Қазіргі замандағы әлемдік ақшалар

      Доллардың басшылығымен әлемдік қаржы жүйесінің  экстенсивті өктемдік жүргізуі осымен бітті немесе бітеді: оған ары қарай  кеңу мүмкіндігі жоқ. Доллар басым түрде, кейде жартылай басым түрде, жанама түрде мүмкін болатын барлық әлем аймақтарын меңгерді.

      Дегенмен, сол кездерде информатикамен тығыз  байланысты  жаңа қаржылық технологиялар ( ақпарат сигналдарын жіберу жылдамдығында  «қаржы көпіршігінде» ақша қаражаттарын, басқада қаржы құралдарын, соның  ішінде дерегативтерін аудару) пайда  болды. Бұл аударымдар сол аударымдарды жүзеге асырушы адамдардың реакциясын алып тастағанда, жарық жылдамдығымен  теңдес жылдамдықта жүрді десе де болады.  

      Аударымдарды  жүргізу "қуу" құлықты және бiліктілер көбейгендіктен, ауыр және өткір мәселе туындады. Нарықтың бұл жүйесі психологиялық  мінез-құлық факторларына:жорамал, сезім және үмітке негізделеді және жұмыс істейді. Ол нарықтың өзгерісіне «импульстар» беретін, өте аумалы және жылдам өзгеретіні белгілі жайт. Бір  уақытта әр түрлі нүктелерден  қаржылық және қор рыноктарына келетін  импульстар күтімге үлкен өзгерістер әкелелуі, осындай типтес нарықтарға өзінде "жарылыстар"немесе "күйреулер" қамтитындығы факт болып келеді.

      Былайша айтқанда, сол «қаржылық көпіршік»  шексіз жоғарғы тұрақсыздықты қамтитын болды.  Бірнеше күшті импульстер «қаржы көпіршігінде» өте күшті  және қиратушы толқындарға себеп  болуы мүмкін.

      Келесідей ахуал пайда болды, қазіргі күйдегі  әлемдік қаржылық жүйе, бір жағынан, терең тұрақсыздыққа енген болса, екінші жағынан көлденең, экстенсивтi өктемдiкпен тұтқындаған.  Сондықтан  «әлемдік ақша иелерінің» алдында, шаруашылық пайдаланушы «дүниелік перифирияның»  жаңа құрылымын құру туралы өткір  мәселе туындады. Шаруашылық құрылыстардың  жаңа жүйесін, әлемдік шаруашылықтың  қаржылық және нақты сегменттерінің қатынастарының жаңа жүйесін, әлемдік  экономиканың басқару тәсілдерінің жаңа жүйесін ойластыру және құру қажеттілігі. Бұл әлемдік экономика  күмәнсіз динамикасымен ғаламдық тұрғыда  қалыптасқан.

      Бродель және Валлерстайнның әлемдік экономика  концепциясына сәйкес, дүниелік шаруашылықтың  шеткі аймақтары және әлемдік  экономиканың шаруашылық реттеуші орталықтары  қалыптасқан. Орталықтар – әлемдік  экономиканы реттеуші және құрастырушы  орталықтары ретінде, экономиканың жоғары пайдалы, заманауи шаруашылық сегменттерін және технологиялық тәсілдерді пайдаланып, әлемдік экономиканың төмен пайдалы  немесе пайдасыз тәсіл құрылымдарын, басқа алыс шеткілерге «лақтырады».  «Шеткі» деген түсінікті географиялық тұрғыда ғана емес, сонымен қатар  шеткі аймақтар дамыған елдерде  де бар. Мысалға: Оңтүстік Италия, Солтүстік  Норвегия, АҚШ-тың орталық штаттары және тағы да басқалары жатады.

      Сөйтіп, жартылайшеткілер шеткілерді өздерінің  тәсілдік артықшылықтарының арқасында  пайдаланса, орталық – әлемдік  экономиканның ядросы ретінде, шеткілерді де, жартылайшеткілерді, яғни барлығын тікелей және жанама шикізаттық, құрылымдық, технологиялық және тағы да басқа  ренталар түрлерінде өз мақсаттарында  қолданған. Бұл жайлы айта кетерім, әлемдік экономиканың тәсілдік құрылым  ядросы және оған қызмет ететін қаржылық құрал-саймандары, жиынтық шеттегiлер  тиiмдi және орнықты пайдалануды  қамтамасыз ете алмауы. Міне осылай әлемдік қаржы-валюта жүйесі қазіргі  күйіне жетті.

      Осы жүйеде доллар нені білдіреді? Ол не істейді  және функциялар атқарады?  АҚШ алтын  қоры жөнінен бірінші орынды ешкімге  бермей келеді. Қазіргі кезде 2009 жылғы  көрсеткіштеріне сәйкес АҚШ-тың  алтын қоры 8134 тонна, Германия – 3413 тонна, Франция 2487 тонна, 2009 жылдың басында  Қытай 1094 тоннамен, алтын қоры 1040 тоннаны  құрайтын Швейцарияны басып озды.

      Алтын басқа металлдарға қарағанда  әлемдік дағдарыста өзінің бағасының  ауытқу деңгейі тұрақтырақ сақтады. Оның бағасы ең жоғарғы көрсеткішінен 10%-ға ғана өзгерді. Мысалға мұнай  бағасы 2,5 есе төмендеді.    

      Қазіргі кезде әлемдік орталық банктерінің  алтын резервтерінің 45%-ы, жеке-корпоративтік  қаржылық құрылымның: банктердің, зейнетақы,сақтандыру және инветициялық қорларының және тағы да басқалардың 30%-ы долларда шоғырлануда. Және әлемдік инвестициялық қоржынның  жарғлық капиталының 40%-ы, сондай-ақ әлемнің 25 мемлекеті осы долларға байлаулы.

      Міне  сондықтанда, әлемдік экономикада  доллардың ауытқуы үлкен рөл  ойнайды. Және АҚШ-тағы доллармен немесе банктермен байланысты кез-келген дағдарыс тек қана АҚШ-қа емес, сонымен қатар  бүкіл әлемге әсерін береді.        
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

      II бөлім. Әлемдік  экономиканың негізгі  ақшалары 

      2.1 Евро аймақ

      Қазіргі уақытта Еуропа әлемдік экономикада  негізгі рөлдердің бірін алады. Еуро аймақпен тауарларды экспорттау (ЭВО ішіндегі сауданы ескермегенде) АҚШ-тың сәйкес көрсеткіш жерінен біршама жоғары.

      Еуропаның әр мемлекеті өзінің кеден салығы, валютасы, импорт және экспорт ережелері, қаржылық операцияларды жүргізу  заңдары болғандықтан бірігу қажеттілігі  туды. 1991 жылдың желтоқсанында мемлекеттер  басшылары – Еуропалық бірлестіктің мүшелері Экономикалық және Валюталық  Одағын (ЭВО) құру, сонымен бірге  бір валюта қолдану жайлы Маастрихт  келісімін қарастырып, қол қойды.

      Жеті  жыл бойғы қарқын дискуссиялардан  және қызу дайындалу жұмыстарынан кейін  ЭВО жүзеге асырылды. Бастапқы кезеңде  оның құрамына 11 мемлекет кірді –  Австрия, Бельгия, Германия, Ирландия, Испания, Италия, Люксембург, Нидерланды, Португалия, Финляндия және Франция.  1999 жылдың 1 қаңтарында ЭВОның мемлекет қатысушалары бірыңғай валюта  ЕВРО енгізді. Ол айтыла кеткендей 1979-1998 аралығынан бері қолданылып келген Еуропалық біріңғай валютаны алмастырды. Ұлттық валюталар  әлі де қолданыста болғанымен, олар өздерінің экономикалық дербестігін  жоғалтып, евроның ондық емес номиналдары  ғана саналады. Жаңа валютаны шығару процесі  келесі екі айда аяқталды, сол уақытта  евро банкноттары мен монеталары айналымға шығады да, ал ескі ұлттық валюталар қолданыстан шығарылды.

      Еуроны  қабылдаумен байланысты келесідей  мәселелер орын алды: Дания мен  Румыния референдум өткізіп, көбісі еуроға қарсы шықты. Ұлыбритания  да өз валютасын ауыстырмауды ұйғарды.  Латвия и Литва еуро жүйесіне 2009 жылы ауысуды шешкенмен экономикалық жағдайларына байланысты оны 3 жылға  созу керек болды. Болгария мен Венгрия - 2010 жылы, Чехия мен Польша — 2011жылы, Румыния —   2014жылы еуроға ауысуды  ойластыруда.

      Еуроның айналыстағы деңгейі Орталық  Еуропалық банкпен және Орталық  Еуропалық банктер жүйесімен  реттеліп отырады. Орталық Еуропалық  банк тәуелсіз ұйым және де ол еуроның  монеталық саясатын реттеумен айналысса, Орталық Еуропалық банктер жүйесі Еуро мен монеталарды шығару жұмыстарымен айналысады.

      Бірақ белгілі бір мемлекеттердің арасында еңбек және салық заңдылықтарындағы  айырмашылықтарды ескермегенде, шекаралардың, ұлттық валюталардың болуы Жапония  мен АҚШ-тың ірі интеграцияланған ішкі нарықтарында қызмет ететін компанияларға тән бәсекелестік артықшылықтан осы кезге дейін еуропалық фирмаларды айырып отырды.

      Халықаралық қаржы жүйесіндегі жаңа валюта рөлі доллар мен иенаға қарсы евро күші мен тұрақтылығына негізделетін және сауда ағымдары мен халықаралық  қаржы трансляцияларында, арнайы және жеке инвестициялық портфельдегі евроның үлесімен анықталатын болды.

      ЭВЖ-гі ішкі сауда сыртқы саудамен салыстырғанда  жоғары қарқынмен өсетін болды. Сонымен  қатар, Евро аймақ елдері экономикалық жоспарда бір-бірімен тығыз байланысқа түсетіндіктен, басқа мемлекеттердің үкіметтері сияқты айырбас бағамының  өзгеруіне уайымдамайтын болды.

      Басқа жағынан қарағанда, евро аймағы алдыңғы  жылы 100 млрд. долларға жеткен ағымдағы төмен балансының оң сальдосына тең  болды, ол кезде АҚШ-та 400 млрд долларға бағаланатын, өсіп келе жатқан жетіспеушілік  бақыланған. Егер басқа факторларды  ескермесек ол доллардың әлсіреуіне әкелуі тиіс.

      1997 жылдың аяғында әлемдегі шетел  валютаның барлық арнайы қорларының 57% долларға тиісті болған. Неміс  маркалары тек 12,8%, француз франкі 1,2%, жапондық иена 4,9 процент болған. Бірақ та бұл кезде Европидтің орталық банктері 300млрд долларда валюталық қорларға ие болды.

      Орталық валюта енгізілгеннен кейін олар шетелдік валюталарын өз қорларынан қысқарта бастады. Аймақ ішінде сауда  еврода жүргізілетін болғандықтан, оны  шетел валютасындағы қорларды жинақтау көмегімен бір деңгейде ұстап  тұру қажеттілігі болмады. Әр түрлі  есептеулерге сәйкес, ЭВЖ-дағы артық  валюта қоры 50-230 млрд аралығында.

      Евроның қор валютасы ретіндегі маңызы көбіне азиялық мемлекеттегі орталық банктер  саясатына байланысты болды. Әзірше олар әлемдегі арнайы валюталық қорлардың  40%-ына ие. Көбінесе ол 1997 жылдағы дағдарысқа дейін көптеген азиялық валюталар долларға байланғандықтан, сонымен қатар осы кезге дейін жеткілікті қызығушылық тудыратын альтернатива болмағандықтың салдары ьолып келеді. Қазірдің өзінде Азия елдеріндегі айырбас саясатын алдын ала білу мүмкін емес болғандығына қарамастан, болашақта долларға нық байланудың аяқталғанынан кейін, резервтік валютасы ретінде евроны қолдануға мүмкіндік береді.

      Көптеген  талдаудаушылар, азиялық мемлекеттер  пайдаларын оңтайландыру, тәуекелдерін диверсификациялау және айырбас  бағамдарын тұрақтандыру үшін евродағы қорлардың біраз көлемін аккумуляциялауда деген болжам айтуда. Бұл жағдай евро әлемдегі валюталық қорлардың 25-30%-ын құрайды.

      Өз  қорларын евроға ауыстыруды қаншалықты тез күтуге болады? Тұрақты бағамды  қолданатын мемлекеттерде көбіне өз валюталарын қоржынына байлайды. Латын Америкасы мен Азия елдерінің  көбі Европадан гөрі, АҚШ-пен тығыз  байланыста болады. Олар доллардан  бас тартпайды, бірақ өздерінің  резервтік қорларын уақыт өте  диверсификациялауы мүмкін.

      Егер  резервтер құрылымында доллардан  евроға қарай өзгеріс болатын  болса, бұл үрдіс бірден болмайтынын  нақты айтуға болмайды.

      Егер  олардың долларлық активтерінің азаюына алып келетін болса, басқа  мемлекеттердің орталық банктері әрине, долларды сатып алып, көп көлемде евроны сатып алмайды. Өсіп келе жатқан резервтері бар мемлекеттер үшін евро қаншалықты қызығушылық тудырады? Белгілі бір валютаның резервтік құрал ретінде рөлінің өсуі, оның эмитентінің төлем балансы жалпы дефицитке ие болса ғана мүмкін. Басқа сөзбен айтқанда егер резервтік валютаның қоры өсетін болса, оған тек сұраныс емес, ұсыныс та болуы қажет. Соңғы кезде Америкада төлем балансы тұрақты дефицитке ие.

      Евро  мен Еуропалық одақтың берік  фундаменті бар. Экономикалық және валюталық  одақ қатысушы елдерінде Жердің 5% халқы  тіршілік етеді, ал дүниежүзілік ЖІӨ-дегі алатын үлесі -15% (АҚШ – 20,2%, Жапония  – 7,7%), дүниежүзілік экспорттағы алатын үлесі – 19,5% (АҚШ – 14,8%, Жапония  – 9,7%). Еуропалық одақ ішінде экономикалық және саяси интеграцияның жоғары деңгейі орнады. ЕО мүше-мемлекеттерінің  валютасы дүниежүзінің басқа валюталарына қарағанда күшті және тұрақты  саналады. Соңғы жылдары Экономикалық және валюталық одақтың елдерінің  негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерінің сезінішті жақындауы болды, бағаларды  тұрақтылықпен қамтамасыздандыруда  шынайы табыстар көрінуде, мемлекеттік  қаржылардың емделуі, ұзақ мерзімді пайыздық ставкалардың төмендеуі және ұлттық валюталардың айырбас курстарының  тұрақтылығы байқалады. Евро Еуропалық  орталық банк пен ЕО-тың Кеңесінің  қол астындағы ақша-несие және валюталық саясатына сүйенеді. Экономикалық және валюталық одақтың саясатының басты жетістігі бірыңғай валютаның  тұрақтылығына шарт болатын инфляциямен  күрес болып табылады.

      Еуроның дүниежүзілік нарықтағы берік орын алу мүмкіндігі жоғары. Евроның үлгісінде  дүниежүзінде «валюталық бірігу» ауруы  пайда болды. Долларлық зонаны шығару Солтүстік және Оңтүстік Американың ойында бар, Жапония Оңтүстік-Шығыс  Азияда иена толқынын бастауды ұсынады, Африканың өзінде кейбер жеке саясаткерлер евроның африкандық аналогын шығаруын ойға түсірді, бұрынғы СССР елдерінде  де рубльдік зона пайда болуы мүмкін болды. Бәрі дүниежүзілік экономикаға  байланысты. Қазіргі кезде Еуро 16 мемлекеттің ресми валютасы болып  келеді (Австрия, Бельгия, Германия, Греция, Ирландия, Испания, Италия, Кипр, Люксембург, Мальта, Нидерланд, Португалии, Словакия, Словения, Финляндия, Франция). Сонымен 320 млн еуропалықтар үшін біріңғай валюта болып келеді. 2008 жылы 610 млрд. Евро айналыста  болды. Бұл көрсеткіш айналымдағы  ең максималды болып, долларды аса түскен.

      Бүкіл еуропалық валютаны енгізу Қазақстанға  үлкен күрделі өзгерістер әкелді. Қазір ұзақ мерзімді форматтың ауысуы туралы сеніммен айтуға болады, өйткені  енді бәрі жаңа ережелермен жүргізілетін болады. Енді Еуропалық одақ пен  Қазақстанның евроға деген стратегиялық қызығушылықтары мен өзара қарым-қатынастың жаңа бағыттары басты сұрақтардың  бірі болып табылады.

      Қазақстан мен Еуропалық одақтың мақсаттары болып евроны Қазақстан нарығына жерсіну және евроның сыртқы экономикалық қызметте белсенді қолдану саналады. Евро Қазақстанға сыртқы есеп айырысулар мен салымдардың, сонымен бірге  Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің ресми резервтерінің валюталық  құрылымын түрлендіруге мүмкіндік  береді.