық компоненттердің әсерін зерттеу және химиялық және экологиялық білімдерді бүтіндей біртұтас жүйе ретінде қарастыру проблемасы маңызды да, өзекті болып табылады.

  Сондықтан  да, ұсынылып отырған зерттеу  төменде көрсетілген қарама – қайшылықтармен байланысты:

- қоғамның жоғары  деңгейдегі химиялық және экологиялық  дайындықтағы бітірушілерге деген  сұранысы мен химиялық білімдер  жүйесін терең меңгеруге химия  курсы мазмұнының экологиялық  компоненттерінің әсерін зерттеудің жеткіліксіздігі;

- химиялық және  экологиялық білімдердің жүйесін  өзара байланысты қарастырудың  қажеттілігі мен бұл мәселенің  әдістемелік әдебиеттерде жетліксіз  талдануы.

  Зерттеу мақсаты - орта мектеп химия курсында химия пәнін оқыту үрдісінде экологиялық білім беру әдістемесін жасау.

  Зерттеу нысаны - орта мектептегі химия курсы.

  Зерттеу пәні - орта мектепте химия пәнін оқыту үрдісінде экологиялық білім беру.

  Зерттеудің ғылыми болжамы. Егер орта мектептегі химия пәнін экологияландырудың теориялық негізі жасалып, оқыту әдістері мен құралдары жасалса, экология мәселелері химия курсының сәйкес тақырыптары бойынша қисында кірістірілсе, химия сабақтарында экологиялық мазмұндағы есептер мен жаттығулар, тест тапсырмалары, өзіндік жұмыстар тақырыптары дайындалсы, экологиялық сипаттағы оқушылардың оқу - зерттеу қызметі тиімді ұйымдастырылса, онда оқушыларда жүйелі химиялық және экологиялық білім қалыптасады.

  Зерттеу міндеттері

1.Мектеп химия  курсында экологиялық білім берудің  теориялық негіздерін саралау;

2.Мектеп химия  курсында экологиялық білім берудің  әдістемелік аспектілерін саралау; 

3.Химиялық білімдерді  меңгеруге көмектесетін экологиялық  мазмұнның әсерін нақты көрсететін  химия курсының тақырыптарын  таңдау;

4.Орта мектеп  химияны оқыту кезіндегі оқушылардың экологиялық білімдерінің күйін анықтау үшін нақты зерттеу жүргізу;

5.Таңдалған  тақырыптар бойынша химияны оқуға  ынталандыруды және химиялық  білімдерді меңгеруді күшейтуге  экологиялық компоненттердің әсерін  зерттеу мақсатында педагогикалық зерттеу жүргізу.

  Бұл міндеттерді  шешу үшін мына төмендегідей  зерттеу әдістері қолданылады.

  Зерттеу әдістері. Зерттеу мәселесі бойынша әдіснамалық, психология-педагогикалық, оқу - әдістемелік әдебиеттерді талдау, мектеп химия курсын оқыту үрдісінде экологиялық білім беру мәселелерін зерттеу мақсатында мектеп химия пәні мұғалімдерін анкеталау, оқушылардың білім деңгейін тестілеу әдісімен анықтау, педагогикалық зерттеу нәтижелерін өңдеу.

  Зерттеудің әдістемелік негіздері:

- оқытудың жүйелік  әдісі (Н.Ф.Талызина, Л.Я.Зарина, О.С.Зайцев, Т.А.Сергеева, З.А.Решетова т.б.);

- экологиялық  білімдерді қалыптастыру проблемасы  бойынша еңбектер.

  Сонымен  қатар ресми құжаттар Қазақстан  Республикасының Конституциясы  (1995ж); Қазақстан Республикасының  экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы (1997ж); «Қоршаған ортаны қорғау туралы» Заң (1997ж); «Қазақстан Республикасында экологиялық білім мен тәрбие берудің ұлттық стратегиясы» (1998ж); «Экологиялық білім беру бағдарламасы» (1999ж), Қазақстан Респупликасының экологиялық кодексі» (2007ж), зерттеу меселесі бойынша жазылған ғылыми - педагогикалық еңбектер.

  Зерттеу кезеңдері. Зерттеудің бірінші кезеңінде (2010-2011жж) зерттеудің мақсаты мен міндеттері анықталды, зерттеу мәселесі бойынша әдістемелік, оқу және ғылыми әдебиеттер талданды. Зерттеу мәселесін  нақтылап зерттеуінде экологиялық білімдердің қалыптасуын, оны қалыптастыру кезіндегі кездесетін проблемаларды зерттеу мақсатында оқушылардан тестілеу және мұғалімдерге анкета жүргізілді.

Осы кезеңде  химияны орта мектепте оқытуды экологияландырудың моделі және әдістемелік ұсынымдары жасалынды. Екінші кезеңде (2011-2012жж) ұсынылған әдістемелік ұсынымдар бойынша оқушылардың химия-экологиялық білімдерінің меңгерілу тиімділігі зерттелді, орта мектеп 8-11-сыныптарындағы экологияландырылған химия курсының бағдарламасы жасалынды. Педагогикалық зерттеудің сапалық және сандық анализі жүргізіліп, нәтижелері өңделді, негізгі зерттеу қорытындылары жасалынды.

  Зерттеудің ғылыми және теориялық маңыздылығы: химияның білім материалдарын меңгеруге экологиялық компоненттің оң әсері көрсетілді; мектеп химия курсының 8-11-сыныптарындағы химия пәнінің мазмұнына экологиялық компоненттерді енгізу мүмкіншілігі айқындалды.

  Зерттеудің сарамандық маңыздылығы: орта мектеп оқушыларында химиялық және экологиялық білімдерін тиімді қалыптастыруға арналған мұғалімдер үшін әдістемелік материалдар - бағдарлама, химия курсының әдістемелік даярламалары, оқыту және бақылау есептері мен жаттығулары, түрлі арнайы курстар, факультативтер, үйірмелер өткізу үшін әдістемелік ұсынымдар жасалынды.

  Зерттеу нәтижелерінің дәлдігі мен негізділігі зерттеу проблемасының психология-педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерден сараланып, талдануымен, зерттеудің мақсаты мен әдістерін таңдаумен, педагогикалық зерттеу нәтижелерімен, тәжірибелік мәліметтерді өңдеу және жекеленген мектептерде әдістемелік ұсынымдарды енгізумен сипатталды.

  Қорғауға ұсынылатын қағидалар:

1. Орта мектеп  химия мен экологиялық білім  негіздерін кірістіре оқытудың  мүмкіндігі;

2. Орта мектеп  химияны оқыту кезінде экологиялық білім беру әдістемесі;

3. Химия курсы  мазмұнының экологиялық компонентінің  оқушылардың химиялық білімдерді  меңгеруге оң әсер ететін ынталандырушы  фактор болып табылады;

  Зерттеудің  жариялануы мен алынған нәтижелердің енгізілуі. Зерттеу нәтижелері  Қазақстан Республикасына еңбек сіңірген қайраткері, Қазақстан педагогикалық ғылымдар академиясының академигі, п.ғ.д., профессор Әли Мүсілімұлының 70 жылдығына арналған «Сапалы білім беру – Қазақстанның индустрияландырылуының және инновациялық дамуының негізі» атты республикаылқ ғылыми-тәжірибелік конференция материалдарында және Қорқыт Ата атындағы мемлекеттік университетінің «Хабаршысында» 2011ж., №2 жарық көрген. Диссертация материалдары бойынша 2 мақала баяндама тезистері әдістемелік нұсқау, ұсынымдар жарияланды.

  Диссертация құрылымы. Диссертция кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.

Жұмыстың  негізгі мазмұны

Кіріспеде жұмыстың өзектілігі негізделіп, зерттеу мақсаты мен мәселелері тұжырымдалған, жұмыстың ғылыми және сарамандық құндылықтары көрсетілген.

«Мектеп химия курсында экологиялық білім  берудің теориялық негіздері» атты бірінші бөлімде осы проблема талданып, экологиялық компонентті кіріктірудің негізгі жолдары: фрагментарлы, компактылы және фрагментарлы-компактылы көрсетілді.

  Химия пәнінен  орта білім берудің негізгі  міндеттерінің бірі - табиғатты аялай  білуге баулу, химияны және  химия өнеркәсібін өркендетуге  байланысты ауаның, судың және  топырақтың ластануын болдырмау.

  Мектептік химиялық білімнің негізін органикалық және бейорганикалық заттар, олардың құрамы, құрылысы мен қасиеттері, химиялық реакциялар, олардың мәні мен өту заңдылықтары, заттарды қолдану мен химиялық айналулар, экологиялық проблемалар мен оларды шешу жолдары туралы білімдер жүйесін құрайды.

  «Химия»  пәні стандарт талаптарында көрсеткеніндей  жалпы, бейорганикалық және органикалық  химия білім аймағында іргелі  білім бере отырып, оқушылардың  танымдық және шығармашылық белсенділіктерін  арттыру, қазіргі қоғамдағы химия ғылымы мен практикасының маңызын түсіндіру, теориялық ойлау мен практикалық дағдыларын дамыту, қоршаған орта туралы ғылыми көзқарастарын, экологиялық мәдениеттерін және жеке тұлғаға тән әлеуметтік құндылықтарын қалыптастыру міндеттерін орындайды.

  Қазіргі кезеңде оқушыларды химиялық әзірлеудің жоғарғы деңгейіне қол жеткізу үшін химиялық білім беруді дамытуда айқындалған жалпы әлемдік тенденциялардың бірі - бұл химиялық білім берудің мазмұнын экологияландыру, басқа жаратылыстану ғылымдарымен кіріктіру болып табылады. Химиялық білім мазмұны инвариантты (жылжымайтын) және вариантты (жылжымалы) бөліктен құралады. Инвариантты бөліктің мазмұны Мемлекеттік стандартқа (ГОСО-2002) сай анықталады. Бұндағы оқу материалы химиялық білім берудің басым міндеттерін шешудің минималды талаптарын іске асырады. Инвариантты (жылжымалы) бөлік мазмұны оқушылардың қызығушылығы мен қабілетін, сұранысын, химия ғылымының соңғы жетістіктерін, республиканың аймақтық ерекшеліктерін ескереді. Жылжымалы бөліктің мазмұнын әзірлеу және оны анықтау білім мекемесінің құзырлығына жатады. Соған байланысты мектеп химия курсында экологиялық компоненттердің енгізілуі фрагментарлық, компактілі, фрагментарлы-компактілі болып келеді.

Экология ғылымның дамуы экология ғылымындағы ойлар  мен мәселелердің ғылымның басқа салаларына енуіне байланысты экологияландыру түсінігін туғызды. Экологиялық білімнің ғылыми негізі экология ғылымы, сондай-ақ философиялық ойларға сүйенудің, яғни қоғам мен табиғаттың біртұтастылық принципін басты назарда ұстау, сонымен қатар, педагогикалық оқыту және тәрбие теорияны оқушыларда экологиялық білім негіздерін қалыптастырудың іргетасы болып саналады. Бұл бағытта Верзимин Н.М., Шибанов А.А., Сухомлинский В.А., Захлебний А.Н., Зверев И.Д., Сарыбеков Н., Фролов И.Т., Шкарбан Н.В., Дерябо С.Д., Бейсенова А.С., Длимбетова Г.К., Шайхеслямова Қ.О. т.б. еңбектерінде экологиялық білім мәселесіне қатысты негізгі идеялармен ұғымдардың мәнін нақтылауға, өзара байланысының әдіснамалық негізін анықтауға себеп болды. Жоғарыда аталған ғалымдардың еңбектерінде оқушыларда қалыптастырылатын экологиялық білім мен тәрбиенің педагогикалық және ғылыми-теориялық негіздері «білімді экологияландыру», «экологиялық білім», «экологиялық тәрбие» ұғымдарымен тікелей байланысты екенін көрсетіп отыр. «Білім беруді экологияландыру дегеніміз - экологиялық идеялар, түсініктер мен принциптердің басқа пәндерге ендіру тенденциясының сипаттамасы, сонымен қатар экологиялық сауатты адамдарды дайындау» болып табылады.

 Педагогтардың  еңбектерінен экологиялық білім  беруді әр түрлі тұрғыдан қарайтындықтарын көреміз. Атап көрсетсек: пәнаралық байланыс, оқушылардың табиғатты зерттеуі, бақылауы, оны жақсартудағы іс - әрекеті, табиғаттың және қоршаған ортаның үйлесімдігі мен тиімді пайдаланудың жолдары, оқу үрдісінде ғаламдық, ұлттық және өлкетану мәселелерін шешудің өзара байланысы ескеріледі.