Ақша несие саясаты

              Федералды резервтік жүйе экономикалық құлдырау кезеңінде міндетті резервтердің іскерлік белсенділігін арттыру және ынталандыру үшін міндетті резервтің деңгейін жиі қысқартып отырған. Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктер үшін олардың нормативтерді орындауына байланысты ең төменгі резервтік талаптарды орындау барысында банктерге келесідей екі тәсілді қолданады:

1) міндетті резервтер;

2) резервтеудің баламалы тәртібі.

Орталық банк неғұрлым міндетті резервтердің нормасын жоғары тағайындаған сайын коммерциялық банктердің операцияларды жүзеге асыруға пайдаланатын қаражаты аз болады. Резерв нормасының өсуі (rr) ақша мультипликаторын төмендетіп, ақша жиынының азаюына алып келеді. Сонымен Орталық банк міндетті резерв нормасын өзгерте отырып, ақша ұсынысының динамикасына әсер етеді.

Практикада міндетті резервтер нормасы қайта қарастыруға сирек түседі, өйткені ондай жұмыстар өте күрделі, ал бұл құралдың күші мультипликатор арқылы жүргізгенде үлкен болады.

Ақша-несие саясаты арқылы реттеудің бірі есеп мөлшерлемесін өзгерту. Мұндай тіркеу мөлшерлемесін пайдаланатын Орталық банк коммерциялық банктерге несие береді. Егерде есеп мөлшерлемесі өсетін болса, онда Орталық банктен қарыз алу азаяды және коммерциялық банктер қымбат несие алғаннан соң  қарыз пайыз мөлшерлемесін өсіреді.

Несиенің азаюы және ақшаның қымбаттауы барлық жүйеге таралады. Экономикада ақша ұсынысы төмендейді. Есеп мөлшерлемесінің кемуі керісінше әсер етеді. Әдетте тіркелген мөлшерлеме нарықтағы банкаралық мөлшерлемеден төмен болады, бірақ Орталық банктен несие алу белгілі әкімшілік қиындықтарға тіреледі. Қысқа мерзімдік несие коммерциялық банктердің резервін толтыру үшін беріледі. Орта және ұзақ мерзімдік несиелерді Орталық банк ерекше жағдайларда береді.

Несиелендіру және қаржыландыру операцияларына соңғы жылдары Ұлттық банк қызметінің алдағы уақыттарда классикалық қызметіне жақындауына байланысты тиісті шаралар қолданды. Қазіргі уақытта екінші деңгейдегі банктерді несиелеу тек қана олардың өтімділігін сақтау мақсатында жүзеге асырылады. Бюджет тапшылығын жабу үшін Үкіметке несие беру бюджет саясаты аумағында, яғни Ұлттық банктің республикалық бюджетті несиелеуден бас тарту мақсатында жүргізілді. Жеңілдікпен несие беру және кәсіпорындардың несие үшін тікелей өтініш жасауы қарастырылған жоқ. Ұлттық банк несиелерін орналастыру аукциондар арқылы, банкаралық нарық арқылы, сол сияқты ломбардтық несиелеу негізінде жүзеге асырылады.

              Қазақстан Ұлттық Банкі өзі жүргізетін операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін, сол сияқты басқа да мүдделендіру мөлшерін белгілейді. Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейіне байланысты белгілейді. Қазақстан Ұлттық Банкі мүдделендіру мөлшерлемесі саясатын мемлекеттік ақша-несие саясаты жүзеге асырылатын аумақтағы нарықтың мүдделендіру мөлшерлемесіне әрекет ету үшін пайдаланылады.

ҚҰБ пайыз саясатының басты мақсаты – айналыстағы теңге деңгейін көтере отырып, несиеге деген сұранысты азайту, соның нәтижесінде ақша жиыны және инфляцияның өсуін төмендетуді қамтамасыз ету болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесі шын мәнінде пайыз үшін төлемдер өз кезегінде шығынның көлемін құрайды. Демек, жаңа пайыз саясаты алдағы уақытта немесе белгілі бір уақыт аралығында өзінің нәтижелеріне қол жеткізуге тиіс.

Қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің шамасы ақшалай қаражаттарға деген сұранысқа және инфляция деңгейіне байланысты келеді. Ұлттық банк мүдделендіру мөлшерін реттеу арқылы республикамыздағы ақша жиынының шамасына әсер етеді және несиеге деген сұранысты арттыруға немесе қысқартуға мүмкіндік жасайды. Ресми пайыз мөлшерлемесінің деңгейі екінші деңгейдегі банктер үшін Ұлттық банк саясатының ақша жиынына бақылау жасау шегіндегі негізгі бағыттарын сипаттайтын басты бір көрсеткішті білдіреді.

Ұлттық банктің ресми пайыздары, оның тікелей бақылауына жатпайтын несиелік ресурстар нарығының шартына сай банктер дербес белгілейтін нарықтық пайыз мөлшерлемесіне жанама түрде ықпал етеді. Соның негізінде сұраныс пен ұсынысқа байланысты саудада белгіленетін Ұлттық банктің қысқа мерзімді шоттары бойынша банкаралық несиелер және мемлекеттік қысқа мерзімді несиелер бойынша пайыз мөлшерлемелері жыл бойына Ұлттық банктің мүдделендіру мөлшерлемесінің өзгеруіне байланысты төмендеп отырған. Пайыздың нақты бейнелері өз кезегінде инвестициялау үшін әлуеттік ресурс болып табылатын депозиттердің несиелік мекемелерге ағылуын арттыра түсті. Ұлттық банктің валюталық интервенциясы – деп ұлттық валюталық бағамына әсер ету мақсатында орталық банктің шетел валютасын сату жолымен валюталық нарықтағы операцияларға араласуын айтады.

                        Ұлттық банктің валюталық нарықтағы интервенция дербес түрде кез келген банктер және валюталық биржалар арқылы кез келген валюталық мәмілелер түрлерін пайдалану негізінде жүзеге асырылады. Валюталық нарықтағы Ұлттық банктің интервенциясы жалпы ақша-несие саясаты шегінде жүргізіледі. Валюталық интервенция, біздің тәжірибемізде, бүгінгі күнгі алтын валюта резервтері есебінен жүзеге асырылады. Алтын валюта резерві ұлттық валюта – теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін құрылады және пайдаланылыды. [3,80-85 б.]

2. ҰЛТТЫҚ БАНКТІҢ ЭКОНОМИКАНЫ РЕТТЕУДЕГІ ЖҮРГІЗЕТІН             САЯСАТТАРЫ МЕН ҚОЛДАНАТЫН ШАРАЛАРЫ

2.1  Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің ақша-несие саясатын жүргізу барысы

                Ақша-несие саясаты – бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемiн, сыйақы мөлшерлемесiн өзгертуге, жалпы банк жүйесiнiң қызметiн реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегi субъектiсi – Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының  Ұлттық банк тарапынан реттеу объектiлерiне экономикадағы қолма-қол және қолма-қол ақшасыз жиынының жиынтығы жатады.

              Шаруашылық жағдаятына байланысты ақша-несие саясатының екi түрi бар:

1)     рекстрикциялық ақша-несие саясаты;

2)     экспансиялық ақша-несие саясаты. 

Рекстрикциялық ақша-несие саясаты (“Қымбат ақша” саясаты немесе тежеуші саясат)-  екiншi деңгейлi банктердiң несиелiк операциялар көлемiн шектеуге және қатаң шарт белгiлеуге, ақша массасын төмендетуге, сондай-ақ сыйақы мөлшерлемесiнiң деңгейiн арттыруға бағытталатын шаралар жиынтығы.Оны Ұлттық Банк инфляцияның өсуі әсерінен экономика «қызыған» кезде қолданады және ол “трансмиссиялық механизмге” сүйенеді. Егер Орталық Банк: MSrI(r)ADY

Экспансиялық ақша-несие саясаты (“Арзан ақша” саясаты немесе ынталандырушы саясат) – несие беру көлемiн кеңейтумен, айналымдағы ақша жиынының өсуiне бақылаудың әлсiздiгiмен және сыйақы мөлшерлемесiнiң төмендеуiне байланысты сипатталады. Оны Орталық Банк өндірістің құлдырауы кезінде қолданады. Ол Кейнстің табыстау механизміне сүйенеді. Яғни егер Орталық Банк: MS  rI(r)ADY. Соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгенiң тұрақтылығын қамтамасыз ету болды. [1, 213 б.]

Енді осы көрсеткіштерді график түрінде келтіретін болсақ:

I              MD                                                      I              MS2     MS1

              MS1              MS2                           

                                 І2 ---------

      I0     ------------                                                   

                                      І0 ------------------          

     I2     -------------------              MD

                                                      M                  M             

5 сурет ─ Пайыз мөлшерлемесіне ақша ұсынысының әсері [1, 213 б.]

Түсініктеме: [1,213б.] мәліметтері бойынша автор құрастырған.

6 сурет ─ ҰБ ынталандырушы және тежеуші ақша −несие саясаты. [4, 77б.]

Осы іс-шараларды қолдану нәтижесінде банк жүйесінің артық резерві көбейеді. Артық резервтер коммерциялық банктердің несие беру түріндегі ақша ұсынысының негізі болғандықтан, мемлекеттегі ақша ұсынысы өседі деген болжам жасауға болады. Ақша ұсынысының өсуі пайыздық қойылымды төмендетеді және инвестиция мен таза ұлттық өнім көлемі көбейеді. Яғни, несиені жұмысбастылық пен шығындар көлемін көбейту үшін арзан қылып ету- бұл  саясаттың басты мақсаты болып табылады.

[4, 80б.]               

Ақша-несие саясатының құралдарын төмендегiдей топтастыруға болады:

              а) несие берудiң лимитi, пайыз мөлшерлемесiн тiкелей реттеу, есептеу мөлшерлемесiнiң өзгеруi ;

              ә) мiндеттi резервтер нормасының өзгеруi;

              б) ашық нарықтағы операциялар.

Бұндағы ақырғы мақсат:

              а) экономиканың өсуi;

              ә) толық жұмысбастылық;

              б) бағаны тұрақтандыру;

              в) төлем балансын тұрақтандыру.

Аралық мақсат:

              а) ақша жиыны;

              ә) пайыз мөлшерлемесi;

              б) айырбас курсы.

              Тiкелей (а) және жанама (ә,б) құралдарының арасында айырмашылықтар бар. Жанама құралдарды тиiмдi пайдалану ақша нарығының дамуымен тығыз байланысты. Нарықтық экономикада әсiресе алғашқы өзгерiстер кезеңiнде, тiкелей және жанама құралдар пайдаланылады, соңғылары алғашқыларын ығыстырады.              Бұл мақсаттарға жетуге Ұлттық банк ақша-несие саясатын жүргiзуде. [4, 82б.]

Пайыз саясаты.              Қазақстан Ұлттық банкi пайыз саясатының басты мақсаты – айналыстағы теңге деңгейiн көтере отырып, несиеге деген сұранысты азайту, соның нәтижесiнде ақша жиыны және инфляцияның өсуiн төмендетудi қамтамасыз ету болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесi, шын мәнiсiнде  пайыз үшiн төлемдер өз кезегiнде шығынның көлемiн құрайды. Демек,  жаңа пайыз саясаты алдағы уақытта немесе белгiлi бiр уақыт аралығында өзiнiң нәтижелерiне қол жеткiзуi тиiс. [4, 83б. ]

Ішкі валюта нарығындағы жағдай сауда-саттық көлемінің біршама тұрақтылығымен және жалпы төмендеуімен ерекшеленеді.2009 жылғы 2 тоқсанда Қазақстан Қор биржасындағы валюта сегментіндегі және банкаралық валюта нарығындағы сауда- саттықтардың жалпы көлемі 2008 жылғы 1- тоқсанмен салыстырғанда 2,6%-ға азайып, 15,5 млрд. АҚШ долларын құрады.

Қазақстан Қор биржасындағы долларлық позициядағы биржалық сауда- саттық көлемі 2009 жылғы 1- тоқсанмен салыстырғанда 3,3 төмендеді және 6,2 млрд. АҚШ долларын құрады (Қазақстан Қор биржасындағы сауда-саттықтардың нетто-көлемі брутто-көлемінің 82% құрады.) биржадан тыс валюта нарығындағы операциялардың көлемі 2009жылғы 2-тоқсанда өткен тоқсандағымен салыстырғанда 2,2%-ға төмендеді және 9,3 млрд. АҚШ долларын құрады. [5, 56б.]

7 сурет – Ішкі валюта нарығындағы сауда-саттық көлемі. [16]

2009 жылғы 2-тоқсанның қорытындысы бойынша Ұлттық Банк биржадан тыс валюта нарығында шетел валютасын сатып алушы ретінде басым болды. Ұлттық Банктің Қазақстан Қор биржасындағы нетто-қатысуы ең аз болды, бұл ретте қатысу коэффициенті (-)0,1% құрады (2009 жылғы 1-тоқсанда ол (-)37,5% тең болды). Тұтастай алғанда, 2009 жылғы 2-тоқсанда Ұлттық Банк ішкі валюта нарығында шетел валютасын сатып алушы ретінде басым болды. [16]

Ақша-несие саясаты арқылы пайыздық реттеудің бірі – есеп мөлшерлемесін өзгерту. Мұндай тіркеу мөлшерлемесін пайдаланатын Орталық  банк коммерциялық банктерге несие береді. Егер де есеп мөлшерлемесі өсетін болса, онда Орталық банктен қарыз алу азаяды, демек коммерциялық банктің қарыз беру операциялары азаяды және коммерциялық банктер қымбат несие алғаннан соң, қарыз пайыз мөлшерлемесін өсіреді.  [6, 140б.]

Несиенiң азаюы және ақшаның қымбаттауы барлық жүйеге таралады. Экономикада ақша ұсынысы төмендейдi. Әдетте тiркелген мөлшерлеме нарықтағы банкаралық мөлшерлемеден төмен болады, бiрақ Орталық банктен несие алу белгiлi әкiмшiлiк қиындақтарға тiреледi.

Сонымен, егер D%несие коммерциялық банктерге қымбатқа беріледіRerM және тиісінше керісінше. [6, 145 б.]

2009  жылғы 2-тоқсанда  экономикаға  кредиттер 0,4%-ға 8109,2 млрд.  теңгеге дейін  төмендеді.  Бұл  ретте  халыққа  кредиттер 3,2%-ға  азайды,  заңды  тұлғаларға – 0,8%-ға өсті. 2009 жылғы маусымда экономикаға кредиттер 2008 жылғы маусымдағы жағдай бойынша олардың көлемінен 11,9%-ға асты.

8 сурет – Экономикаға кредиттер және олар бойынша сыйақы ставкаларының динамикасы [16]

Заңды  тұлғаларға  берілген  кредиттер  бойынша  орташа  алынған  ставка 2009 жылғы  маусымда 2008 жылғы  маусымдағымен  салыстырғанда 15,3%-дан 12,8%-ға дейін  төмендеді.  Ставкалар  өлшемдерінің  төмендеуі  барлық  бағыт  бойынша  валюта түрлері  бойынша  да,  сол  сияқты  кредиттеу  мерзімдеріне  қатысты  да  байқалды.  Бұл көбіне  мемлекеттің  кредиттеуді  қолдауға  жаңа  заемдар  беруі,  сол  сияқты  қолдағы берешекті қайта қаржыландыруы арқылы қаражатты бөлуімен байланысты.

Жеке  тұлғаларға  берілген  кредиттер  бойынша  орташа  алынған  ставка 2009 жылғы  маусымда 2008 жылғы  маусымдағымен  салыстырғанда 19,0%-дан 17,9%-ға дейін  төмендеді,  бұл  ретте  ставкалардың  өсуі (22,9%-дан 30,4%-ға  дейін)  ұлттық валютада берілген тек қысқа мерзімді кредиттер бойынша байқалды. Кредиттер  құрылымында  берешектің  негізгі  көлемі  айналым  құрал-жабдықтарын сатып алуға, жаңа құрылысқа жəне қайта жаңартуға, сондай-ақ басқа да мақсаттарға,  негізінен,  бұрын  берілген  кредиттерді  қайта  қаржыландыруға  берілген кредиттер  есебінен  қамтамасыз  етілді.  Тұтыну  мақсаттарына,  сондай-ақ  азаматтарға тұрғын үй салу мен сатып алуға берілген кредиттер айтарлықтай азайды. Салалар  бойынша  банктердің  кредиттері  бойынша  елеулі  берешек  саудаға, құрылысқа, өндірістік емес салаға жəне жеке қызметке тиесілі.[7,2-4б.]