Зейнетақы қоры есебі

 

 

 

Салымшылар бір қордан екіншісіне зейнетақы жинақтарын аудару құқығын белсенді пайдаланады. Зейнетақы жинақтарын бір қордан екіншісіне аударудың нәтижесі 2004 жылдың 1 наурызында 65289 млн теңгені құрады. Ең көп сома аударылған қорлар: «МЖЗҚ» - 61%, «ҮларҮміт» - 11%, «Қазақтан Халық банкі» — 8%. Бұл үш қордың үлесі жалпы аударылған соманың 80%-ын құрайды.

 

4. Жинақтаушы зейнетақы қорлар

Бүгінгі таңда Қазақстан  ТМД мемлекеттерінің ішінен экономикалық жағынан алдыңғы қатарлы мемлекет ретінде орнын алғанын экономистер тұжырымдап отыр. Қазақстанның экономикалық өсуге жетудің бірден-бір алғышарты деп мемлекетіміздегі зейнетақы реформасы нәтижелері ретінде анықтады. Зейнетақы жүйесі елдің ең өзекті мәселелердің бірі деп айтуға болады. Себебі  зейнетақы жүйесі тек әлеуметтік сұрақтармен қатар экономикалық сұрақтарды шешуге көмектеседі.

Зейнетақы реформасын жүргізу  нәтижесінде ел ішіндегі ірі инвесторлардың пайда болуына, ірі қаржы ресурстардың шоғырлануына әкеледі. Зейнетақы қорлары  қаржы жүйесінің негізгі бөлігі ретінде сипат алады.

Нарықтық экономиканың негізгі элеметтерін енгізе отырып, мемлекеттің зейнетақы бойыша көзқарасы да сан алуан өзгеруде. Қаншалықты мемлекет зейнетақы жүйесіне қатысуын анықтау барлық мемлекеттердегі туындайтын негізгі мәселе болып табылады. Зейнетақы жүйесінің көп кездесетін үлгілері: ынтымақтастық және жинақтаушы. Ынтымақтастық зейнетақы жүйесіне сәйкес, бүгінгі зейнеткерлерді  мемлекеттік бюджет не басқа да бюджеттен тыс қорлар қамтамасыз етеді. Ал, нақты зейнетақыны төлеу бойынша ауыртпалық жеке не заңды тұлғаларға түседі. Көбінесе, бұл арнайы салықты енгізу арқылы жүзеге асырылады. Жинақтаушы үлгіге сәйкес, әр адам эейнет жасына дейін болашақтағы зейнетақы жинақтарын қалыптастырады. Мұнда, әр елде мемлекеттің қатысуы әр түрлі. Бір елде мемлекет міндетті түрде бекітуі мүмкін, ал басқа елдерде үкімет әр адамның өзінің ықыласына орай қалдыра отырып, тек ерікті түрдегі зейнетақы жарнаны бекітуі мүмкін.

Сөйтіп зейнетақы сұрақтарын шешу мәселесін зерттей отырып, бірқатар мемлкеттердің зейнетақы жүйелеріне тоқталайық.

АҚШ. АҚШ-тың зейнетақы  жүйесі 4 деңгейден тұрады.

• Бірінші деңгей – бұл мемлекеттік зейнетақымен қамтамасыз етуі. Әрбір жеке тұлға өзінің еңбек табысының белгілі бір бөлігін мемлекеттік бюджетке салық ретінде аударады. Ал мемлекет әлеуметтік жағдайы төмен зейнеткерлерге зейнетақы жәрдемақысын төлейді.
• Екінші деңгейі – бұл дәстүрлі жеке зейнетақы. Бұл деңгей көптеген елдердің танымал үлгісі ретінде сипат алады. Бірақ, осы буын тек қана ірі компанияларды қамтиды. Дәстүрлі зейнетақы бойынша ірі компания онда көп жыл жұмыс істеген қызметкерлерге ай сайын зейнетақыны төлейді. Нақты төлеу сомасы және жағдайлары кәсіподақтың ұжымдық келісім-шартында қарастырылады. Сондықтан да АҚШ-тағы кәсіподақ құқықтарының жоғары деңгейін осыдан да көруге болады.
• Үшінші деңгей – жұмыс орны бойынша жинақтық зейнетақы жоспарлары деп аталады. Осы жоспарға сәйкес, әрбір жұмыс беруші өзінің қызметкерлеріне пайлық қорда шотты ашады. Пайлық қор – жинақталған қаражаттарды бағалы қағаздарға жұмсайтын қаржылық мекеме болып табылады. Қызметкерлер жалақының белгілі бөлігін өз қалауынша аударуға құқығы бар. Көптеген жағдайларда жұмыс беруші еңбек шартында компания есебінен аударуы туралы жағдайлар қарастырылады.
• Тіртінші деңгей – жеке зейнетақы салымына сәйкес, еңбек табысы бар кез-келген жеке тұлға банкте, пайлық қорда немесе брокерде шотты ашады және оған жыл сайын 2000 доллар көлемінде аударады. Басқа салымдардан ерекшелегі ретінде мемлекет тарапынан қолдауды айтуға болады. Яғни зейнет жасына жеткенде салымшы шоттан қаражаттарды алу кезінде табыс салығын төлеуден босатылады. Ал, салымшының зейнет жасына жетпей қайтыс болуы кезінде шоттағы қаражатты мұрагер хаты немесе жергілікті заңдар бойынша мұрагерлерге беріледі.

Франция мемлекетінің зейнетақы  жүйесі 2 қағида бойынша қызмет атқарады.

«Ынтымақтастық» қағидасына сәйкес қазіргі кездегі жұмыс істейтіндер бюджетке қаражаттарды аударады және мемлекет үкіметі зейнеткерлерге осы арнайы салық есебінен зейнетақыны төлейді.

«Жинақтаушы зейнетақы  сақтандыру» қағидасына сәйкес, әрбір  жеке тұлға арнайы қорға өз қалауынша  қаражаттарды ерікті түрде аударады. Қазіргі кезде Францияда ең төменгі зейнетақы мөлшері жылына 5000долларды құрап отыр. Бұл мемлекетте салымшыны қорғау бойынша ерекшелікті атап өтуге болады. Францияның заңнамасына сәйкес, қаражаттардың қайтарылымдылық нормасы жоғары болып келеді. Яғни, тұлға зейнет жасына жеткенде зейнетақыны еңбекақыдан жоғары алады. Еркектер үшін қаражаттардың қайтарылымдылық нормасы 78%, ал әйелдер үшін 72% деңгейінде бекітілді.

Енді Қазақстан Республикасында  зейнетақы жүйесін қарастырайық. Зейнетақы реформасы бізде 1998 жылдан бастап орнатыла бастады және көптеген экономистердің дұрыс бағытты ұстанғанымызды дәлелдеп отыр. Біздің зейнетақы жүйеміз Чили мемлекетінің үлгісін қолданады. Чили мемлекеті өзінің зейнетақы үлгісінен бас тартса да, Қазақстанда зейнетақы жүйесі алға басуда. Жинақтаушы зейнетақымен қамтамасыз ету қағидасы: әрбір жеке тұлға өзінің табыс көзінен бекітілген бөлігін зейнетақы қор шотына аударады және сәйкесінше зейнет жасына жеткенде заңнама бойынша анықталған көлемде зейнетақыны алады. Екінші деңгей бойынша зейнетақы жарналардың 2 түрі қарастырылады: міндетті және ерікті.

Еліміздегі жинақтаушы зейнетақы жүйесінің дамуын 3 кезеңге  бөлуге болады:

1-кезең. 1998-2001 жылдар –  жүйесінің және оның қатысушыларының  қалыптасу уақыты. Бұл кезеңде жүйеде қызмет ететін барлық қатысушылардың қызметін міндетті лицензиялау енгізілген болатын; зейнетақы активтеріне иелік ету жөнінде шектеулер белгіленеді.

2-кезең. 2001-2004 жылдар реформалау  тәжірибесі зейнетақы жинақтарының  сақталуы мен ерікті зейнетақы тәсілдерін дамыту мәселелерін шешуді талап етті. Осыған байланысты іс-әрекет ететін заңнамаға келесідей толықтырулар енгізілді: инфляция деңгейін ескере отырып, ЖЗҚ-дағы зейнетақы жинақтарының нақты енгізілген жарналар мөлшерінің сақталуына мемлекеттік кепілдік енгізілді; еңбек жағдайлары ерекше қауіпті өндірістерде істейтін қызметкерлер үшін, жұмыс берушінің есебінен қосымша ерікті зейнетақымен қамсыздандыру; зейнетақы алушының жасына және жеке зейнетақы шотындағы жинақтардың мөлшеріне қарай жинақтаушы зейнетақы қорларынан кесте бойынша берілетін зейнетақы төлемдерін жүзеге асырудың жаңа ережесі қолданысқа енгізілді.

3-кезең. 2005-2006 жылдар. Зейнетақы  жүйесінде пайда болған мәселелерді  шешу бойынша бірқатар шараларды  атап өтуге болады. Қазіргі кездегі пайда болған мәселелер 2005 жылы қараша айында өткен V Қазақстан қаржыгерлерінің конгресінде қаралған сұрақтар мен оларды төмендету не жою ұсыныстары берілген болатын. Осы ұсыныстарды қабылдау арқылы зейнетақы жүйесінің басты мәселесі болып табылатын зейнетақы жинақтарының инвестициялық табысының төмен болу мәселесін шешуге болады.

Алдыңғы жылы портфель құрылымында  көп бөлігі мемлекеттік бағалы қағаздар алған болатын. Соңғы кездері  мемлекеттік бюджет профициті және Ұлттық қордың тиімді жұмыс істеуіне байланысты мемлекет бағалы қағаздардың шығару динамикасы төмендеді, сонымен қатар басқа инвестициялау нормасын бекітуіне және олардың деңгейінің жоғарылауына әкеледі. Сонымен бірге, шетелдік және отандық мемлекеттік емес бағалы қағаздарға инвестициялау барысында үкімет ЖЗҚ-ларға эмитеттің рейтингісі жоғары болуын немесе қор биржасы тарапынан жоғары дәрежеде бағалануын талап етеді.

ЖЗҚ-дың инвистициялау  қызметіндегі шектеулер

 

№	Объектілер	Нормалар, % түрінен
		2005 жыл	2006 жыл
1	ҚР мемлекеттік бағалы қағаздары	25 төмен емес	15 төмен емес
2	ҰБ және екінші деңгейдегі банктердің салымдары	15 жоғары емес	20 жоғары емес
3	Халықаралық қаржылық ұйымдардың бағалы қағаздары	40 жоғары емес	40 жоғары емес
4	Шетелдік мемлекеттік  эмитенттердің бағалы қағаздары	40 жоғары емес	40 жоғары емес
5	Шетелдік инвестициялық  қорлардың пайлары	40 жоғары емес	(7 бап құрылымына ауыстырылды)
6	ҚР мемлекеттік емес бағалы қағаздары	50 жоғары емес	50 жоғары емес
7	Шетел эмитетердің бағалы қағаздары	10-30 жоғары емес	10-30 жоғары емес (инвистициялық қорлардың пайларын ескере отырып)

 

 

 

 

 

Қорытынды

Бүгінгі таңда Қазақстан  ТМД мемлекеттерінің ішінен экономикалық жағынан алдыңғы қатарлы мемлекет ретінде орнын алғанын экономистер  тұжырымдап отыр. Қазақстанның экономикалық өсуге жетудің бірден-бір алғышарты деп мемлекетіміздегі зейнетақы реформасы нәтижелері ретінде анықтады. Зейнетақы жүйесі елдің ең өзекті мәселелердің бірі деп айтуға болады. Себебі  зейнетақы жүйесі тек әлеуметтік сұрақтармен қатар экономикалық сұрақтарды шешуге көмектеседі.

«Жинақтаушы зейнетақы  сақтандыру» қағидасына сәйкес, әрбір  жеке тұлға арнайы қорға өз қалауынша  қаражаттарды ерікті түрде аударады. Қазіргі кезде Францияда ең төменгі  зейнетақы мөлшері жылына 5000 долларды құрап отыр.

       Зейнетақы  қоры қазіргі таңда өзекті мәселе болып, қаралып отырғандықтан мені осы тақырып қызықтырды. Мен осы мәселені қарастыруға ұмтылдым. Сөйтіп, зейнетақы сұрақтарын шешу мәселесін зерттей отырып, бірқатар мемлекеттердің зейнетақы жүйелері қандай екенін жаздым.

Мысалы, АҚШ-тың зейнетақы жүйесі 4 деңдейден тұратынын.

1-деңгей. Бұл мемлекеттік  зейнетақымен қамтамасыз етуі.

2-деңгей. Дәстүрлі жеке  зейнетақы.

3-деңгей. Жұмыс орны  бойынша жинақтық зейнетақы жоспарлары.

4-деңгей. Жеке зейнетақы  салымына сәйкес, еңбек табысы бар кез-келген жеке тұлға банкте шот ашады және жыл сайын 2000 доллар көлемінде аударады.

Мен курстық жұмысымды  аяқтай келіп, бұл тақырыпты таңдау себебімді аша алдым деген  ойдамын. Негізінен бұл тақырып, Қазақстан Республикасындағы негізгі  мәселелердің бірі болып саналады. 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер.

4.Әмірқанов Р.Ә., Тұрғұлова  А.Қ. Қаржы менеджменті. Оқу  құралы.-Алматы, 1999.-188б.

5.Балабанов А.И., Балабанов И.Т.  Финансы.-Спб.,2000.-192 с.

6.Дробозина Л.А. Финансы. Учебник  для вузов.-М.,2000.-527 с.

7.Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового  положения предприятия. Учебное  пособие.-Алматы.: Экономика,1998.

11. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы.  Оқулық.-Алматы.: Мерей, 2001.

12. Құлпыбаев С. және  басқалары.  Қаржы теориясы. Оқу құралы.-Алматы,2001.

13.Ильясов К.К., Мельников В.Д. Финансы. Учебник.-Алматы,2001.

15. Қаржы несие және ақша –Алматы  2007-2008 жылдар