Кеден ісі аясындағы лауазымдық қылмыстардың көкейкесті мәселелері

1.3 Қазақстан Республикасы  кеден Комитетінің қазіргі таңдағы  көкейкесті мәселелері 

Қазақстан Республикасындағы  қылмыстың өсу жағдайында қоғамға  азаматтарға аса зор материялдық  нұқсан келтіретін экономикалық қылмыстардың қауіптілігі ерекше.Кең мағынасында  экономикалық қылмыстарға контрабанда  жалған ақшаларды немесе бағалы қағаздарды дайындап сату волюта операцияларының  ережелерін бұзу , мемлекеттік және қоғамдық мүліктерді ұрлау, парақорлық және т.б. жатады.  Алайда нарықтық экономикалық жағдайында тікелей экономика аясында  жасалатын , сауда ережесін бұзу , сапасыз  өнімдерді і сату, жалған кәсіпкерлік , монополияға қарсы заңдарды бұзу және т. б қылмыстардың қоғамдық қауіпі зор.  Экономика аясындағы қылмыстардың обьектісіне нарықтық экономика  жағдайларында , Қазақстан Республикасы саудасының қоғам мен азаматтардың мүдделері жағдайларында қалыптасатын қоғамдық қатынастар. Экономика аясындағы  қылмыстардың обьективтік жағы қасақана , заңға қайшы белсенді әрекеттер  мен сиппаталады. Экономика аясында  қылмыстардың субьектісі мемлекеттік  кәсіп орындарда , мекемелерде және ұйымдарда экономикалық , шаруашылық міндеттерді атқаратын , сондай- жеке кәсіпорындарда істейтін 16 жасқа толған азаматтар болып табылады.Экономикалық қылмыстардың субьективтік жағы қасақана сипатта жасалады.Олардың қылмыстарының  себебі- материялдық мүделілік. Олар өз игіліктерін қоғамның, азаматтардың мүдделеріне зия келтіру есебінене  пайда тауып , жасайды. Экономикалық қызмет саласындағы қылмыстар дың  қазіргі кезеңде көп орын алған  олардың түрлері де қылмыс саласында  алып отырған орны ауқымды десек  қателеспеймі себеббі бұл қылмыстар  басқа қалмыстарға қарағанда  яғни адам мен азаматтарға қарсы  қылмыстардан кейі келтірер зардабы  жоғары және түрлері де көп бұл  қылмыстар тікелей қасақаналық  пен жасалады. Зерттеу тақырыбының  өзектілігі. Ғасырлар тоғысында тәуелсіздік  туын берік қадап, өз алдына егемен ел атанған Қазақстан мемлекетінің даму бағытын басқаша саралап, жаңаша жолға түскеніне де он жылдан асты. Еліміздің мызғымас ірге тасы қаланып, Қазақстан Республикасы Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болып енді, тәуелсіз мемлекет ретінде 120-дан астам елдер  мойындады. Қазақстан Республикасының  Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан  Республикасы тәуелсіздігінің он жылдығына  арналған салтанатты жиналысында сөйлеген сөзінде «біз осы жылдар ішінде, сөз жоқ талай ондаған жылдарға татырлық жылдан өттік, біз Конституция  қабылдадақ, онда билік құрудың жаңа қағидаттарын бекітіп, азаматтардың негізгі  құқықтарын қорғауға алдық. Біздің басты  жетістіктеріміз – 1995 ж. бүкіл халқымыз қабылдаған осы Конституцияның жемісі»,- деді. Қазақстан Республикасының  Құқықтық саясат тұжырымдамасында көрсетілгеніндей қылмыстық заңнамада заңмен қорғалатын әлеуметтік жоғары құндылықтар ретіндегі  адам құқықтары мен бостандықтарының бастылығы мен ажырамастығын  тану негізге алынуға тиіс. Бұл  тұжырымдамада көзделген шараларды  орындау Қазақстанда демократиялық, зайырлы, әлеуметтік, құқықтық мемлекет құруға ықпал етеді. Қазақстан Республикасында  қылмысқа қарсы күрестің 2000-2002 жж. Арналған түбегейлі бағдарламасында әлеуметтік – экономикалық реформаларды және қоғамдық демократияландыруды одан әрі тереңдете түсу, құқықтық салалы реформаларды , қалыптасқан құқықты  қолдану іс-тәжірибесінің өзгеруіне, жаңа құқықтық институттардың құрылуына  байланысты туындайтын қоғамдық қатынастардың  заңнамалық реттелуін қалайды. Міндеттері. Берілген зерттеу жұсысының алға қойған міндеттері – елімізде жиі  кездесіп отыратын экономикалық қызмет саласындағы қылмыстарды болдырмау, оның болуына жол бермеу болып  табылады. Экономикалық қызмет саласындағы  қылмыстар үшін жауапкершілікті  қарастыратын нормалар қоғамдық қатынасты  қорғауға, ел экономикасының еркін  де бір қалыпты дамуын қамтамасыз етуге бағытталған. ҚҚ-тің қарастырылып отырған тарауының маңыздылығы  осында. Контрабанда, ең алдымен, мемлекеттің  экономикалық мүддесіне нұқсан келтіреді, себебі, біріншіден — әкелінетін және шығарылатын тауарларға белгіленген  алымдар мемлекеттік бюджетке түспейді. Екіншіден, елдің экономикасы үшін өте қажетті болғандықтан сыртқа шығаруға тыйым салынған тауарлар (стратегиялық мақсаттағы шикізат) әкетіледі. Контрабанданың затына және субъектісіне байланысты оның факультативтік объектілеріне  қоғамдық қауіпсіздік, мемлекеттік  органдардың қызметі, Қазақстан  Республикасының саяси мүддесі, Қазақстан халкының денсаулығы, тарихи-мәдени мұралары, қоғамның моральдық бастауы  жатады.  Бұл қылмыстың Заттары  — тауарлар мен басқадай заттар. Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 20 шілдедегі «Қазақстан Республикасындағы  кеден ісі туралы» заң күші бар Жарлығының 18-бабының 18 бөлігіне сәйкес, тауар дегеніміз — «материалдық дүниенің кез келген материалдық  заты, оның ішінде валюта, валюталық  құндылык, қуаттың электр, жылу немесе басқа түрлері және осы баптың 21 бөлігінде көрсетілген көлік  құралдарынан басқа көлік құралдары, ал осы баптың 21 бөлігінде сәйкес келік құралдарына «халықаралық тасымалдау және тауарлар үшін пайдаланылатын кез келген құрал, оған контейнер  мен басқа да көліктік құрал-жабдықтар  жатады». Сонымен қатар, кедендік шекара арқылы алып өту үшін арнаулы ереже  белгіленген, кедендік шекара арқылы алып өтуге тыйым салынған немесе шектеу қойылған заттар мен құндылықтар  да бұл қылмыстың заты бола алады. Кедендік шекара арқылы алып өтуге  тыйым салынған заттардың тізбесі  Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің 1993 жылғы 19 ақпандағы «Қазақстан Республикасының шекарасы арқылы алып өтуді декларациялау және оның тәртібі  туралы» қаулысының №5 тіркемесінде берілген. Оған мемлекеттік және қоғамдық кұрылысты күйретуге бағытталған, соғысты, террорды, зорлықты насихаттайтын  баспа және бейнелеу материалдары, сондай-ақ порнографиялық мазмұндағы материалдар, өнер туындылары, көне заттар және басқа едәуір көркемдік, тарихи, ғылыми немесе мәдени құндылығы бар  заттар кірген. [8]

  Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы алып өтуге шектеу салынған заттар тізбесі сол қаулының №6 тіркемесінде берілген, оған ғылыми, көркемдік, тарихи немесе мәдени құндылығы бар заттар, есірткі затына жатпайтын дәрі-дәрмектер, радиоэлектрондық құралдар, байланыс құралдары және жоғары жиілікті құрылғылар, жарқырауық тастардың (құнды тастардан басқа), коллекциялық және сирек минералдардың, палеонтологиялық қалдықтардың үлгілері, авто-мото көлік құралдары және басқалар кірген. Бұл қылмыстың объективтік жағы — осы Кодекстің 250-бабында көрсетілгендерден басқа тауарларды және басқа заттарды ірі мөлшерде кедендік шекара арқылы алып өтуге бағытталған белсенді әрекетпен сипатталады. Жоғарыда аталған Жарлықтың 18-бабының 9 бөлігіне сәйкес Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы алып өту дегеніміз — «тауарларды және көлік құралдарын кез келген тәсілмен Қазақстан  Республикасының кедендік аумағына алып кірумен немесе сол аймақтан алып шығумен байланысты әрекет жасау, оған халықаралық жіберулер мен өткізу, құбырмен тасымалдау көлігін және электр жүйесін пайдалану да кіреді. Көрсетілген әрекеттерге мыналар жатады: Қазақстан Республикасының кедендік аумағына тауарларды және көлік құралдарын алып кіру, оның ішінде, еркін кедендік қоймалардың аумағына Қазақстан Республикасының кедендік аумағының қалған бөлігіне алып кіру — Қазақстан Республикасының кедендік шекарасын іс жүзінде кесіп өту; басқа жағдайларда — Қазақстан Республикасының кедендік аумағынан тыс жаққа, не еркін кедендік зоналар аумағына, немесе еркін тауарлар мен көлік кұралдарын алып шығу ниетін жүзеге асыруға тікелей бағытталған әрекеттер жасау, атап айтқанда — кедендік декларация беру». [9]

  Сонымен, тауарларды немесе басқа заттарды алып кіргенде Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы іс жүзінде кесіп өтіледі, ал алып шыққанда — кедендік декларация беріледі. Сондықтанда, Қазақстан Республикасының кедендік аумағына алып кіргенде, оның ішінде еркін кедендік зоналар аумағы мен еркін қоймалардан кедендік аумақтың басқа бөлігіне алып кіргенде тауарлар мен басқа заттардың кедендік шекараны іс жүзінде кесіп өткен кезінен бастап, ал тауарларды кедендік аймақтан алып шыққанда,сондай-ақ оларды Қазақстан Республикасы кедендік аумағының қалған бөлігінен еркін кедендік зоналар аумағына және еркін қоймаларға алып кіргенде — кедендік декларация берген кезден бастап контрабанда аяқталған қылмыс болып саналады.

 Алып өту мына тәсілдердің  біреуі арқылы жасалуы мүмкін:

1) кедендік бақылауды  айналып өту; 

2) кедендік бақылаудан  жасыру;

3) кедендік ұқсастыру  құжаттарын немесе құралдарын  алдап пайдалану; 

4) декларация жасамау; 

5) кедендік шекара арқылы  алып етуге тыйым салынған  немесе шектеу салынған заттар  мен құндылықтарды жалған декларациялау. 

  Басқа жерлерден және Қазақстан Республикасы кеден органдарының жұмысынан тыс уақытта тауарлар мен көлік құралдары Қазақстан Республикасының кедендік шекарасын тек Қазақстан Республикасы кеден органдарының рұқсатымен ғана кесіп өте алады. Контрабанда жасаудың екінші тәсілі — тауарларды немесе өзге құндылықтар мен заттарды жасыру, оларды құпия жерге тығу немесе табуды қиындататын басқа әдістер қолдану немесе затқа басқа заттың түрін беру. Заттарды кеден бақылауынан жасырып қалу үшін қолданылатын айланың түрі көп. Заттарды, мысалы, киімге, аяқ киімге, бас киімге, қобдиша түбіне, таяқ, шатыр саптарына, тағам ішіне тығады.

2 Қазақстан Республикасы  кеден ісі саласындағы қызметкерлердің  қызмет бабында жасалған қылмыстарға  жауаптылығы

  2.1 Қазақстан Республикасы  кеден ісі саласында жасалатын  қылмыстар

Республикада жасалатын  қылмыстардың үлкен бөлігі пайдакүнемдік  және пайдакүнемдік мақсаттағы күш  көрсету сипатындағы қылмыстар  болып табылады. Экономикалық қылмыстардың өсуіне біздің заңдарымыздың, құқық  қолдану тәжірибеміздің “ақсауы” әсер етеді деуге болады. Және айта кететін мәселе, қылмыскер тұлғалардың  ең жиі кездесетін жасы 18-40 жас аралығы  болып табылады.

Сыбайлас жемқорлықтың мемлекеттің  бәсекеге қабілеттілігін едәуір төмендететіні, қоғамда демократиялық қайта  құруларды жүзеге асыруды тежейтіні, елдің халықаралық беделіне көлеңке  түсіретіні белгілі. Ең бастысы –  адамдардың қоғамдық демократиялық  негізіне деген сеніміне, заң мен  әділдікке деген сеніміне, түптеп келгенде, билікке деген сеніміне сызат түсіретіні даусыз. Ұсынылып отырған зерттеудің негізгі өзектілігі де осында.

Зерттеудің нысаны. Жұмысымызда  сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестегі  әлемдік тәжірибені зерттей, талдай отырып, осы құбылысқа тән себептік-кешендік факторларды, оған қарсы қолданылатын халықаралық-құқықтық құралдарды қарастырып, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің даму тарихына және ұйымдастқан қылмыстылықтың дамуына, басқада қылмыстармен байланыстылығына, сонымен қатар белгілеріне тоқталамыз.

Біздің көзқарасымызға сәйкес ұйымдасқан қылмыстылықты жоғарғы  жасырынды қылмыс түріне жатқызу  оның түп-тамырындағы қатынастарын зерттеуге жол ашады. Көптеген ұйымдасқан қылмыстылықпен күрес мәселелеріне байланысты басылымдарға қарамастан, осы құбылысты зерттеу нәтижесі жауаптан гөрі көптеген сұрақтар туғызуда.

Мемлекетке қауіпсіздік  туғызуыдағы ең басты себебі ұйымдасқан қылмыстылықтың жоғарғы жасырындылығы  құқық қорғау жүйесінің және жалпы  қоғамның осы құбылысқа қарсы  тұруы болып отыр. Осы құбылыс  өзінің жоғары деңгейлі жасырындылығына  байланысты қоғамның барлық салалары және мемлекетке үлкен қауіп төндіруде. Мамандардың пікірінше, халықаралық  деңгейдегі ұйымдасқан қылмыстылықтың 300 млрд. доллар көлеміндегі қаржы-қаражаттары  әртүрлі фирмалар мен кәсіпкерліктің жылжымайтын мүлкіне, сонымен қатар  банктік шоттарына салынған. Осы  қаржылар есірткі, қару-жарақ және рэкеттік жолмен табылғандар. Сонымен қатар, олардың жылдық табысының көлемі 120 млрд. долларды құрайды. Қосымша, бейресми мәліметтерге сәйкес ұйымдасқан қылмыстылықтың ауқымы бұдан да кең көлемде  әрекет етуде.[10]

Зерттеу жұмысының мақсаты  мен мiндетi. Жұмыстың мақсаты –  ұйымдасқан қылмысқа және экономика  саласындағы жемқорлыққа қарсы  күрес мәселесіндегі халықаралық  тәжірибені саралап, оны шешу мәселесін  қарастырып, айқындап, сыбайлас жемқорлық  қылмысқа қарсы күрес жөніндегі  заңнаманың қоғамның дамуына қарай  іс жүзінде жетілдіріп отыратынына  көз жеткізу. Ол үшін мынадай міндеттерді  орындау көзделді:

- сыбайлас жемқорлыққа  қарсы күрес туралы мәселенің  ғылыми-теориялық негіздерін айқындау;

- сыбайлас жемқорлықтың  болмысын, түрлерін, негізгі белгілерін, ерекшеліктерін, субъектілерін анықтау,  сондай-ақ пайда болу себептерін  айқындау;

- сыбайлас жемқорлық қылмыстарды  себептік-кешендік факторларына  қарай топтастырып, оларға сипаттама  беріп, жіктеу;

- әлем мемлекеттерінің  сыбайлас жемқорлықтың алдын  алу және жолын кесу мәселесіндегі  тәжірибесін зерттеу;

- дүниежүзілік қауымдастықтың  сыбайлас жемқорлыққа қарсы 

қолданылатын халықаралық-құқықтық актілеріне шолу жасап, олардың әр мемлекеттің  даму ерекшеліктеріне қарай қолданылуын  талдау.

Зерттеу материалдары. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселесін  Б.В Воложенкин, Г.А. Сатаров, П.А.Кабанов, М.Л. Цирик, М.И. Лёвин, Н.А. Морозов, И.И.Сулима, Г.В. Игнатенко, Ю.А.Кузнецов, А.В.Хомутова және де басқа ғалымдар зерттеді.

Жемқорлықтың қағидаларын, түрлері мен нысандарын, себептік-кешендік факторларын, сондай-ақ шетел мемлекеттерінің  тәжірибесін пайдалануды, қолдауды ұсынған мынадай қазақстандық ғалымдардың  еңбектері осы мәселенінің зерттелуіне  елеулі үлес қосты: Б.А.Амрекулов, Г.И.Баймұрзин, И.Ш.Борчашвили, С.Ғ.Қапаров, Ш.Құттаяқов, Д.В. Құрбатов, Г.С.Мәуленов, М.О.Нәукенов, С.С.Сартаев, Е.З.Тұрғымбаев, М.К. Ынтықбаев  және тағы басқалар.[11]

Жұмыстың зерттеу әдiсi. Жұмыс сыбайлас жемқорлыққа қарсы  күрес саласын зерттеуге арналғандықтан, сыбайлас жемқорлық факторларын  белгілеудегі негізге алынған сипаттамалы  әдіс, талдау әдісі, осы құбылыстың себептерін анықтау, ерекшелігін нақтылау үшін салыстырмалы әдіс, салыстырмалы-тарихи, бақылау әдiстері қолданылды.

Зерттеудiң теориялық  және практикалық маңыздылығы. Зерттеудің нәтижелерi мен тұжырымдары ұйымдасқан қылмыс пен сыбайлас жемқорлық, оған қарсы күрес мәселесінің ғылыми негiздерiн өз деңгейiнде толықтырады. Арнайы зерттеу нысанасы негiзiнде  ұйымдасқан қылмыс пен экономика  саласындағы жемқорлыққа қарсы  күрестегі әлемдік тәжірибені жинақтап, жүйелеуге талпыныс жасалды. Ұйымдасқан қылмыстылықты жоғары деңгейлі жасырынды  қылмыстардың бір түрі ретінде қарастыру  оның түпкі мәселелерін анықтап, шешуге және құқық қорғау органдарының осы аталған мәселелермен күресінің  нәтижесін тиімді түрде арттыруға  әсерін тигізеді. Қылмыстылық - әрбір  қоғам өмірінің қарама - қайшылықтары салдарынан пайда болатын құбылыс  болып табылады. Әрбір қоғам өзінің даму кезеңіне байланысты, әлеуметтік құрылысы мен әлеуметтік – экономикалық процестеріне байланысты өзіне тән, тиісті қылмыстылық деңгейіне ие.

Сыбайлас жемқорлықтың даму тарихы ежелгі кезеңнен бастау алады. Атақты француз философы Шарль Луи  Монтескье: «Көптеген ғасырлар тәжірибесі көрсеткендей, қолында билігі бар  адам, қылмыс жасауға бейім тұрады және де тиісті шекке жетпейінше, сол  бағытта әрекет жасай береді», - деп  айтқан. Сыбайлас жемқорлық құбылысын  халықаралық заманауи тұрғысынан түсіну және оған қарсы күрес шараларын  іске асыру жолдары қылмыстың  алдын алу және құқық бұзушылармен жұмыс жүргізу жөніндегі БҰҰ-дың  Сегізінші Конгресінің хатшылығы  әзірлеген «Сыбайлас жемқорлыққа  қарсы күрес бойынша практикалық  шаралар» атты нұсқаулықта көрініс  тапты (Гавана, 1990 жылғы тамыз-қыркүйек). Осы құжатты талқылау нәтижесінде  әлемдік қауымдастыққа сыбайлас жемқорлықтың мынадай ерекшеліктері  ұсынылды:

Осы ұғымның мағынасынының  сипатына қарай сыбайлас жемқорлыққа  жататын барлық құқық бұзушылықтар енгізілуі тиіс, олар: этикалық, тәртіптік, әкімшілік және қылмыстық-құқықтық бұзушылықтар, бұл сыбайлас жемқорлық  жолына түскен субъектінің қызметтік  бабын өз басының пайдасына асыра  пайдаланып, заңды бұзғандығынан  көрінеді.

Мемлекеттік қызметтегі тұлғаларды сыбайлас жемқорлық жолына итермелейтін субъектілердің қызмет шеңберін шектеу. Бұған шенеуніктердің артықшылықтарды  заңсыз пайдаланғанын жатқызуға  болады, осындай қызмет көрсететін субъектілердің шеңберін жеке және заңды  тұлғалар толықтырылып отырады.