Криминалистиканың жалпы теориясы

объектілердің сыртқы құрылысының салыстырмалы турактылыгы — бүл белгілі бір уакыт аралығында объектінің өз формасы мен басқа объектілерден бөліп қарастыруға мүмкіндік беретін айрыкша белгілерін сақтау касиеті. Трасологиялык зерттеудің объектісіне тек кана кдтты заттар, яғни кдсиеттері салыстармалы түрде өзгермейтін объектілер жатады. Із калдырған объектінің белгілері және ізде көрініс тапқан белгілер белгілі бір уақыт аралығында езгеріске ұшырамаған жағдайда ғана трасологиялык идентификацияны жүзеге асыруға болады. Қатты заттардың сырткы кұрылысы салыстырмалы тұракты болғандыктан, олардың іздері ұзак, уакыт аралығында өзгеріске ұшырамайды және зерттеу жүргізу үшін қажетті акпаратты сактай алады. Бүл касиет із қалдырушы мен із кдбылдаушы объектілерден әр түрлі көрініс табуы мүмкін. Мысалы, бұзу кұралының бөгетге калдырған ізі уакыттың етуіне карамастан өзгеріске үшырамайды, ал тістін тағамда (алма, алмұрт) калдырған ізі аз уақыттын ішінде де өзгеріске үшырайды. объектілердің сыртқы қурылысы, соның ішінде онын жеке белгілері (детальдары), белгілі бір жағдайларда басқа бір объектілерде өз бейнесін дәлме-дәл түсіру кабілетіне ие жеке белгілердің дәлме-дәл, әрі толык. көрініс табуы. Жеке белгілердің толык және дәлме-дәл көрініс табуы іздің пайда болу жағдайларына байланысты. Олардын негізгісіне — із қалдырушы мен із кабылдаушы объект материадцарының физикалык касиеті жатады. Сонымен катар, объектілердің карым-катынаска түсу механизмі де жатады. Із кабыддаушы объект неғұрлым иілімгіш (созылмалы), күрамдык күрылысы үсағырақ болса, пайда болатын іздің детальдары соғүрлым нактырак, айкынырақ көрініс табады;

• пайда болатын ізде объектінін сырткы кұрылысының көрініс табуы айналы түрде кері жүретін процестің нәтижесі түріңде карастыруға болады. Мысалы: деңес (шығынкы) объектілер (аяқкиім ұлтаны (табаны) жүмсак, материалдарда: кұмда, лай-батпақтарда) көлемді іздерді қаддырады. Іздің пайда болу кезіндегі жағдайларға катысты баска да өзгешеліктерді байкауға болады. Мысалы: беткі қабаттын, бедерлі болуынан із тырна-лыптүседі.

Сонымен, трасологиялық  зертгеудің негізгі объектісі болып табылатын із-бейнелеуші объектілер екі объектінің өзара қарым-катынаскд түсу нәтижесінен пайда болады. Із қалған объект — із-қабылдаушы, ал із кдлдырған объект — із-қшідырушы деп ата-лады. Із пайда болған кезде кдрым-катынасқа түсетін беткі қабат-тар — түйісу кабаттары деп аталады.

Іздердің түйісуі кезінде  объектілер физикалық, химиялық және биологиялық  әсерге түседі. Физикалык әсер ету  механи-калык және жылулық болуы  мүмкін.

Трасология — механикалық  әсерге түсетін іздерді зерттейді. Трасологиялык зерттеудін мәнін — түйісетін (контактілі) объек-тілерге механикалык, жағынан әсер етудің ерекшеліктерін және •осының нәтижесінде пайда болатын іздерді зерттеу құрайды.

Қалыптасу жағына байланысты іздерді келесідей топтарға жүйелеуге болады: статикалық және динамикалык,; квлемдіжәне беткі қабатты', локальды және перифериялық.

Статикшіык, іздер дегеніміз  — із қалдырушы объектінің әрбір  бөлігінің (нуктесінің) із кабылдаушы объектіде дәлме-дәл бейнеленуі нәтижесінде пайда болатын іздер. Мүндай іздер коз-ғалыста болған объектінің тоқтауы кезінде пайда болады. Із пай-да болған кезде объектілер салыстырмалы түрде (тыныштық) кимылсыз (статика) күйде болады. Мысалы: адамнын тұрған кездегі аяқкиімінің ізі, қолдын папиллярлы ернектері бар ізінің қалуы, есіктегі бүзу қүралының басылып-жаншылған ізі.

Динамикалық іздер дегеніміз  — із қалдырушы объект нүктелерінін із кабылдаушы объект бетінде сырғу-жылжу  нәтижесінде пайда болған іздер. Объектінін, дөңес жерлері ойыс іздерін, ал ойыс жерлері томпак (жүмыр) іздерін қалдырады. Динамикалык, іздерге кесілген, шабылған, үйкелген және т.б. іздержатады.

Көлемді іздер дегеніміз  — із калдырушы объектінің із қабыл-даушы  жұмсак объектіде шүнқыр түрівде  қалуы, яғни қабыл-даушы объектінің деформацияға түсу (өз қалпын өзгерту) нәтижесінде пайда болған іздер. Мұндай іздерде үзындығы, енімен катар үшінші өлшем — терендігі көрсетіледі. Сондыктан осы іздерді зерттеу аркылы мәліметтерді көлемдірек түрде алуға болады. Мысалы: лайлы жерде қалған көлік күралының про-текторларының іздері және т.б.

Беткі қабатты іздер  дегеніміз — тығыздығы жағынан  шама-мен бірдей (немесе із кабылдаушы объектініңтығыздығы көбі-рек) объектілердің  бір-бірімен катынасқа түсу нәтижесінде  пай-да болған іздер. Бұл іздер көлемді  емес, беткі кдбатты болып табылады. Мысалы: шыны бетіндегі кол саусактарынын майлы іздері, протектордын асфальтта калған іздері, бояу жағылған еден бетіндегі аяқкиімнің іздері.

Беткі кабатты іздердің өзі екі топқа бөлінеді: қатпарлану (от-слоение) және қабаттшіу (наслоение) іздері. Қабатталу іздері - із қалдырушы объекті бөліктерінің із кабылдаушы объектінің бетінде кдлып кою нәтижесінде пайда болады. Байланысқа түскен объект беткі кабатта өз белгілерін калған бөлшектері аркылы бейнелейді. Мысалы: қол саусактарының майлы іздері, канаған колымен - есік, терезе бетін үстау нәтижесінде қанға боялған іздердің қалуы және т.б. Қатпарлану іздері — із қалды-рушы объект із қабылдаушы объектінің беткі қабатының бөліктерін өзімен алып кету нәтижесінде пайда болатын іздер. Мысалы: бояуы кеппеген еден бетінде аяккиімнің калған іздері жәнет.б.

Локальды іздер дегеніміз  — объектілердің беткі кдбатының  бай-ланысқатүсуі нәтижесінде пайдаболған  іздер. Мысалы: аяқкиім ізі (көлемді  немесе беткі кдбатты) мен жер (топырак) бетінің байланысқа түсуі кезінде езгеріске ұшырауынан пайда болады, бірақ іздің жан-жағындағы беткі кдбат өзгерісіке үшырамайды.

Перифериялык, іздер —  керісінше байланыскд (контактіге) түсетін объект жиектерінің сыртындағы өзгерістердің нәтиже-сінде пайда  болған іздер. Мысалы: сыртқы беті шаң болған аяқ киімнен таза еден бетінде кылмыскердің жүруі кезінде шаң аяқ киімнен сырғып түсіп, аяк киім жиектерінің сыртындағы табан конфигурациясын кайталайтын із еден бетінде калуы арқылы пайдаболады.

Көріну дәрежесіне байланысты іздер: көрінетін, элсіз көріне-тін (нашар) және көрінбейтін болып бөлінеді. Көрінетін іздер арнайы әдістерді колданбай-ак. карапайым көзге көрінеді. Әлсіз көрінетін іздер немесе көрінбейтін іздер — із кдбылдайтын объектінщ түсі тасаланып өзгеруі немесе түскен із көлемінің шағын көлемді (микро іздер, микро бөлшектер) болуы негізінде пайда болады.

Нашар көрінетін немесе көрінбейтін іздерді арнайы жарық-тандыру  әдістерін колданып немесе іздің  түсуі мүмкін беткі қабатка әр түрлі заттармен механикалык  немесе химиялык зерт-теу жүргізу арқылы тауып айқындауға болады. Іздерді табу, бекіту және алу әдіс-тәсілдері іздердің қай категорияга (яғни көлемді немесе беткі кабатты ма, көрінетін немесе керінбейтін бе) жататындығына байланысты тандап алынады. Окиға болған жерде ізді іздеп таппас бүрын оньщ жағдайымен танысу керек. Ол үшін окиға болған жердегі жекеленген заттардын жағдайы мен орналасуын анықтап зерттеу қажет; қылмыскердің келуі мен кетуі мүмкін жолдарын анықтау керек; қандай заттарды қолмен ұстағанын, орнын ауыстырғанын және т.б. мәселелерді шешу кажет. Осы мақсатта кәзімен көрушілер мен жәбірлену-шілердің жауаптарын оқиға болған жерді шолып қарауының нәтижесінде қолданылады.

  Іздерді табу, бекіту  және алудық жалпы ережеяері.  Көптеген іздер, мысалы: аяқкиімнің  көлемді немесе боялған іздері, бұзу қүралдарының іздері, кәлік күралдарының іздері жай карау, кезінде анықталады. Ал үсак іздерді табу үшін әр түрлі үлкейт-кіш шынылар (лупалар) колданылады. Егер із түсі бойынша қабылдау объектісінің түсімен бірдей болып бірлесіп жатса, оны айқындап табу үшін жарыкфильтрлері, ултракүлгін жарықтан-дырғыштары колданылады.

Табылған іздер ең алдымен фотосуретке түсіріледі. Ізді та-былған объектімен бірге, содан  соң іздің өзі жеке (детальды, масштабты) түсіріледі. Түсірілім масштабты  фотосуретке түсіру ережесін қолдану арқылы жүзеге асырылады. Бекіту әдісі ретівде ізді суретке салып алу әдісі колданылады. Салынып алын-ған схемада маңызды белгілерді көрсетуге мүмкіндік береді. Оқиға болған жерді карау хаттамасына тіркелетін жоспарда іздердің орналасуы көрсетіледі.

Іздерді бекітудің бірден-бір  негізгі әдісі тергеу әрекетінің хаттамасында сипаттау болып табылады. Ен алдымен із табыл-ған тұрғын-үй, ғимарат, ашык жерлер, заттар сипатгалады, со-дан сон іздің бейнеленуіне, табылуына, сакталуына әсер ететін ізді тікелей кабылдаған объектілердін беткі кдбатының касиеті мен жағдайы көрсетіледі. Сонымен катар, хаттамада объектіде іздердін орналасу жағдайы (бірнеше іздер болса, өзара орнала су жағдайы), іздердің белгілері: пішіні, өлшемі, бөлшектері си-патгалады. Әсіресе, ерекше белгілеріне көңіл бөлінеді. Хатта-мада ізді табу, бекіту және алу әдіс-тәсілдері мен кұрал-жаб-дыктары керсетіледі. Хаттаманың корытынды бөлімінде кандай іздер алынғаны, олардын қалай буып-түйілгені және кайда жіберілгені сипатталынады.

Ізді объектімен бірге алу мүмкін болмаған жағдайларда (үлкен қолайсыз болуына, ерекше кұнды болуына байланыс-ты) іздін көшірмесі, қүймасы алынады.

Ізі бар объектілер немесе із көшірмелері буып-түю орауыш-тары ізге тимейтіндей етіп орналастырылады. Әсіресе, кол сау-сактарының іздері бар тез сынып калатын заттарды (бөтел-ке, стакан және т.б.) мүқият буып-түю кажет. Оралынған объек-тіге мер койылып, түсіндірме жазбалар жазылады. Онда: кім, кашан, кандай іс бойынша заттай дәлелдемелер  алынғаны көрсетіледі.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Қылмыс іздері туралы түсінік, олардың түрлері.
2. Қол іздері, олардың криминалистикалық мағынасы.
3. Криминалистикалық із танудың заты мен міндеттері.

ӘДЕБИЕТТЕР:

УМКД ның «пәнді оқу қамсыздандыру» 8 бөлімінде көрсетілген

№6 Лекция. Қару оқ-дәрі, жарылғыш құрылғылар және олардан қалған іздердің криминалистикалық зерттеуі.

Мақсаты: Қару оқ-дәрі, жарылғыш құрылғылар және олардан қалған іздерді криминалистикалық зерттеу туралы сот баллистикасының маңызын түсіндіру.

1. Қару оқ-дәрі, жарылғыш құрылғылар және олардан қалған іздердің криминалистикалық зерттеуінің түсінігі, объектілері мен мағынасы.
2. Қару және олардың іздерін табу, қарау, бекіту және алу.
3. Сот баллистикалық сараптама шешетін сұрақтар: идентификациялық, жіктемелік және диагностикалық.

Сот баллистикасы криминалистикалық техника бөліміне жатады.

Баллистика (гр. сөз. «Ьаllе» - «лақтырамын») - ок және бытыраның қозғалысы мен жыддамдығын зерттейтін ғылым. Бал-листика сыртқы және ішкі болып екіге бөлінеді. Ішкі баллистика қару оқпанындағы оқтың козғалысы. Сыртқы баллистика кеңістіктегі октың козғалысы.

Сот баллистикасының  теориялык және әдістемелік мәселе-лері В.Х. Черваков, С.Д. Кустанович, Ю.М. Кубицков, Б.Н. Ер-моленко, А.ІХ Вакуловский, В.С. Аханов, Ю.Г. Корухов, Б.И. Шев-ченко, Л.Н. Мороз, Г.А. Мозговых, Ә.А. Исаев және т.б. ғалым-дардың енбектерінде карастырылған.

Көптеген  авторлар сот баллистикасын зерттеу  объектісі ретінде карастырған.

В.Ф. Черваков сот баллистикасын кылмыстык-техниканын көлемді бөлімі ретінде карастыра  отырып, атыс кару-жарақта-рын, оқ-дәріні, гильзаларды, оқты және оқ-дәрі жабдықтарын материалдык кұрамы жағынан, сондай-ак, әр түрлі заттар мен киімдерден табылған порохтар мен өзге де іздерді, атыс кдрула-рын криминалистика және сот-медицина тарапынан зерттеу қажеттілігін көрсетті.

А.П. Вакуловский  сот баллистикасын криминалистикалык техниканың бір саласына жатқызып, кылмысты ашу мен тергеу мақсатывда колданылатын атыс қаруларын, ок-дәрі жабдыкта-ры мен олардың іздерін табу, бекіту, алу және зерттеу әдіс-тәсіл-дерін оқытатын ілім деп керсеткен.

Б.И. Шевченко сот баллистикасы анықтамасын сот  баллис-тикалық зерттеу арқылы шешілетін  мәселелермен толыктыра-ды. Ол, сот баллистикасын криминалистикалык техниканың бір саласы ретінде қарастыра отырып, атыс қаруларын, ату кезінде пайда болған кұбылыстарды, қылмыскерлер колданған қару-жарақтар мен ок-дәрілердің қай топка жататындығын аныктау және идентификациялау максатывда ату іздерін зерттеу кажет-тілігін, сондай-ак атылған және ок-дәрі жабдыктары арқылы зақым келтірудің техникалык жағдайын анықтау кажеттілігін көрсеткен.

Ұзакжылдар бойы жинакталған тәжірибелік материаддарға байланысты сот баллистикасының теориялык мәселелерін зерт-теу кажетгілігі туындады. Атап айткднда: октын атылу занды-лыктары, кылмыс жасау максатында колданылған кару-жарак-тар мен оны колдану нәтижесінде пайда болған соттык дәлел-демелер.

Осы зандылықтарды  түбегейлі танып (зерттеп) білу, атыс каруларын пайдалану арқылы заттай дәлелдемелерді іздеп табу, бекіту, алу және зерттеу мәселелерін барынша тиімді шешуге мүмкіндікбереді.

Сотбаллистикасы өзінің жеке теориялык негіздерінің калып-тасуына байланысты криминалистикалык техниканың бір са-ласы ретінде карастырылады. Оның мазмұнына ату зандылык-тары мен қару-жарақтын тигізетін әсерін зерттеу және осылар-дын негізінде атыс каруларының, оқ-дәрі жабдықтарынын ату кезінде пайда болған іздері мен құбылыстарын табу, бекіту, алу және зерттеу кезінде қолданылатын ғылыми-техникалық әдіс-тәсілдер мен кұрал-жабдықтарды өндеп шығару жатады.

Сот баллистикасының  ғылыми негізін диалектикалык материализмнің жалпы әдістемесі мен ғылыми-техникалык білім салаларынын ғылыми ережелері кұрайды.

Атап айтқанда, оларға: атыс кдрулары мен оның ок-дәрінің кұрылысын, октың бегетке тигізетін әсерін; кару оқпанындағы ату кезіндегі пайда болған кұбылыстарды және октың окпан* нан шықканнан кейінгі козғалысын зерттейтін әскери-техни-калык ғылым салалары жатады.

Б.И. Ермоленко  өз тарапынан сот баллистикасына катысты келесідей: «ок. және гильзамен байланысқа түсетін кару-жарақ бөлшектерінің өзіндік бедері, қару-жарак белшектері бедер-лерінің түрақтылығы (идентификациялық кезең); оқ-дәрі мен гильзада пайда болған іздердің механизмі; ок және гильзадағы іздерде қару-жарак, бөліктері белгілерін бейнеленуіне әр түрлі факторлардын әсер етуі; сот баллистикасы объектілеріндегі іздерді бекіту женінде ғылыми мәліметтер; сарапшы корытын-ДЬІсын шығару кезінде объектілердің әр түрлі қасиеттері мен белгілерін бағалаудың тәртіптері туралы» ілімдерді көрсетгі.