Акша және инфляция

1999 жылдың 4 сәуірінде Ұлттық  банк құбылмалы айырбас бағамының  тәртібін пайдалануға негізделген  бағамдық саясатын жүргізді.

Ұлттық банк шетел валютасының  ұсынысы мен оған деген сұраныстың нарықтық факторларының ықпалымен  қалыптасатын ұлттық валюта бағамыың мүмкін өзгерістеріне деген сандық шектеулер түріндегі ашық міндеттемелерді  мойнына алмайтынын жариялады, ал бағамның «құбылу» мәнін түсіну өте маңызды  еді. Бірақ бұл келешек бағам  саясатына Ұлттық банктің қатысы жоқ деген сөз емес. Сондықтан  Ұлттық банк құбылмалы баға мен теңгенің терең тербелістері туралы өз мәлімдемесін жариялағаннан кейін, жағдайды қалыптастыру үшін валюталық биржада аса беделді интервенция жүргізуге, теңгенің құлдырауын 120 теңге мөлшерінде тоқтатуға тырысты.

Қазақстан экономикасының, әсіресе шикізаттық бағыттың Ресей  экономикасымен тығыз біріккендігі, ақша нарығының жеткіліксіз дамығанын, монетизациялаудың төмен деңгейін және тағы басқа осындай ерекшеліктерді ескере отырып, үлттық валютаның инфляцияға ұшырауы болуы мүмкін жағдай екенін мойындау қажет.

Ұлттық валютаның құнсыздануы  көптеген елдерде кең тараған  тәжірибе. Кері төлем балансы қалыптасып, ішкі және сыртқы қарыз өскен кезде, отандық тауарлардың бәсекелестігі төмендеп, сыртқы факторлардың әсерінен құнсыздану үдерісі басталады.

1998 жылдың қазан-қараша  айларында Қазақстанда осы кері  факторлар пайда болды. Төлем  балансының кері қалдығы шілде  айынан бастап ай сайын көбейіп, 1998 жылдың аяғында ол 1097,2 млн.  долларға жетті. Басқаша айтқанда, шетел валютасының ағымы тоқтады.  Мұндай жағдайда елдің алтын-валюта  қоры ұзақ уақытбойы сыртқы  сауда айналымына қызмет ете  алмайды.

Осындай, яғни ұлттық валюта бағамын қайта қарауды талап  ететін себептерді классикалық деп  те атауға болады.

Теңгенің инфляцияға ұшырауынан қашып құтыла алмайтындықтан, енді бұл қадамның қазақстандық себептері  бар екеніне тоқталып өтейік.

Мәселен, отандық экономиканың хал-жағдайы онша мәз емес, экономиканың нақты секторы тәжірибе жүзінде жұмыс істемейді. Осыған байланысты табыстардың төмендеуі әлеуметтік бағдарламалардың азаю, бюджетті бірнеше рет қайта қарау, оның маңызды бөліктерін алып тастау ақшалық пирамидалардың пайда болу қаупін тудырады және Мемлекеттік қазыналық міндеттемелр бойынша ішкі қарыздың өсуін, оның салмағынан құлдырау басталатынын аңғартады [26].

Инфляция импорттың үлесі  басым және елеулі сыртқы қарызы бар  елдің экономикасының дамуына кері ықпал жасайды. Импорттық құн  валюта бағамының артуын қамтамассыз  етіп, ішкі нарықтағы импорттық тауарлар бағасының көтерілуіне себепші  болады.

1999 жылы Қазақстан экономикасының  дамуы негізінен жағымды сыртқы  экономикалық жағдайда өтті. ТМД  елдерінің басым бөлігінде жағдай  елеулі жақсарды. Айырбас бағамының  құбылмалы тәртібін енгізу Қазақстан  экспортының бәсекелестігін қайта қалыптастыруға және өндірістің өсуін қайта жандандыруға мүмкіндік берді.

Нәтижесінде, ішкі валюталық  нарықта шетел валютасының ұсыныстары елеулі өсіп, ақша нарығының тұрақтануын қамтамассыз етті. Мұндай жағдайда ақша-несие саясаты инфляцияның айтарлықтай өсуіне тежеу салуға, нақты көрсетілімдегі сыйақының ресми мөлшерлемесін сақтауға және ақшалық делдалдықтың сапасын көтеруге бағытталды. Айырбас бағамының қысқа мерзімді жылдам тербелістерін жұмсарту және валюталық алтын резервін толтыру мақсатымен Ұлттық банк ішкі валюталық нарықта шетел валютасын сатып алу және сату операцияларын өткізді.

2001-2002 жылдары экономиканың  ақша-несие тұрғысынан реттелуі инфляцияның төмен деңгейін қолдауға бағытталды. Бұл үдерістегі жағымды сәттердің бірі- инфляцияның жылдық орташа деңгейінің 2001 жылы 8,4%-дан 2002 жылы 5,9%-ға түсуі. Бұл бір жағынан бағаның өсуін шектейтін, экономика өсуінің баламалы қарқыны мен өндірістің кеңеюін, сондай – ақ ақша ұсынысының көбеюін қамтамассыз ететін саясат жүргізуге мүмкіндік берді.

Экономикалық өсу жағдайында ақша ұсынысын баламалы кеңейту келешекте  экономикалық дамудың тұрақты қарқынын сақтаудың негізгі кепілі болып  табылады. Макроэкономикалық жағымды  жағдайда елде ақша ұсынысының көбеюі ақша-несие саясатының жұмсаруына мүмкіндік берді. Ақша нарығындағы қайта ақшаландырудың инфляция деңгейін ескергендегі ресми мөлшері кезең-кезеңмен төмендей бастады.

Ұлттық банк бірнеше жылдар бойы ақша ұсынысы мен ақша бағдарламасы параметрлерінің орындалуына бақылау жүргізді. Осы мәселелер аясында Ұлттық банк банк жүйесінен тысқары қолма-қол ақша мен несие мекемелеріндегі, ақшалық емес ұйымдардағы ұлттық валютадағы депозиттер қосылған ақша көлемінің МЗ агрегатын пайдалана отырып, ақша ұсынысын шектеді.Жыл бойы ақша көлемінің өсу қарқыны ақша-несие саясатының аралық мақсаттары сипатында белгіленді. Егер гиперинфляция кезеңінде ақша тұрақтылығына жету үшін Ұлттық банк көлемінің өсуін қатаң шектесе, 1995жылдан 1999 жылдың наурызына дейін аралық мақсаттар сипатында ақша көлемінің өсу қарқынынан басқа әуелі иілмелі дәлізді, ал 1999 жылдың 4 сәуірінен бастап еркін құбылуды қосымша пайдаланды.

2000 жылдан бастап алға  қойылған ағымдағы мақсаттарға  қол жеткізу мүмкіндік беретін  және келешекте валюта аясындағы  мығымдылық резервін құратын  теңге бағамы мен алтын-валюта  қоры резервінің серпіні валюталық  саясаттың тиімділігін куәландырады. Экспорт түсімінен КАSE-ге түсетін  көлем едәуір өсті, ал шетел  валютасына сұраныс негізінен Ұлттық банктен шығатын, сондықтан ол алтын-валюта резервін көбейту саясатын белсенді жүргізуді бастады [27].

Валюта қорының көбею себептерінің бірі ақша-несие саясатын ішкі валюталық нарықтағы тұрақты жағдай болды.

Елдің жоғарғы сыртқы қарызында  сыртқы міндеттемелер бойынша жедел  төлемдерді төлеу қажет болғанда пайдалануы мүмкін резервтік активтердің  сәйкес көлемін қолдап отыру керек. Елдің сыртқы қарызы млн резерві сыртқы жағымсыз әсердің елге ауыр тиетінін көрсетеді. Елдің сыртқы міндеттемелерді төлеуге қабілетсіздігі өтімділік пен төлем қабілеттігі мәселелеріне әкелді.

Сыртқы қарыз түріндегі  капитал ағының деңгейін зерттеу  кезінде елдің резервтік активтерінің көрсеткіштерін бақылау қажет. Халықаралық валюта қорларының төлем балансы бойынша нұсқауына сәйкес резервтік активтер- сыртқы міндеттемелерді тікелей жедел төлеуге, елдің валюталық бағамын реттеуге және тағы басқа мақсаттарға дайын елдің сыртқы активтері.

Сыртқы активтерге резервтік  активтердің қатынасы, оның ішінде активтердің қысқа мерзімді қарызға  қатынасы капиталдың халықаралық нарықтағы өзгерістері кезінде елдің тәуекелдік деңгейінің пайдалы көрсеткіші болып табылады.Қысқа мерзімді қарыздың көлемі, әдеттеі бір жыл ішінде төлену керек қарызды көрсетеді, сондықтан қарыз алудың сыртқы көздері болмаған жағдайда елдің төлем қабілетінің пайдалы көрсеткіші болып саналады.

Қысқа мерзімді сыртқы қарыздағы  резервтердің қатынасы капитал нарығында  елеулі нәтижеге қол жеткізуі үшін қажет ең маңызды көрсеткіш болып  есептеледі. Қысқа мерзімді сыртқы қарыздарда резервтік активтердің  үлесі неғұрлым аз болса, дағдарыстың  пайда болу мүмкіндігі соғұрлым жоғары болады.

1-кестеде көрсетілгендей, Қазақстанның қысқа мерзімді сыртқы қарызының резервтер үлесі өте жоғары. 2004 жылы резервтік активтер қысқа мерзімді сыртқы қарыздан екі есе асып кеткен. Бұл Қазақстан қажет болған жағдайда бір жылға дейінгі қысқа мерзімді міндеттемелерді жабуға дайын екенін көрсетеді. Бірақ 2005 жылы жағдай күрт өзгерді. Елде жиналып қалған қысқа мерзімді міндеттемелерді сыртқы қарыздың көлемін резервтер енді жаба алмайтын болды. Ал 2006 жылы резервтік активтер қысқа мерзімді сыртқы қарыздың көлемінен 2,6 есе асып түсті.

Қысқа мерзімді қарыздардың  резервтер үлесі жоғары болған Венесуэла, Малайзия, Колумбия тәрізді елдерде  дағдарыс орын алғанын атап өту қажет.

Ол тәжірибе жүзінде шығын  инфляциясының факторын елемеді. Қазақстандағы  инфляциялық үдерістің ерекше күрделі, кешенді де көп жақты сипаты бар. Қуат көздерініңі шикізат тауарларының, металдың, көлік қызметінің шығындық инфляциясы кезінде бағаның секіртпелі өсуі дайын өнімдер құнының өсуіне қысым жасады, яғни бұл үдерісте өте маңызды рөл атқарды [28].

 

Кесте 1- Халықаралық инвестициялық ахуал бойынша өтімділік көрсеткіштері, млн. доллар

 

Көрсеткіштер	1999 ж	2000 ж	2001ж	2002 ж	2003 ж	2004 ж	2005 ж	2006 ж
1	2	3	4	5	6	7	8	9
Резервтік активтер	2003	2096	2508	3141	4962	9280	7070	19113
Жалпы сыртқы қарыз	120081	12685	15157	1 8251	22920	32946	43539	73455
Сыртқы қарыздардағы резервтер  үлесі , %	17	17	17	17	22	28	16	26
Қысқа мерзімді сыртқы қарыз	1805	1021	1366	2360	3771	3941	8020	7253

 

1 – ші кестенің жалғасы

Қысқа мерзімді сыртқы қарыздар бойынша резервтер үлесі, %	111	205	184	133	132	235	88	264
ЖІӨ-ге ағымдағы шот балансының үлесі, %	-1.41	2.00	-6.28	-4.16	-0.88	1.34	-0.97	-2.3
Экспорттағы сыртқы қарыздың үлесі, %	175	123	148	157	153	145	142	177
Ескертпе автормен құрастырылған  [28]

 

Халықаралық валюта қорының  нұсқауымен Қазақстан Үкіметі мен  Қазақстан Республика Ұлттық банкі  жүргізіп отырған монетарлық саясатта елеулі кемшіліктер орын алып, қоғамдық ұдайы өндіріс үрдісінде ілгері басу мен күрделі өзгерістер болды. Яғни елде экономиканың қалыпты өсу  тәжірибе жүзінде іске аспай тұрғанда, ақша көлемін қолдан қысу кең көлемде  жүргізілді. Бұл Қазақстан экономикасын монетизациялау коэффициентінің төмендеуіне  әсер етті.

Инфляция кері шегерілгенімен үлкен инфляциялық әлеует сақталды, өйткені оның ұдайы өндірістік факторы игерілген жоқ. Инфляциялық саясаттың басты кемшілігі мынада: басқа да ТМД елдеріндегі сияқты Қазақстанда да еңбекақыны, зейнетақыны, жәрдемақыны төлемеу жолымен экономикалық құлдырау жағдайында, әлемдік тәжірибе бойынша бірінші рет сұраныстың төмендеуі – дефляция қолданылды. Сонымен мемлекет өзінің ақшалық қиындықтарын халықтың мойнына аударды.

Басқа да тауарлар тәрізді бағасы өсетін доллар бағамы да инфляцияға әсер етеді. Бұл фактор импортталушы инфляция түрлеріне қатысты.Сатып алынатын долларлар елдегі тауарлар мен қызметтер бағасының сомалық көлемін көтереді, яғни кәсіпорындар, банктер және тұрғындар тарапынан ұлттық валюта мен қосымша төлеуге қабілетті сұранысқа қажеттілік бар. Экономиканың «долларизация» жағдайында мемлекет инфляцияны монетарлық әдіспен бақылау мүмкіндігінен айырылды, өйткені тауарларға ұсыныс тек теңгеде ғана емес, өткізілетін көлемі белгісіз долларда да болады.

Долларға қарағандағы  теңге бағамының төмендеуі бағаның  инфляциялық өсуінің белсенді факторы болды, өйткені импорттық тауарлар Қазақстан тұтыну нарығының жартысын құрады. Импортталған инфляцияның тетіктері доллар мен басқа шетел валюталарына жоғары сұраныстың пайда болуынан айқын көрінді.

Соңғы уақытта Үкімет пен  Ұлттық банк өзінің ақша-несие саясатында екі мақсатқа жетуге ұмтылуда. Бірінші  мақсат – инфляцияны төмендету, екіншісі – экономиканың нақты секторының жағдайы нашарламау үшін теңгенің тиімді бағамын ұстап тұру болып табылады. Бұл мақсаттар іс жүзінде бір-біріне қарама-қайшы. Бюджет тапшылығы мен мемлекеттің ірі қарызды тұтыну мүмкіндігі жоқ кезде инфляцияны төмендету өте қиын емес. Ұлттық банк нарықтан валютаны сатып алуды жіне өзінің алтын-валюта қорын көбейтуді тоқтатуы қажет. Мұндай жағдайда ақша көлемі баяу өсіп, одан кейін ол мүлдем тоқтайды. Бұл инфляцияның төмендеуін ең соңында нөлге дейін алып келеді.

Сонымен бірге бұл нақты. Атаулы құнында көрініс табатын теңге бағамын білдіреді және ол өз кезегінде импорттың өсуіне, экспорттаушылар жағдайының нашарлауы мен өнлірістің құлдырауына әкеліп соқтырады.

 

 

3.2  Ақша жүйесін мемлекеттік  реттеу

 

Ақша айналымын реттейтін  мемлекеттік орган- ол орталық банк, яғни айналыстағы ақша массасын реттейтін  орталық банктің ақша-несие саясаты.Ақша-несиелік реттеуге: реттеу тәсілдері; реттеуші органнның құқығы және міндеттері; реттеудің мақсаты және объектісі  кіреді.Мысалы, 70 жылдардан бастап өркендеген мемлекеттер айналымдағы ақша массасының және несиенің өсуін реттейтін мақсатты бағдарламаларды бекітуде.1975 жылдан бастапАҚШ-тың Федералдық резерв жүйесі (ФРС) Конгресте алдағы 12 айда айналымдағы  ақша массасының өсу немесе қысқару  қарқынының жоспары туралы есеп береді.Бұл  жүйе мақсатты бағдарды және ақша қаражатының  өсу қарқынын  жиі-жиі ақпарат  құралдарында хабарлап тұрады;

Валюта курсын белгілеу, немесе баға кесу (котировка) тәртібі- ол бір мемлекеттің ақша өлшемінің  екінші мемлекеттік ақшаөлшемімен  көрсетілген бағасы (Мысалы, 1 АҚш  доллары = 140 теңге).Қазіргі кезде  ешбір мемлекеттің ақша өлшемінің  алтын құрамы белгіленбегендіктен, ұлттық валютаның сатып алу мүмкіндігінің  ауытқуын, сондай-ақ валюта нарығындағы  айырбасқа түсетін валюталарға  сұраныс пен ұсынысты есептейтін баға кесу әдісі қолданылады.Ең кең  тараған баға кесу әдісі валюта «қоржынына»  негізделген, онда әрбір ұлттық валюта «қоржынға» кіретін басқа ұлттық валюталардың біразымен салыстырылады [29].