Банктің меншікті капиталы

2. Коммерциялық банк өз  өтімділігін федералды резервтік  жүйеде немесе банк - корреспонденттерден  кең көлемді қарыз ақша қаражаттарын, сонымен қатар евровалюта нарығында  алынатын қарыздарды тарту арқылы  қамтамасыз етеді.

Активтер мен пассивтерді  басқара отырып коммерциялық банктердің өтімділігіне қатысты теориялық  ережелері тәжірибеде жүзеге асыра  отырып банктер табыстылық, өтімділік  және төлем қабілеттілік арасын үнемі  баланстап отыруы қажет.

Кейбір күтпеген жағдайларда  өз өтімділігін қамтамасыз ете алмаған  банктер төлем қабілетсіз болып  табылуы мүмкін, және де нәтижесінде  банкроттыққа ұшырауы мүмкін. Сол  себептен, коммерциялық банктердің өтімділігін  басқару мәселесінің қағидалық  мәні бар және де ол әлемдік банк ісі тәжірибесінде бірінші орында.

Соңғы кездері банктердің активтері мен пассивтерін басқаруда  өтімділікті басқаруға басты  орын беріледі. Банктің сенімділігі  мен тұрақтылығының негізгі белгісіне  оның клиенттердің алдындағы міндеттемесін  бастапқы талабы бойынша қанағаттандыруы  жатады.

Банктің өтімділік жағдайын талдауға қажетті ақпараттары ішкі және сыртқы көздер жүйесінен тұрады. Сыртқы көздерден ақпарат алу, негізінен  банктің бәсекелестері мен клиенттер  нарығындағы және т.б. нарықтардағы жағдайлар туралы әр түрлі мәліметтерді жинақтауды білдіреді. Ішкі көздер жүйесі банктің қызметін байланысты жағдайлар  туралы мәліметтерді қамтиды және ол кез келген уақытта банктің ағымдағы жағдай туралы ақпаратпен қамтамасыз етуге тиіс. Банктің ағымдағы өтімділігін  талдауға қажетті ішкі ақпараттарды анықтайтын құжаттарды берілу мерзімдеріне қарай, ақпараттарға қолжетімді жекелеген  лауазымды және жауапты тұлғалар бере алады.

Тәуекел банктің берген несиелері  бойынша төлемсіздік туындаған  жағдайларда, ресурстық базасы жеткіліксіз  болғанда, жалпы міндеттемелері бойынша  жауап беру мүмкіндігі азайған жағдайларда  пайдасынан айырылып қалу ықтималдығын бейнелейді. Дей тұрғанмен, қаншалықты тәуекел деңгейі төмен болса, соғүрлым банктің жоғары мөлшерде пайда  табуы да мүмкін емес болады.Сондықтан  да кез келген кәсіпкер, соның ішінде банк менеджерлері басқару шешімдерін қабылдау барысында табыс пен  тәуекел деңгейінің оңтайлы қатынасына мән беруге тиіс.

 

 

 

3.2 Бантің меншік капиталын  қолдануда тәуекелді кешенді  бағалаудың жетілдіру жолдары

 

Банк ісінде тәуекел –  белгілі бір банктік операцияларды  жүзеге асыру нәтижесінде қосымша  шығын жұмсау салдарынан пайда алмау  немесе өзінің ресурстарының бір  бөлігін жоғалту қауіпін білдіреді.

Банк үшін тәуекелдің сандық бейнеленуі банктің алға қойған шараларды  жүзеге асырудың тәуекелділігінен шығынға  ұшырауын және тәуекел саласындағы  банк стратегиясының  сапасын көрсетеді.

Банк менеджерлері пайда  табуды тәуекелмен байланысты әрекеттер  жасаудың салдары ретінде қарамайды. Тәуекел мен шығын, бір жағынан  алғанда банктің пайда алуы мүмкіндігіне қарама – қайшылық жасаса, екінші жағынан  пайданың пайда болу табиғаты мен  тәуекелдің пайда табиғаты арасында айырмашылықтың барлығына көңіл  аударуды қажет санайды.

 Банктің өз қызметі  процесінде тәуекел түрлерінің  әр түрлі жиынтығымен кездеседі.  Осы жиынтықтар бір-бірінен пайда  болу уақыты мен орны, экзогендік  факторлар жиынтығы (яғни, экономикалық  орта, коньюктурамен байланысты  «сыртқы») және эндогенді факторлар  (банктің өзіндік қате қызметінен  пайда болатын «ішкі») бойынша  ажыратылады. 

Сонымен, банктік тәуекелді  жіктеу қағидалары мыналар:

1. Банктік тәуекелдің  әсер ету мен және қызмет  ету аясы.

2. Банк клиенттерінің  құрамы.

3. Банктік операциялар  сипаттамасы.

4. Коммерциялық банктердің  түрі.

Әсер ету мен қызмет аясына байланысты банктік тәуекелдер сыртқы және ішкі деп бөлінеді.

Сыртқы тәуекелдерге банктік  қызметіне байланыссыз туындайтын тәуекелдер жатқызылады. Олар экономикалық, құқықтық, қаржылық және басқадай факторлардан пайда болады.

Банк операциялар есебінің сипаттамасы тәуекелдерді мынадай  түрлерге жіктеуді ұсынады: баланстық  және баланстан тыс операциялар  бойынша, активтік және пассивтік операциялар  бойынша тәуекелдер.

Банк баланс тәуекеліне келесілер  жатады:

- несиелік тәуекел (негізгі  ссуда бойынша қайтарылмау тәуекелі);

- пайыздық тәуекел (берілген  ссуда бойынша қарыздың қайтарылмау  тәуекелі);

-өтімділік тәуекелі (банктің  өз міндеттемелерін уақытында  орындамау тәуекелі, өтімділік нормативтерін  бұзу тәуекелі );

- капитал құрылымының  тәуекелі ( капитал жеткіліктілік  нормативінің банк орындамау  тәуекелі, оның капитал құрылымының  рационалды емес ұйымдастыру  тәуекелі);

- банктің қосымша капиталы (несиелік тәуекелдерді жабуға  арналған резервтер және т.б)  негізгі капиталынан асып түскенде  пайда болады.

Баланстан тыс тәуекелдер банктің келесідей жағдайларда  қызмет көрсете алмау мүмкіндігі:

- берілген кепілдер бойынша;

-  шығарылғае бағалы  қағаздар, бағалы қағаздармен жасалған  келісімшарт  бойынша;

- несиелік міндеттемелер  бойынша;

- валюталық мәмілеге отырыру  бойынша.

Сонымен қатар, банктік тәуекелдер деңгейі лизингтік  және факторингтік операцияларды, бартерлік  және клирингтік мәмілелерді жүзеге асырған кезде пайда болуы  мүмкін.

Әлеуметтік-экономикалық жүйелердің эволюционды қайта құрылуы, банк ісінің әлемдік тәжірибесінің қиындауы мен қатынасы үдерісінде банк өтімділігі мәселесінің екінші әдісі екі  негізгі бағыт бойынша ары  қарай дамыды: коммерциялық банктердің активтерін басқару теориясы және пассивтер  басқару теориясы.

Қорыта айтқанда, отандық  банктердің өтімді қаражаттарға деген  қажеттілігін қамтамамсыз етуге  банктің активі мен пассивін теңгерімді басқару арқылы қол жеткізуге  болады. Активтер мен пассивтердің теңгерімділігі бұл банктің кейбір тартылған және орналастырылған  қаражаттары мөлшері мен мерзімдері бойынша бір бірімен сәйкес келуін білдіреді. Қаражатты тарту және оны орналастыру туралы шешім  қабылдау барысында банк ең бастысы  клиент алдындағы міндеттемесін  орындауға аса көңіл аударуға тиіс. Яғни банк өтімділікті басқара  отырып, бірінші кезекте қарызға  алған қаражаттарын міндетті түрде  уақытылы қайтаруды, содан кейін  пайда алуды ойлауға тиіс. Банктеріміздің бүгінгі күні өтімділік дағдарысты басына кешіруінің ең басты себебі осы теңгерімсіздіктің сақталмауында болып отыр. Нақтырақ айтсақ, олардың тартылған қаражаттарының басым бөлігі әлі де болса қысқа мерзімді болса, ал орналастырылған қаражаттары ұзақ мерзімді. Ендеше бұл арадағы теңгерімділіктің бұзылуы өтімділіктің сақталмауына жол беруде және бұл жағдай әлі біраз уақыт жалғасуы мүмкін.

 

Қорытынды

Қазақстан банктерінің меншікті капиталдарының көлемі үлкен болып  табылмайды. Оны банктердің ерте жұмыс  істеуімен түсіндіруге болады немесе бұрыңғы мемлекеттік банктер  меншікті капиталға үлкен мән  берген жоқ. Себебі, олардың банкротқа  ұшырауы болуы мүмкін емес болған. Қазақстан банктерінің меншікті капиталдарының (Ұлттық банктен басқа) мөлшері 100 млн долларға дейін жетеді және ол ірі әлемдік банктердің меншікті капиталдарынан 100 есе аз.

Банктің ресурсы ретінде, меншікті капитал акционерлерге  дивидент формасындағы құнға ие. Бұл  ресурстің өсуі екі әдіспен жүруі  мүмкін: жарғылық капиталды немесе банк табысының өсуі. Банктердің кірісін  қалыптастырудың талдауы көрсеткендей кірістерді қалыптастыру процессі екінші деңгейлі банктерге қиынға түсіп  жатыр. Қазіргі таңда банктердің көбі үлкен емес меншікті капиталдарға ие және оны қазіргі уақытта кірістер есебінен ұлғайту қиынға түсіп жатыр.Сонымен  қатар, кірістері жоғары топ банктер  бар, бырақ олардың меншігінде қалатын  және жинақталатын кірістер сомасын  несиелік қызметтен болатын шығындарды жабуға қалыптасқан резервтер (провизиялар) кемітеді.

Ал жарғылық капиталды  ұлғайту, қазіргі таңда бірнеше  себептерге байланысты қиынға түсетін  операция болып табылады. Яғни:

• Ұзақ мерзімді салымдарға резиденттердің инвестициялық мүмкіншіліктерінің шектеулілігі;
• Банктердің көбісі құрылымдық өзгерістерді басынан кешіріп жатыр, сонымен қатар меншікті қаражаттарының көп бөлігі провизияларды құруға жұмсалып жатыр;
• Инвесторлардың көбілерін, банк қызметіне әсер ету мен қадағалау механизімінде «айқындылықтың» болмауы қорқытады және т.б.;

Осы және тағы басқа себептерге байланысты ірі банктер эмисся жүргізген  кезде, әлемдік инвесторлардың назарын  аударып, оларды алдын ала тартуға  тырысады. Шетелдік инвесторлардың арасындағы қарым-қатынастар сұрағы әлі де болса  шешілуде.

Сонымен, банктер капиталдандыру сұрағын акционерлердің меншікті қаражаттарын тарту есебінен шеше алмайтындығына көзіміз жетуде.

Сонымен, банктің меншікті капиталы – консервативтік ресурс түрі деп те айтуға болады және оны  тез арада ұлғайту әр түрлі  қиыншылықтарға ие.Банктердің көбісі ресурстар жетіспеушілігін, жарғылық капиталды ұлғайту арқылы шешпейді.

Дүниежүзілік тәжірибеден  өзіміз білетіндей «Дамымаған банктік  жүйеде дамыған банктер өмір сүруі  мүмкін емес»,сондықтан да халықаралық  банктердің деңгейіне жету үшін, отандық  банктік жүйені дамытудағы әр түрлі  іс шаралар жүргізу керек және де екінші деңгейлі банктердің меншікті капиталына міндеттерді халықаралық  стандарттармен сәйкестендіру керек.

Банктердiң және тауарлы-ақшалай  қарым-қатынастардың дамуы негiзгi тұрғыдан қатарлас жүредi, және олар бiр-бiрiмен  өзара тығыз байланысты. Банктер  халық шаруашылығы қызметiнiң  барлық деңгейiндегi басқарумен тiкелей  байланысты болады, себебi тек қана банк арқылы олардың есеп-айырысу  операциялары жүзеге асырылады, банктiң  әртүрлi қызметтерiн пайдаланады. Мысалы, несие алады, валюталармен операциялар  жүргiзедi. Бұның барлығы банктiң  активтi операциясы болып табылады. Олар арқылы ұдайы өндiрiс үрдiсiне қатысушылардың экономикалық мүдделерiн  қанағаттандыру жүзеге асырылады. Осы  кезде банктер қаржылық делдал ретiнде  шаруашылық органдардың капиталдарын, халықтың жинақтарын және шаруашылық үрдiсiнде босаған басқа да бос  ақша қаражаттарын тарта отырып, қарыз  алушылардың уақытша пайдалануына бередi, ақшалай есеп айырылысу жүргiзiледi, және экономика үшiн басқа да көптеген қызмет көрсетедi, соның арқасында  өндiрiстiң тиiмдiлiгi мен қоғамдық өнiмнiң айналысына тiкелей ықпал  етедi. Басқаша айтқанда банктiң жүзеге асыратын барлық активтiк операцияларының  клиенттер үшiн, олардың қызметтерi үшiн алатын орны зор.

Банктер нарықтық экономикада  басты делдалдар болып табылады. Өз қызметiнiң үрдiсiнде, олар ақша нарығында  тауар болатын жаңа талаптар мен  мiндеттемелердi жасайды. Клиенттедiң  салымдарын қабылдау арқылы банк депозит  деген жаңа мiндеттеме жасаса, ал қарыз  беру арқылы қарыз алушыға жаңа талап  қояды. Осы жаңа мiндеттемелер талаптарды жасау үрдiсi қаржылық делдалдықтың негiзiн құрайды. Несие берушi қарыз  алушыға және соған қатысты қаржылық институттар қызметтiнiң қозғалысы  орын ауыстыруы қаржылық ресурстардың құйылуы активтiк операциялардың ең бiр басты бөлiгi болып табылады.

Банктiк жүйенiң мақсаты  мен мiндеттерi негiзiнен экономиканы  жалпы басқарудың мақсаттары және мiндеттерiмен  бiрдей, әйтпесе де банктер басқарудың кiшiгiрiм жүйелерi ретiнде экономиканы  басқарудың жалпы мақсатына жетудi қамтамасыз ететiн, өзiне тән жеке мiндеттерiн  орындайды. Экономиканы басқару  процесiнде банктер негiзiнен басқарудың экономикалық қатынастарын көрсетедi, ал әр қоғамның экономикалық қатынастары  ең алдымен мүдде ретiнде көрiнiс  алады, ал экономикалық мүдде өндiрiстiң мақсаты дамиды.

Бүгінгі күні банк басқару  жүйесінде активпен пассив портфельдерін  біртұтас құрам ретінде қарайды, өйткені алға қойған мақсаттарда  орындау үшін банктік жалпы портфельдің  ролін анықтау болып табылады ол, жоғары пайда көзі және қолайлы  қауіп дәрежесі.

Актив пен пассивті бірге  басқару  жүйесі банкке депозиттерді қорғау, іскерліктің артуына байланысты несие бағасының өзгеруі және накуқандық өзгерістерден сақтайтын инструмент.активтерді басқарудың негізі- ол стратегиялық құрамдастыру және атқарылатын шаралардың анықталуы, яғни банк баланысының құрамын стратегиялық бағдарламаларға сай жасақтау.

Демек, банк алатын тұрғылықты пайда көзінің яғни маржаның жоғары деігейде болуы. Банк баланысының активтерінің құрылымын *тірі ақша* деп қарастыруға  болады, өйткені ол қома-қол ақшадан, есеп шотындағы ақшадан, берілген несиелерден, құнды қағаздардан, заңды тұлғалардың  капиталынан, негізгі құралдардан  және тағы басқа активтерден құралады.банк қызыметінің басты мақсаты, жұмсалған  әр теңгенің үстеме пайда әкелуінде  ендеше, ол банктік менеджменттің  дұрыс, уақытылы шешім қабылдайтын  органның тыңғылықты жұмыс атқаруы  қажет. Ондай орган Активпен пассивті басқару комитеті деп аталады. 

Активтерді басқару меншікті және тартылған құралдардың орналастыру  жолдары мен кезектілігі арқылы түсіндіріледі. Оларға инвестициялар, ақша- қаражаттары және басқада активтер жатқызылады. Ал операциялар кезінде  ең басты инвестиция және бағалы қағаздар, несиелерге мән беріледі. Бұл проблеманың  шешілуі активті құжаттарды орналастырылумен байланыстырылады. Өйткені тәуекелдің ең жоғары дәрежесінде қандай пайда  түсетіндігі анықталады. Сондада  коммерциялық банктерде қорларды басқаруға  белгілі факторлар әсер етіп, қызыметтің қозғалысын дайындата түседі.Біріншіден ең маңызды басқарылатын кәсіпорындардың  бірі болғандықтан олардың қызыметінің  барлығы белгілі заңдылыққа сәйкестендірілуі қажет етіледі.Екіншіден банкпен  клиент арасында келісіммен сенімділік болуы қажет. Сонымен қатар акцияларды ұстаушыларда инвесторлар сияқты пайданың жоғарғы деңгейіне ұмтылады. Заңдылық актілері активті операциялардың құрамына екі әдіс арқылы әсер етеді.