Ежелгі Египет мәдениетінің қалыптасуы

Көптеген статуялар мен  статуэткалар, эскиздер, зиратардағы  әр түрлі суреттер, папирустағы әшекейлер  ежелгі египетте өнердің жоғары дәрежеде болғанына дәлел болады. Археологиялық  қазба жұмыстары нәтижесінде  мол ескерткіштер ашылды. Олардың  барлығы жазбаша деректерге қосымша  болып, солар арқылы ежелгі адамдардың дүниетанымы мен шаруашылығы туралы деректер береді. Ежелгі египеттіктер құрылысы жағынан алғанда күрделі, деңгейі бойынша өте жоғары, мәдениеті жағынан өте бай, тек қана шығыс елдеріне ғана емес, сонымен қатар ежелгі гректерге үлкен әсер берген өркениетті басынан кешірді. Көптеген мәдени құндылықтары қазіргі таңда әлемдік мәдениет қазынасына және адамзат игілігіне айналып отыр. Әсіресе Ніл өзінінің жағасында шаруашылықтың дамы: рационалды ұйымдасқан егіншілік материалдық мәдениеттің құрылуына ерекше рөл атқарды. Сонымен қатар мәдениет, білім, ғылым, рухани дамуы египеттіктерді мемлекет пен әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынасты одан ары дамытуға қадам жасады.

Материалдық мәдениет ескерткіштерімен жазбаша деректерге қосымша рөл  атқарады. Материалдық деректер египеттіктердің  өмірімен тығыз байланысты. Материалдық  ескерткіштердің көпшілігі египеттіктердің  жерлеу орнынан, храмдар мен пирамидалардан табылды. Египет тарихын зерттеуде  деректерді жарыққа шығарумен археология ғылымы айналысады. Жүйелі археологиялық  қазба жұмыстары ХІХ ғасырдың ІІ жартысында басталып, қазба жұмыстары  деректерді ғылыми айналымға енгізді.

Ежелгі египеттіктер құрылысы жағынан алғанда күрделі, деңгейі  бойынша өте жоғары, мәдениеті  жағынан өте бай, тек қана шығыс  елдеріне ғана емес, сонымен қатар  ежелгі гректерге үлкен әсер берген өркениетті басынан кешірді. Көптеген мәдени құндылықтары қазіргі таңда  әлемдік мәдениет қазынасына және адамзат  игілігіне айналып отыр. Әсіресе  Ніл өзінінің жағасында шаруашылықтың  дамы: рационалды ұйымдасқан егіншілік  материалдық мәдениеттің құрылуына  ерекше рөл атқарды. Сонымен қатар  мәдениет, білім, ғылым, рухани дамуы  египеттіктерді мемлекет пен әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынасты одан ары дамытуға қадам жасады.

4 Мысыр сәулет өнері

Ежелгі Египет - әлемдік өркениеттің  дамуына үлкен әсер еткен ежелгі мәдениеттердің бірі. Б.з. дейінгі 3000 жылы перғауын патшалар басқаратын ерте құл  иеленуші, орталықтандырылған озбыр  формадағы мемлекет пайда болды. Египеттің жоғарғы билігін құрған негізгі принциптер оның мызғымастығы мен ақылға сыйымсыздығы болды.

Мысыр тарихына көз жүгіртер болсақ, қай дәуірде болмасын ондағы сәулет ғимараттары мен мүсін өнері  бір-бірімен сабақтасып, бірге дамып  отырған. Гизе пирамидаларын, оның корғаушысы сиякты айбынды да асқақ Хефрен сфинксінсіз, Қарнак, Луксор алдындағы Құдай бейнелі  мүсіндерсіз елестету ешбір мүмкін емес. Олар бірін-бірі толыктырып, жарасым тауып тұрған ғажап дүниелер.

Пирамиданың аумағы мен зәулім кұрылысына тең келер тас құрылыс бүкіл  әлемде жоқтың қасы. Оның биіктігі 147 метрге жетсе, ал қырларының ұзындығы 235 метрге жетеді. Ғаламат тас кесектерден  әдемілеп өрілген сәулет ескерткіші бес мың жыл бойы әлі мызғымай сол күйі сақталғаны мәлім. Осындай  алып кұрылысты басқарған сәулетші Xемиун еңбегі орасан зор болды. Мысыр елі кейінгі ғасырларда да дүниежүзілік мәдениет пән өнерге өлмес мұра қалдырды. Сондай сәулет өнерінің бірі — б.з. д. XX—XIII ғасырларда салынған Қарнақ гибадатханасы. Оны сол кездегі ел басқарған ұлы перғауын III Аменхотеп салдырды.

Патша сәулетшілерден бұл ғибадатхананың ешбір құрылысқа теңдеусіз ерекше болуын талап етті. Шынында да, ғибадатхана  бұрын-сонды жер бетінде болмаған ауқымды құрылыс болды. Амон —  Күн Құдайына арнап тұрғызылған  храм — бірнеше ғасырлар бойы салынды. Адам сенгісіз, биіктігі 20 м, диаметрі 4 м болатын тас бағаналардан тұрғызылған  гипостиль — колонналы залдан тұратын ғибадатхананы тіршіліктен  тыс бір күш тұрғызғандай әсер береді. Оның сұстылығы мен керемет  зәулімділігі, бағаналар мен керегесіндегі, маңдайшаларындағы шымшытырық көптеген жазу мен бедерлеме суреттері  көрген адамдарды таңдандырып, тұңғиық  қиял-ойға батырып, өзіне табындырып, құдіреттілігіне бас игізеді. Ғибадатхананың негізгі сарайының ұзындығы — 103 м, ені — 53 м, барлығы 140 бағаналардан тұрғызылған. Қарнақ құрылысы өзінен кейінгі  әлемдегі сәулет өнерінің тарихына үлкен  бетбұрыс әкелді, бағаналы кұрылыстардың  дамуына жол ашып, үлгі болды. Кейінгі  дәуірлерде тұрғызылған сәулет өнерінің қайталанбас маржандары саналатын  Афины акрополі, Парфенон, Гера храмдары соның айғағы.   

Мүсін өнерінің ішінде өзінің көнелігімен  де, асқақтаған ауқымдылығымен де Хефрен сфинксі ерекше көзге түседі. Денесі арыстан бейнесінде салынып, бас  жағы перғауын Хефрен кейпін елестететін  асыл ескерткіштің негізі табиғи гранит тастан қашалып жасалған. Осынау Хефрен мүсінінен бастау алған Мысырдың монументальді ескерткіш белгілері  жан-жақты дамып, жайдақ бедерлеме  өнерде де, керегелік-росписьтік өнерде де өзінің канондық ерекшелік өлшемділігін қатаң сақтап отырған. Әсіресе бедерлеме, келбеттік өнер туындыларында бейнелеу ағымы ерекше жетістіктерге жеткен. Оны біздің заманымызға дейінгі III мыңжылдықта жасалған сәулетші Хесирдің бейнесінен байқауға болады. Онда Мысыр өнеріне тән қасиет, нақты ережелер толық сакталған.

Мүсін өнерінің ішінде өзінің көнелігімен  де, асқақтаған ауқымдылығымен де Хефрен сфинксі ерекше көзге түседі. Денесі арыстан бейнесінде салынып, бас  жағы перғауын Хефрен кейпін елестететін  асыл ескерткіштің негізі табиғи гранит тастан қашалып жасалған. Осынау Хефрен мүсінінен бастау алған Мысырдың монументальді ескерткіш белгілері  жан-жақты дамып, жайдақ бедерлеме  өнерде де, керегелік-росписьтік өнерде де өзінің канондық ерекшелік өлшемділігін қатаң сақтап отырған. Әсіресе бедерлеме, келбеттік өнер туындыларында бейнелеу ағымы ерекше жетістіктерге жеткен. Оны біздің заманымызға дейінгі III мыңжылдықта жасалған сәулетші Хесирдің бейнесінен байқауға болады. Онда Мысыр өнеріне тән қасиет, нақты ережелер толық сакталған.

Б.з. дейінгі ІІ мыңжылдықтың бейнелеу өнерінің жауһары Тутанхамон перғауынның  әйелімен бақшадағы барельефі, Аменхотеп  ІV әйелі – Нефертитидің скульптуралық  портреті, Аменхотеп ІІІ мүсіні болды. Ежелгі Египеттің бейнелеу өнеріне  фигураларды жазық бейнелеу, статикалық, канондық шарттылық тән. Ерлердің денесі қызыл түспен, әйелдердің түсі қызғылт  түспен, ал шаштары қара түспен, киімдері ақ түспен бейнеленген. Өнер мелшиіп  тұру сипатында болады.

Египеттің көркем әдебиетінің ең ерте ескерткіштері б.з. дейінгі ІІ мыңжылдыққа  жатады. Бұл – патшалар мен даналардың ұлдарына ақыл айтуы, ғажайыптар, сиқыршылар туралы көптеген ертегілер, повестер. Ежелгі Египет әдебиетінің ұзын сонар, дерексіз шығармаларының бірі – «Көңілі  қалған адамның өз жанымен әңгімесі» («Беседа разочарованного со своей  душой»).

4.1 Әлемнің жеті кереметі - пирамидалар

Әлемнің алғашқы жеті кереметінің  ең ғажайыбы – Египет пирамидасы. Ол – біздің жыл санауымыздан 27 ғасыр  бұрын салынған Египет патшаларының мазары. Ең биігі – 146 метр. Византиялық  Филон жазып кеткен әлемдегі жеті кереметтің біріншісі осы Египет пирамидасының біз білетін тарихы: мұнан бес мың жылдай бұрын, біздің дәуірімізге дейінгі 2700 жылдары  перғауын Хеопстың бұйрығымен алғашқы  пирамида құрылысы басталып, кейіннен үлкенді, кішілі бірнеше пирамида салынды. Пирамида ежелгі Мысыр перғауындарының  қабіріне ескерткіш белгі ретінде (Гизадағы Хеопс пирамидасы және тағы да басқалары) тұрғызылғанымен, кейбір пирамидалар ғибадатхана, қазына қоймасы  ролін де атқарды.

Пирамида – архитектурада  төрткүл дүниенің төрт тарапына түгел  қарап тұратын, төрт бұрышы ту биіктегі бір нүктеде түйісетін алып құрылыс. Пирамида тарихын зерттеуші кейбір адамдардың пікірінше, пирамида төрт бұрышының  бір нүктеде түйісуі әу баста  Адам Ата (ғ.с.) мен Хауа Анадан тараған  адамзаттың бірлігін бейнелейді. Негізінен, пирамидаға ұқсас құрылыстар (ғибадат-хана тұғыры, космологиялық құрылыстар) Орталық және Оң-түстік Африка жерінде (біздің замаңымыздың 1-мыңжылдығы) де кездеседі. Халық арасында: «Тіршілік  уа-қыттан қорқады, уақыт пирамидадан  қорқады», - деген қанатты сөз  бар. Бұл пирамиданың мәңгілік ескерткіш  етіп салынғанын, оның уақыт тезіне бой бермей, адамдарды аһ ұрғызып, сахараның күзетшісі, тарихтың куәгері  ретінде тапжылмай тұра беретіндігін танытады.

«Құдіретті құдай» — фараондардың о дүниеге барғанда жанға сая, басқа баспана болатын мәңгілік ғұмырдағы үйлері — пирамидалар көргенді де, көрмегенді де таң қалдыратын дәуір ескерткіштері, «әлемнің жеті кереметі» аталған өнер туындыларының бірінен сана лады. Ерекше атап өтетін бір жай, Египет сәулетшілері өз есімдерін өздері жасаған ескерткіштерге тасқа қашап жазған, демек олар өз еңбегінің нарқын түсіне білген, сондықтан да өз даңқын шығаруға, оны болашақ ұрпаққа мұра етуге арланбаған. Дұрыс та, әділ шешім, өйткені ежелгі заманды былай қойғанда, осыдан небәрі бірнеше ғасыр бұрын ғана салынған феодалдық Еуропаның соборлары мен сарайларын, шіркеулері мен князь үйлерін және тағы да басқа тамаша ғимараттарды салған сәулетшілердің есімдері ілуде бірі болмаса, көпшілігі осы уақытқа дейін белгісіз күйінде қалды. Ал, бүгінгі ұрпақ осыдан бес мың жылдай бұрын тұрғызылған Египеттің ең көне пирамидасы — перғауын Джосердің пирамидасын жасаушының аты-жөнін білуі — осы ащы шындықтың айғағы болса керек. Оның сөулетшісі — Имхотептің ғалымдық, дәрігерлік, философиялық еңбектері өз заманында аса жоғары бағаланған. Ол сонымен қатар ұрпақтар есінде ұлы балгер, сиқыршы ретінде де қалған, өйткені ғылым дамуының сонау бастауы кезеңінде ғұмыр кешкен ғалымдардың өмірі міндетті түрде балгерлікпен астасып жатқан. Имхотеп тіптен екі рет құдай деп танылған. Арада екі жарым мың жыл өткенде гректер оған «медицинаның құдайы» ретінде табынған. Оның мүсіні, сірә, ғалымдарға орнатылған алғашқы мүсін болуы да ғажап емес. Оның мүсіндері сақталынбаған, бірақ Мемфисте Имхотептің құрметіне орнатылған ғибадатхана бар.

Джосер пирамидасы көп  сатылы құрылыс, ол ұзыннан-ұзаққ басқыш тәрізді аспанға өрлей береді. Бұл пирамиданың биіктігі — 60 м. болса, одан кейінгі салынған пирамидалар  одан да биік, одан да аумақты. «Сонда осындай  алып құрылыстарды салу неге қажет  болды екен?» — деген ойға еріксіз  келесің. Біздің ойымызша, жиналған байлықты қоғам өзінің билеп-төстеушілері арқылы аспан мен жер үстіндегі өктемдігін жүзеге асыру ісіне жұмсаудан  басқа амал таппады. Сонымен бірге  жұмыр басты пенденің ой-қиялын өзіне  табындырып қою үшін тірі құдай —  перғауын о дүниеден тыныш орын алмақ  та болған шығар. Басқаны былай қойғавда, пирамидалардың өте биік етіп салынуы  — өзін құдаймен қатар қойған тәкаппар да, мансапқор перғауынның қарапайым  халықтан артықшылығын көрсету мақсатынан да туған сияқты. Әйтеуір, қалай болғанда да Египет мәдениетінің бастауында салынған бұл пирамидалар өз еліндегі ғана емес, бүкіл дүние жүзіндегі ең құдіретті ғимарат болып қала береді.

«Әлемнің жеті кереметінің» бірі болып саналатын пирамидалар  әлі күнге дейін бізді ерекше құрылысымен таңдандырады. Себебі адам баласын таң қалдырған мәдени мұралар күлге айналып, гүлденген қалалар жермен –жексен болды, бірінен – бірі болып жоғала бастады. Ал бүгінгі күнге кереметтердің ең көне осы Мысыр пирамидалары ғана жетіп отыр. Ендеше көне тарихтын куәгері болған бұл тамаша ғимараттар әлі де талай ұрпақтардың қызықтай берер аса құнды мәдени ескерткіш ретінде қала бермек.

4.2 Хеопс пирамидасы

Мысыр пирамидалары – Мысыр  жерінде орналасқан ежелгі пирамидалар  кешені. Осынау зор тас құрылыстар Ежелгі Египет перғауындарының сағанасы болып саналады. Сағаналар осыдан 5 мың жыл бұрын салынған.

 Ең үлкен пирамида  Хеопс перғауынның әмірімен тұрғызылған.  Оның биіктігі – 147 м. Ежелгі  грек тарихшысы Геродоттың жазбасында  пирамиданы 100 мың адам 20 жыл бойы  салғандығы айтылады. Пирамидалардың  салынуы, құрылысы жөнінде айтылған  пікірлер сан алуан. Дегенмен  аптапты Египет аспаны астында  мыңдаған құл тас қарумен дәу  тастарды бөліп алып, оны құрылыс  орнына арқанмен сүйретіп жеткізген,  пирамида биіктеген сайын тас  блоктарды қолмен жоғары көтерген  деген пікірлер басым.

 Алып құрылыстар осы  күнге дейін көрушісін қайран  қалдырады. Осы пирамидалар Әлемнің  жеті кереметінің біріне кіреді.

Хеопс пирамидасы салынғалы  бергі 4 мың жыл бойы осы бір  сұрақ кімді де болсын мазалауын  қояр емес. Ол туралы аңыз да көп. «Осыншалық алып дүниені адам салуы мүмкін емес»  деп күмәнданатындар да кездеседі. Біреулері «жындар салған болуы  ықтимал» десе, бәзбіреулері «бұл - жер  бетінде болған басқа өркениеттің  белгісі» дейді, енді бірі «жоқ, мұндай кереметті бөтен ғаламшардан  келгендер салған» деген болжамдарын  ұсынып бағады. Неге олай? Себебі, бүгінге  дейін және технология дамыған қазіргі  заманда да дәл осындай теңдессіз  құрылысты адамдар әлі өз қолымен  сала алған жоқ. Мысалы, 1989 жылы Париж  қаласындағы Лувр мұражайының жанына салынған сәулетші Пэйдің шыны пирамидасының  биіктігі 22 метрден аспайды. 1972 жылы АҚШ-тың Сан-Франсиско қаласында  пирамидаға еліктеп салынған халықаралық  штаб-пәтердің алып құрылысы бар. 48 қабаттан тұратын ғимараттың биіктігі 260 метр болғанмен, көлемі Хеопс пирамидасының  жартысына жетпейді. Сондықтан да, Хеопс пирамидасы - адамзат тарихындағы 7 кереметтің бірі. Грек тарихшылары 7 кереметке: Олимпиядадағы Зевстің статуясын, Галикарнастағы мавзолейді, Ирактағы Семирамиданың аспалы бағын, Родос  аралындағы 32 метрлік Гелиос алып мүсінін, Александрия маягын, Эфестегі Артемида ғибадатханасын жатқызады. Бірақ, осылардан  бүгінге дейін аман жеткені осы  Хеопс пирамидасы ғана. Аңыздарға  қарамастан оны салғызған иесі мен  қалай тұрғызылғаны жөніндегі деректердің  анықталғаны рас.

Таңғаларлық деректер. Мысырдың Гиза жазығында тұрған Хеопс пирамидасын «Ұлы пирамида» деп те атайды. Себебі, 4 мың жылдан аман жеткен жалғыз жәдігер - биіктігі 147 метрге жететін әлемдегі ең алып ғимарат. Әрі өте дәл құрастырылған, ең ірі тастан жасалынған бірден-бір құрылыс. Хеопс пирамидасының жалпы салмағы 5 млн. тоннаға жетеді. Бүкіл құрылысты салуға 2 млн. куб тасблок жұмсалған. Пирамиданың ірге көлемі 5,15 гектар жерді алып жатыр. Оған 200 теннис алаңын, Римдегі Әулие Петрдің екі шіркеуін орналастыруға болар еді. Кезінде Наполеон Гизадағы басты үш пирамиданың тас блоктарымен Францияның барлық шекарасын 3 метр биік, 30 см қалың қорғанмен қоршауға жетеді деген қызық есеп шығарған екен. Осындай ақылға сия бермейтін алып дүниені IV әулеттің екінші басқарушысы перғауын Хуфу б.э.д 2551-2528 жылдары Ніл өзенінің батыс жағалауына өзінің болашақ моласы етіп салғызған. Пирамидадан бүгінге жетпей жоғалғаны - құрылыстың ұшар басынан көз шағылыстырып тұратын үшбұрышты сом алтын, пирамиданың сыртын түгелдей қаптап, алыстан аппақ қардай етіп көрсететін әктас тақталар.

Пирамидалар салынуы. Ең әуелі пирамидалардың өте дәлдікпен салынғаны таңғалдырады. Соншама көп тастардың қандай жолмен өңделіп, қалай жеткізіліп, қалайша қаланғаны да жұмбақ. Геометриялық орналасуы да ғажап: оның төрт жағы дүниенің төрт бұрышына бағытталған, бар-жоғы 8 минуттық ауытқу байқалады. (20 см). Ал, Хеопске көрші 143,5 метрлік биік Хафр пирамидасы, келесі 65 метрлік Менкаур пирамидасы үшеуі биіктен қарағанда, батысқа қарай дәл өлшеммен шұбырта бағытталып салынған (2-сурет). Хеопс пен Менкаур пирамидаларына қатарласа қаз-қатар үш-үш кіші пирамидалар орналасқан. Ол перғауындардың әйелдері мен апа-қарындастарына арналған молалар болған. Олардың да өзара өлшем ұқсастықтары егіз тамшыдай. Хафрдың тұсына таман салынған адам басты, арыстан денелі 20 метрлік әйгілі алып Сфинкс тұтас жартастан қашалып жасалынған (1-сурет). Қарапайым құрал-саймандармен мұншама сұсты дүниелерді қалай салғаны туралы дәлелді болжамдар ғана айтылады. Әйтпесе, сырлы жұмбақтар сол алып тастармен бірге қаланып, уақыт қойнауына мәңгі жұтылып кеткенге ұқсайды. Пирамидаларды салмас бұрын оның тұратын орны тегістелген. Мінсіз тегістеу үшін құрылыс алаңына су жіберілген. Құрылыс алаңы дымқылданып, жібіген соң торкөз жыралар қазылған. Жыралардың тереңдігі бірдей болу үшін арнайы таяқтармен өлшеп теңестіріп отырған (3-сурет). Су тартылған кезде жыраларда шамалы су қалдырылған. Осылайша судың көмегімен жібітілген тасты қыртыстарды түгел тегістеген. Әрі жырадағы қалдырылған судың деңгейін бір тегіс өлшем үшін құрал ретінде қолданған. Осылайша тегістелгендіктен пирамида бір сызат түсіп жарылмай, сәл қисайып ауытқымастан мызғымай тұр.