Орталық банктер

1. мiндеттi резервтеу;
2. резервтеудiң баламалы тәртiбi.  /3, 411 б/

Орталық банк неғұрлым мiндеттi резервтердiң  нормасын жоғары тағайындаған сайын, коммерциялық банктердiң операцияларды жүзеге асыруға пайдаланатын қаражаты аз болады.  Резерв нормасының өсуi ( rr ) ақша мультипликаторын төмендетiп, ақша жиынының азаюына алып келедi. Сонымен Орталық банк мiндеттi резервтер нормасын өзгерте отырып , ақша ұсынысының динамикасына әсер етедi.

Ақша-несие  саясаты арқылы реттеудiң бiрi есеп мөлшерлемесiн өзгерту. Мұндай тiркеу мөлшерлемесiн пайдаланатын Орталық  банк коммерциялық банктерге несие  бередi. Егерде есеп мөлшерлемесi өсетiн  болса, онда Орталық банктен қарыз  алу азаяды, демек коммерциялық банктiң  қарыз беру операциялары азаяды және коммерциялық банктер қымбат несие  алғаннан соң, қарыз пайыз мөлшерлемесiн  өсiредi.

Ақша  мультипликаторы – ақша базасы бiр бiрлiкке өскенде, ақша ұсынысының қалай өзгеретiндiгiн көрсетедi. Ақша мультипликаторының мөлшерi мiндеттi резервтеу нормасына байланысты, өйткенi мiндеттi резерв банктер мен несие ресурстарының көзi ретiнде пайдаланылмайды, сонымен қатар айналымдағы қолма-қол ақшаның үлес салмағына байланысты болады.

Бұл айналымдағы  қолма-қол ақшаның банктерден тыс  орналасқан бөлiгiнiң мультипликацияланбауына  байланысты. Ақша мультипликаторының қарқындылығы олардың экономикадағы  айналу жылдамдығына әсер етедi, мультипликатордың  коэфиценттiк жылдамдығы азаяды. 

Бүгiнгi күнi Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң ақша-несие саясатының құралдарын нақты қарай отырып, оларды бiрнеше көрсеткiштерге бөлуге болады:

- ықпал  ету нысаны бойынша- тiкелей  және жанама. Ақша-несие реттеудiң  тiкелей ықпал ету әдiстерi реттелетiн  объектiге тiкелей ықпал етуге  мүмкiндiк бередi, олар басқаруы  жоғары деңгейде орталықтандырылған  елдерге тән, сондай-ақ нарықтық  экономикалы елдерде мына тарихи  ерекшелiктерге орай пайдаланылады:

- тiкелей  ықпал ететiн объектiлер бойынша  - ақша ұсынысы        

мен ақша сұранысы;

- реттеу  барысында  белгiленетiн параметрлер  бойынша сандық         

 және  сапалық;

• уақыт аралығына негiздеп- ақша-несие реттеудiң қысқа

және ұзақ мерзiмдi құралдары; 

- ықпал  ету ауқымы бойынша- жалпы және iрiктемелi; /11/

Ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемiн, сыйақы мөлшерлемесiн өзгертуге, жалпы банк жүйесiнiң қызметiн реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегi субъектiсi – Орталық Банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының  Орталық Банк тарапынан реттеу объектiлерiне экономикадағы қолма-қол және қолма-қол ақшасыз жиынының жиынтығы жатады.

Әлемдiк тәжiрибеде мiндеттi резервтердiң өте жоғары деңгейде болуы, банк жүйесiнiң қаржы делдалы  ретiндегi тиiмдiлiгiн нашарлатып, ал ең төменгi резервтер нормасының артуы  несиелiк ресурстардың экономикаға  құйылуына тосқауыл болатындығын көрсетедi.

Орталық Банк екiншi деңгейдегi банктер үшiн, олардың нормативтердi орындауына байланысты ең төменгi резервтiк талаптарды орындау  барысында банктерге келесiдей  екi тәсiлдi қолданады:

3. мiндеттi резервтеу;
4. резервтеудiң баламалы тәртiбi.

Орталық банк неғұрлым мiндеттi резервтердiң  нормасын жоғары тағайындаған сайын, коммерциялық банктердiң операцияларды жүзеге асыруға пайдаланатын қаражаты аз болады.  Резерв нормасының өсуi ( rr ) ақша мультипликаторын төмендетiп, ақша жиынының азаюына алып келедi. Сонымен Орталық банк мiндеттi резервтер нормасын өзгерте отырып , ақша ұсынысының динамикасына әсер етедi.

Ашық  нарықтағы операциялар ақша-несие  саясатының ең бiр басымды құралдарының бiрi болып табылады. Орталық банктiң  ашық нарықтағы операциялары меншiк  ноталарын да қоса алғанда құнды  қағаздарды сату немесе сатып алу  арқылы ақша жиынының мөлшерiн реттеудi жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi. Айналымда артық ақша болса, Орталық Банк меншiк ноталарын немесе Қаржы министрлiгiнiң операторы ретiнде банктер мен басқа да қаржы институттарына бастапқы дилерлерге мемлекеттiк құнды қағаздарды сата бастайды, осымен ол айналымдағы ақша жиынының бөлiгiн алады және банк резервтерiн қысқартады. Осымен қатар мемлекеттiк құнды қағаздармен жүргiзiлетiн операциялар бюджет тапшылығын қаржыландырудың инфляциялық емес көзi болып табылады.

Ақша-несие  саясаты арқылы реттеудiң бiрi есеп мөлшерлемесiн өзгерту. Мұндай тiркеу мөлшерлемесiн пайдаланатын Орталық  банк коммерциялық банктерге несие  бередi. Егерде есеп мөлшерлемесi өсетiн  болса, онда Орталық банктен қарыз  алу азаяды, демек коммерциялық банктiң  қарыз беру операциялары азаяды және коммерциялық банктер қымбат несие  алғаннан соң, қарыз пайыз мөлшерлемесiн  өсiредi.  /4, 145 б./

Ақша-несие  саласындағы теориялық ережелердi қорытындылай келе, ақша-несие саясатының құралдары жүйелендi:

 

 

 

Кесте 1 – Орталық Банктің жүргізетін негізгі саясаттары

Ақша-несие саясатының құрамдастары	Ықпал ету құралы	Қолдану мақсаты
Ақша саясаты	1.Ашық нарықтағы операциялар 2.Валюталық басқыншылық 3. Ұлттық банктiң несие  саясаты 4. Мiндеттi резевтерiнiң  мөлшерi 5. Пруденциалдық шаралар	Ақша массасының  мөлшерiн реттеу: артық болғанда кемiту, ол инфляция қарқының өсуiне әкеп соқтырады;  тапшылық кезiнде кеңейту, ол ЖIӨ  төмендеуiне, экономиканың демонетизациясын салықтардан  бұлтаруға,  көлеңкелi экономикаға  әкеп соқтырады
Несие саясаты	Ұлттық банкiнiң операциялары бойынша  пайыздық мөлшерлемелер   Пруденциалдық шаралар	Ақша массасының депозиттiк бөлiгiне әсер ету мақсатында несиелiк ресурстарға  сұраныспен ұсынысты реттеу
Валюталық саясат	Валюталық басқыншылық	Ұлттық валютаның бағамын реттеу, валюталық режимдi либерализациялау

 

 

2.2  Орталық банктердің қызметінің шетелдік тәжірибелері

 

Неміс федералдық банкі (Дойче Бундесбанк) 1957 жылы 26 шілдеде шыққан заң негізінде құрылған. Оның алдында Рейхсбанк (1875ж.) пен неміс жер банкі (1948ж.) болған. Банк капиталы – 290 млн. Неміс маркасы толығымен мемлекетке тиесілі. Бас кеңесі Франфурт-на Майне қаласында орналасқан. Банк жүйесіне жергілікті 11 орталық банкі және 195 бөлімшелер мен агенттіктер кіреді. Басқару органдары: кеңес, директорат, басқарма.

Кеңес –  ақша-несие саясатының қалыптасуына жауапты негізгі орган болып табылады. Кеңесті президент басқарады, кеңеске вице-президент мүшелері және жергілікті орталық банктердің барлық президенттері кіреді.

Директорат  – жоғары атқарушы орган. Ол кеңестің шешімдерін жүзеге асырады және басқа  мемлекеттік ведомствалармен байланыс орнатады, ашық нарықтағы операцияларды, валюталық операцияларды жүзеге асырады.

Жер орталық  банктері – Неміс федералдық банкінің жергілікті басқармасы. Ол өзінің барлық қызметтерін осы банктер  арқылы жүзеге асырды. Бұл дүние жүзіндегі ең тәуелсіз банк болып табылады, ол тек заңдарға бағынады. Бірақ банкі капиталының 100%-ы Қаржы министрлігіне қарағанмен, Қаржы министрлігі банктің қызметіне араласуына құқығы жоқ.

Ағылшын банкі – дүние жүзіндегі көне және беделді орталық банктерінің бірі. Негізінен 1694 жылы құрылған. 1946 жылы жеке иемденушілерден акцияларды міндетті түрде сатып алу арқылы лейбористермен ұлтшылдандырылған. 1971 жылға дейін бұл банк елдегі несиелеу  процесін, коммерциялық банктердің қарыздары бойынша есептік мөлшерлемесін өзгерту арқылы бақыланған.

Одан  бөлек, банктер кассалық активтер коэффициентін  касса және Ағылшын банкі шоттардағы қалдықтарды актив сомасының 8% мөлшерінен төмен емес деңгейде және өтімділік  коэффициент ұстану арқылы орындау  керек болатын. Өтімділік коэффициценті, яғни өтімді активтер портфелі активтердің  жалпы сомасының 28%-нан төмен болмау керек.

1971 жылдан  кейін коэффициенттер  алынып  тасталынды. Қарыздар бойынша банкілік  мөлшерлемелер енді Ағылшын банкісінің  есептік мөлшерлемесіне байланысты  қойылмай, әр банк жеке жария  ететін базалық мөлшерлемесі негізінде анықталынды.

Коммерциялық  банктер үшін резервтік активтер коэффициенті қысқа мерзімді депозиттердің 12,5% мөлшерінде белгіленді. Бұдан басқа, банктер Ағылшын банкіндегі пайызсыз шотта өзінің қысқа мерзімді депозиттерінің 0,5% мөлшеріндегі сомасын сақтауы керек.

Ағылшын банкі екі департаментке бөлінген – эмиссиялық және банктік. Эмиссиялық департамент банктің портфеліндегі  мемлекеттік бағалы  қағаздарды қоя отырып, банкноталарды шығарумен  айналысады. Ал банктік департамент  өзінің шоттарындағы банктік депозиттер есебінен коммерциялық банктерді есептік  мөлшерлеме бойынша несиелейді.

Жапон банкі 1882 жылы құрылған. Қазіргі Жапон банкі туралы Заң 1942 жылы ақпанда қабылданған. Ол үкімет мекемесі болып есептелінеді, бірақ жарғы капиталының 55%-ы мемлекетке тиесілі. Банкті басқарма басқарады. Ол орталық банктің барлық қызметтерін атқарады.

АҚЩ-тың  федералдық резервтік жүйесі  өзінің мәні жағынан басқа елдердің орталық  эмиссиялық банктеріне балама болып  келеді, бірақ оның ұйымдастырылуына осы елдің федералдық саяси жүйесінің  негізі жатыр.

Федералдық  резервтік жүйе өзінің құрылымы мен  басқару қағидалары бойынша басқа  елдердің орталық банктерінен өзгешеленеді. Федералдық резервтік жүйені құру кезінде  ескерілген негізгі критерийлердің бірі – жергілікті банктердің мүддерлерімен  санасу және басқарудың шамадан тыс  орталықтандырылуын болдырмау. Осыдан федералдық резервтік жүйенің құрылымы шығады: Орталық банк бір мекемеден  ғана құралмайды, ол Вашингтондағы  Басқарушылар кеңесінің басшылығымен 12 регионалды резервтік банктерден тұрады. Федералдық резервтік жүйенің  құқықтық мәртебесі де ерекше: АҚШ үкіметімен және бүкіл мемлекеттік мекемелер жүйесімен тығыз байланыста бола тұрып,  федералдық резервтік банктер формалды түрде мемлекеттік болып саналмайды. Өйткені олардың капиталдары  коммерциялық банктердің үлес-жарна пұлдары есебінен құралған. Осыған қарамастан федералдық резервтік жүйе  өзінің жетекші органдарының құрамы, қызметтері принциптері және жүргізілетін саясатының критерийлері бойынша АҚШ-тың басты үкіметтік мекемелерінің  қатарына жатады.

Федералдық резервтік жүйе үш деңгейлі жұмыс органдарынан тұрады – Басқарушылар кеңесі; 12 федералдық резерв банктері; 6 мыңға жуық федералдық резервтік жүйенің мүше банктері. Одан басқа федералдық резервтік жүйеге екі комитет кіреді: ашық нарықтық Федералдық комитеті және Федералдық консултативтік  кеңес.

Барлық  ақша және банк жүйелерінің өзегі - федералдық резервтік жүйенің Басқарушылар кеңесі. Ол елдегі ақша және банк жүйелерін  жалпы басқаруға және жұмысын  бақыласуға жауапты. Кеңестің жеті мүшесін  конгрестің мақұлдауымен президент  тағайындайды. Өкілеттік мерзімі  – 14 жыл, әр екі жылда Кеңестің бір  мүшесі ауысады. Бұл кеңес жүйелі түрде жұмыс істеуі үшін, жоғары  маман мүшелері болуы, тәуелсіз болуы  тиіс.

Басқарушылар  Кеңесі ақша-несие саясатының негізгі  мәселелерін шешеді және оларды жүзеге асыруға қажетті өкілеттігі бар. 12 федералдық резервтік банктердің үш негізгі белгісі болады:

1. олар орталық банктер болып саналады;
2. квази-қоғамдық банктер болып есептелінеді;
3. «банктердің банкісі».

АҚШ аумағы 12 федералдық резервтік банктерге  бөлінген. Осылар арқылы Басқару кеңесінің  негізгі саясаттары  жүзеге асырылады. Бұлардың ішіндегі ең маңыздысы –  Нью-Йорк қаласының Федералдық Резервтік  банкісі.

Бұл банктер  квази қоғамдық банктер болып  табылады, яғни олар жеке меншіктің  және қоғамдық  бақылаудың нысанын  бейнелейді. Олар коммерциялық банктердің меншігінде болғанымен, мемлекетпен, яғни Басқарушылар кеңесімен басқарылады.

Федералдық  резервтік банктер – «банктердің  банкі», өйткені олар орталық банктің  барлық қызметін орындайды.

Федералдық  резервтік жүйенің жұмысына АНФК маңызды роль атқарады. Ол ақша және қаржы нарығы арқылы  коньюктураға әсер етудің негізгі оперативті органы болып табылады. Ол федералдық резервтік  жүйе  есебінен мемлекеттік облигацияларды  сатып алу-сатуды жүргізу бойынша  инструкциялдар береді.  Федералдық  консультациялық  кеңес коммерциялық банктердің 12 танымал басшыларынан тұрады. Ол Басқарушылар кеңесімен  кездесулер  жүргізіп, банктік саясат туралы өз ойларын айтып отырады.

Жеке  коммерциялық банктермен күнделікті оперативтік  байланысты 9 директордан тұратын  басқарма жүзеге асырады. Басқармада  ірі банктер және өнеркәсіптік компаниялар  бар. Федералдық резервтік банктерінің  негізгі қызметін: ақша эмиссиясы, банктердің міндетті резервтерін сақтау, коммерциялық банктерді несиелеу, АҚШ қазыналығына қаржылық қызмет көрсету және т.б. атқарады [7].             

 

 

3 БАТЫС ЕЛДЕРІНІҢ ОРТАЛЫҚ БАНКТЕРІ

 

3.1 АҚШ-тың банктік жүйесі және Орталық банкі

 

«АҚШ  банктік  жүйесі 1776 жылы өзінің тәуелсіздігін  жариялаған

күннен бастап пайда болды. Банк құрудың бірінші  әрекеттері 1781 жылы жасалынды. Ол - Солтүстік  Америка Банкі. Бірақ оның өмір сүруі  ұзақ болмады. 1971 жылы Англия банкіндей  ұйымдастырылған Бірінші банк құрылды, оның өкілеттігі 20 жылға созылды. 1816 жылы Екінші банк құрылды, ол да 20 жыл  әрекет етті. Бұдан соң банк анархизмі (басқарусыздық) кезеңі басталып, Азаматтық  соғыстың (1861-1865) аяғына дейін созылды. Банктік анархияның аяғын 1863 жылғы  Ұлттық банктің акті жалғастырды. Бұл  акт ұлттық банктерге, яғни федералдық заңнамаға бағынатын банктерге, банктік эмиссия құқығын берді.»(№4 53-б.)

« «Орталық банктің құрылуы туралы» 1913 жылы қабылданған занға сәйкес, осы  уақытқа дейін жұмыс жасап  отыған үш деңгейлі – Басқарушылар кеңесінен, Федералды резервтік жүйеге мүше банктерден тұратын Федералды Резервтік жүйенің (ФРЖ) негізі қаланды.»(№1 11-б.)