Орталық банктер

Банкілік  капиталдарды концентрациялау және орталықтандыру 70-90-шы жылдары да көрініс  тапты. Банктерді қосылуының басты  себебі – ұлттық және дүние жүзілік  нарықтағы бәсекелестіктің өсуі. Сол сияқты, 1988 ж. АҚШ-та Бэнк оф Нью-Йорк банкі Ирвинг траст коммерциялық банкін  жұтып алды. 1995 ж. ірі коммерциялық банк Уэллс Фарго өзінің бәсекелесі Ферст интерсайт банкін 10,3 млрд.  долл-ға сатып алды. Нәтижесінде  Уэлс Фарго өз активтерін 107 млрд.  долл-ға дейін өсірді, енді ол  АҚШ-тың  батыс жағалауындағы ең ірі банк – Бэнк оф Америкамен бәсекелесе алады. Бұдан бұрын Чейз Манхэттен және Кэмикл бэнкинг ірі коммерциялық банктер қосылды.

Дүние жүзілік  ссудалық капитал нарығында алдынғы  қатарлы орындарды трансұлттық  банктер алады, олар халықаралық  капиталдардың миграциясында делдал болып табылады.

Трансұлттық банктер – бұл ірі банкілік ұйымдар. Олар 19-шы ғасырдың аяғы мен 20-шы ғасырдың басында қалыптасқан ірі  халықаралық банкілік монополиялар.

 Қазіргі  банктердің сыртқы  әрекеттері, олардың  басты олардың басты әрекеттері  болып табылатандығымен ерекшелінеді. Атап айтсақ, банктердің сыртқы  активтері – АҚШ-та 430млрд.  долл., Германияда 62 млрд.  долл –ды құрады.»(№6)

 

 

3.2   Германияның банк жүйесі және Орталық Банкі Бундесбанк

 

Германияның бүгінгі банк жүйесінің құрылымы бірден қалыптасқан жоқ. 1875 жылы наурыз айында Прусск банкісінің  негізінде  Райхсбанк құрылып, оған рейхсканслер, банк президенті және банк басқармасы жетекшілік жасаған. 1924 жылықабылданған  заңға сәйкес, Райхсбанк Үкіметтен  бөлініп шықты.

1933 жылы  Үкіметке ұлтшыл – социалиаттердің  келуімен Германияда Орталық  банктің Үкіметке бағынуы біртіндеп   қайта қалпына келтірілген.

1939 жылы  қабылданған «Райхсбанк туралы»  арнайы заң банкті рейхсканслерге  толық бағынышты етті. Райхсбанк  және оның еншілес институттарын  фашистер ешқандай да материалды  қамтамасыз етілмеген басқыншылық  маркаларды өздерінің аумақтарында  шығару үшін пайдаланды.

«Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін  кеңес басқыншылығының аймағында  1945ж. Райхсбанктің қызметі тоқтатылыды, ал батыс аумақтарда екі сатылы банктік  жүйе енгізілді.»(№2 519-б.)

Германияның әр жерлерінде бұрынғы Райхсбанк  бөлімшелері негізінде орталық  банктер құрылып, олардың қызметі 1948 жылы ақпан айынан бастап, Немістің жер банкілерінің тәжірибелеріне сүйене отырып жүзеге асырылды.

1957 жылы  қабылданған Немістің федералды  банкі (Бундесбанк) туралы заң  негізінде орталақ банктер Бундесбанктің  бас басқарламалары бола отырып, бірқатар ұйымдастырылу дербестігіне  қол жеткізді.

Іс жүзінде  Бундесбанк Үкіметтің экономикалық саясатын жүргізгенімен де, ол заңды  тұлға болып саналады. Несиелік мекемелер  үшін ол «соңғы сатыдағы қайта қаржыландыру көзі» немесе басқаша айтқанда «банктердің  банкі» болып табылды. «Будесбанктің  қызметтері келесідей:

1. Айналымдағы банкноттардың эмиссиясы
2. Төлем балансын және валюталық курс төлемдерін реттеу
3. Үкімет кассасы
4. Банктердің банкі
5. Мемлекеттің есеп айырысу орталыыМемлекет экономикасының ақша-кредиттік реттеу субъектісі»(№2 519-б.)

Германиядағы  банктік жүйенің басты буынын коммерциялық банктер құрайды. Оларды, ең бастысы, үлкен бір әмбебаптық дәрежелері  ажыратып тұрады. Іс жүзінде  олар айналыспайтын банктік операциялар  жоқтың қасы десе де болады. Олардың  үлесіне Германияның   несиелік институттары жүзеге асырытын операциялардың жалпы көлемінің ¾ бөлігі тиеді.

Бүгінгі таңда, Германияда жоғарғы деңгейде бақылау ұйымдастыру жүйесі қалыптасқан. XIX ғасырдың соңына қарай ірі банктер  үшін арнайы есепке алу еңгізілді. Бақылау  бойынша банк заңдылықтарының жетілдіруіне  экономикалық дағдарыстар қатты  ықпал етті. 1929 -33 жж. дүниежүзілік дағдарыстан  соң  Германия банктік аяға қойылатын  бақылауды  күшейтті. Алғашқы мемлекеттік  бақылау  ұйымдары құрылды. 1961 жылы қабылданған Несие жүйесі туралы жаңа заң несиелік жүйеге  бақылау  жасайтын арнайы құрылған Федералдық ведомствоға бақылауды жүзеге асыруды  жүктеді.

Тиімді  нарық экономикасын құру орталық  банк қызметтерінің шегін белгілей отырып, коммерциялық банктердің  қызметін ажырытатын екі сатылы банк жүйесіндегі  несиелік істің жетілдіруін талап  етеді.

Экономикалық  өсуін ынталандыратын, бірақ инфляциялық  процестерге әкелмейтін ақша массасының мөлшерін белгілеу орталық банктің  басты қызметін білдіреді. Коммерциялық банктер секторы меншіктің формаларына  қарамай, капиталды орталықтан басқаруға  тәуелді болмай  өзінде бар қаражат  көлемін тиімді де, ұтымды пайдалануға  қадамдарын жасауда. Себебі, капитлды дұрыс пайдаланбау, яғни несиелер беру барысында көңіл аудармау коммерциялық банктерді пайдасыздыққа әкеледі.

Есеп  айырысу және бақа да қызметтерге  қарағанда несиелік қызметі бойынша  банк көбіне тәуекелге барады. Банктердің маңызды міндеттеріне несиелік тәуекелді  басқарумен қатар, несиелерді берілу мерзіміне  қарай трансформациялау жатады. Салым  иелерінің кемшілігі өздерінің  капиталдарын қысқа мерзімге салғанды тиімді санайды. Ал экономикалық күрделі  қаржыны қаржыландыру өз кезегінде  ұзақ мерзімді капитал жұмсалымын  талап етеді. Сондықтан, банктер  капиталдың әр түрлі мерзімдерде  берілуін ыңғайластырып отыруға  тиіс.

«Экономисттердің  пікірінше, банктер басқа да іскерлік ұйымдар сияқты кірістің максималды болуына тырысады.»(№5)

Сонымен қатар, банктердің келесі бір міндеті  – бірлесетін капитал шамаларының  өзара сәйкес келуіне көңіл аудару болып табылады.

Несиені тәуекелдік дәрежесіне, берілу мерзіміне  және шамасына қарай трансформациялау банктердің негізгі қызметін білдіреді.

Банктердің  келесі бір маңызды экономикалдық  қызметіне ақша айналымын ұйымдастыру  жатады.

Германия  банктік жүйесінің өнеркәсібі жағынан  дамыған басқа елдердегі банк жүйелерімен салыстырғандағы ерекшклігі оның құрылымында жұмыс істейтін әмбебап несиелік мекемелердің басым  болуынан көрінеді. Германияның банк жүйесінің құрылымы 2-сызбада берілген.

 Германиядағы 4000-ға жуық жұмыс жасайтын несиелік  мекемелер, олардың қызметінің  түрлеріне қарай әмбебап және  мамандандырылған банктерге немесе  оларды құқықтық формаларына  байланысты жеке қоғамдық - құқықтық  несиелік мекемелерге бөлінеді.

Үш ірі банк:Дойче банк, Дрезднербанк, Коммерцбанк (1875 жылы империя тұсында ірге тасы қаланды) немістің белгілі және ірі несиелік мекемелерін құрайды. Осы уш банк те акционерлік қоғам ретінде құрылған. Әр банктің 20000-нан 300000-дейін акционерлері бар.

«Германияның  коммерциялық банктері инвестициялық  банктердің қызметін атқарады, бағалы қағаздарды  және ұзақ мерзімді несиелерді орналастырумен айналысады.»(№4 123-б.)

«Бұл  банктер кең көлемде қызмет көрсететін әмбебап банктер болып саналады. Жан – жақты қызмет көрсетуде  бұл  үш банк өздерінің барлық Германияны жаулап алған, саны 4000-нан астын филиалдарына арқа сүйейді. Соның негізінде, оларға «көп филиалдары бар банктер» деген  атақ берген.

Аталған бнктер экономика және халықпен тығыз  байланыс жасайды. Жалпы алғанда  бұл үш банктің концеріндер саласында 20млн. жуық клиенттері  бар. Ірі банктердің ауқымды  халықаралық қызметтері елдің ішіндегі, шетелмен байланысты операцияларды жүзеге асыратын мықты  банк бөлімшелерінен және барлық әлемге тараған еншілес ұйымдарынан, сол  сияқты басқа елдердегі филиалдары мен өкілдіктерінен көрінеді. Үш банктен  басқа да 200-ге жуық аймақтық банктердің және басқа да несиелік мекемелердің қызметтері акционерлік қоғамдар, акционерлік  коммандиттік серіктестіктер және жауапкершілігі шектеулі қоғамдар формасында жүзеге асырылады.

Жеке  банкирлер де немістің банк ісінің дәстүрлі саласын құрайды. 20-ға жуық жеке банктер өздерінің қарамағындағы  бірнеше жүз жылдар бойы қалыптасып келген 80-ге жақын банкирлер үйіне  ие.

Жеке  банкирлер тобына: сауда – саттық қоғамдары және коммандиттік серіктестік  формасында құрыған банктер кіреді. Жеке банкирлер өздерінің іскерлік құрамына қарай бір-бірінен ажыратылады. Ережеге сай олардың филиалдары болмайды.Жеке  коммерциялық банктер  қатарын шетелдік банктердің филиалдары толықтырады.

Соңғы 50 жылдың ішінде 700-ден астам жинақ  кассалары мен жироцетралдардан тұратын  қоғамдық құқықтық коммерциялық банктер топтары біршама ұлғая  түсті. Олардың ертедегі қызметтері жинақтау және нақты құндылықтарды  кепілдікке ала отырып несиелеу болатын. Бүгінгі таңда олар әмбебап қызмет көрсететін коммерциялық банктер сипатына ие болды. Жироцентралдармен біріге отырып, жинақ кассалары қолма-қол  ақшасыз есеп айырысу операцияларын  жүргізетін үлкен жиро жүйені құрайды  және 19000 филиалдары негізінде банктік  торапты қамтамасыз етеді.

12 жироцентралдар  сол облыстың жинақ кассаларының  орталық ұйымдары ретінде банктік  қызмет көрсетуге байланысты  операцияларды жүзеге асырады.  Жироцентрал банктер өздерінің  құрылу тарихына байланысты коммуналдық  және  феодалдық жер банктері  болып табылады. Кей жағдайларда  олар ипотекалық банктер қызметін  де атқара отырып, жеке ипотекалық  банктер сияқты нарыққа капитал  шығарады.

Жинақ кассаларымен қатар жироцентралдар да қоғамдық құқықтық мекемелер болып саналады. Жироцентралдардың  міндеттемелері үшін федералдық жергілікті үкімет, жинақ кассалары және олардық  аймақтық одақтары жауап береді. Бұл  үшін жауапты министрлер Мемлекеттік  бақылау жүргізеді.

3000-дай  кооперативтік несиелік серіктестіктер  қалаларда Фольксбанк және ауылдық  жерлерде Райфезенбанк деген  атпен кездеседі. Бүгінгі күні  кооперативтік несиелік мекемелер  өз қызметінде мерзімсіз жинақ  салымдарын тарта отырып, здеріне  мүше ұйымдарға қысқа және  орта мерзімге неие берумен  қатар, басқа да әмбебап қызмет  көрсетуде.Ертеректе мұндай серіктестердің  мүшелері тек қолөнершілер, өнеркәсіппен  шұғылданатындар және фермерлер  болса, ал бүгінгі таңда оның 11 миллионнан аса мүшеслері халықтың  орташа деңгейлегілерден, яғни шенеуліктерден  тұрады.

Германияда  әмбебап коммерциялық банктермен бірге  мамандандырылған банктер де жұмыс  істейді. Мамандандырылған  банктердің негізгі  тобын жер бөлімшелеріне  несие беру және коммуналдық несие  беру бойынша 30-ға жуық ипоьекалы банктер  мен мамандандырылған банктер құрайды. Олар тұрғын үй құрылысын қаржылындыру үшін және тұрғын үй ғимараттарын қайта жаңарту барысында жер бөлімшелерін пайдалану құқығын кепілдікке ала отырып, ұзақ мерзімге несие береді.Бұл несиелік мекеменің екінші бір басты қызметі – коммуналдық несиелер беру болып табылады. Мұндай несиелер жергілікті үкімет немесе муниципалиттерге, басқа да корпорацияларға және қоғамдық құқықтық мекемелерге беріледі.

Тарихи  тұрғыдан қарасақ, бұл несиелік мекемелер  өздерінің бастауын XVIII ғасырдағы  жер иеленушілердің арзан ауыл шаруашылық несиелерін алу мақсатында құрылған қоғамдық құқықтық бірлестіктерді білдіретін «Ландшафттардан» алады.

1990 жылджың  басынан бастап есеп айырысу  және салым операциялары саласында  мамандандарылған банк ретінде  пошта бөлімшелері өздерінің  коммерциялық қызметтерін жасады. Бүгінгі таңда мұндай қоғамдық  кәсіпорындардың 20000-нан астам   бөлімшелері жұмыс жасайды.»(№2 20-23б.)

Германияның орталық банкі –  немістің федералдық банкі Бундесбанк болып табылады. Ол Франктфурт-наМайнедегі орталық басқармасы мен 9 жергілікті орталық банктерден  және 200 бас бөлімшелері мен филиалдарынан тұрады. Федералды банк капиталы мемлекетке тиесілі болғандықтан, ол мемлекеттік банк болып саналады. Федералдық банк өзіне берілген құқықтарға сай федералдық үкіметтің нұсқауларын орындауға міндетті емес. Ол тек федералдық үкіметке экономикалық саясат облысында көмек береді.Банктің орталық кеңесі мен федералдық үкімет арасындағы өзара ынтымақтастық, көбіне, ақша несие саясатына федералдық  банк президентінің араласуына байланысты қалыптасқан. Ал федералдық үкімет жағынан банктің орталық Кеңесінің барлық мәжілістеріне қатыса алады. Оның дауыс алу құқығы жоқ, бірақ та кейбір шешімдеріне өзінің өтінішін жасай алады.

Немістің  федералдық банкі банкнотты шығаруға монополиялық құқыққа ие болумен  қатар, валютаның тұрақтылығын қамтамасыз етуге міндетті. Несиелік мекемелерді  қайта қаржыландыру барысында федералдық банк өзінің есепке алу мөлшерлемесін  белгілейді және  әр несиелік мекеме үшін дисконттық саясаттың белгілі  бір континентін анықтайды. Ломбарттық несие несиелік мекемелерге орта мерзімді қазыналық міндеттемелерді  немесе үш ай мерзімге дейін тұрақты  пайызбен айналатын бағалықағаздарды кепілдікке ала отырып беріледі. Ақша нарығына әсер ету мақсатында федероалдық  банк белгілі бір вексельдерді, қысқа  және орта мерзімді қазыналық міндеттемелерді  және сол сияқты, биржада арнайы саулаға жіберілген қарыздық міндеттемелерді  сатып алу құқығына ие.»(№1 24-25)

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қорыта  келгенде, ақша-несие саясаты ұлттық экономиканың дамуына алғашқы болып  әсер ететiн мемлекеттік деңгейде атқарылатын маңызды нарықтық сипаттағы  реттеуші саясаттардың бірі болып табылады. Өйткенi, ақша экономикалық категориялар iшiндегi маңыздысы және оның басты  қасиетi өтiмдiлiк екенi белгiлi. Сол  себептi осы нарық арқылы барлық экономика жүйелерiн реттеп, оны  дамытып отыруға болады.