Соттылық және рақымшылық ұғымы

4. заңмен белгіленген  құқықтық салдардың болуы.

Біздің пікірімізше, А.А.Абдурахманованың пікірі дұрысырақ, себебі ол соттылықтың барлық маңызды  белгілерін есепке алған:

«Соттылық  кінәлі адамның қылмыс істегені үшін қандай да бір жазаға сотталып, соған байланысты белгілі бір шектеуге душар болуы, кінәлі тұлғаның соттылығы заңда  белгілері бар сот актісі яғни үкім арқылы белгіленеді. Қылмыс жасаған  кіәлі тұлға, белгілі бір уақыт  аралығында соттың заңды үкімінің күшінің  енуіне байланысты басталып, соттылықтан  арылу және соттылықтан арылумен байланысты болады.[43].

Жаза сияқты, соттылықта мемлекеттік мәжбүрлеу  шарасы, ал ол қоғамдық, мемлекеттік  құқықтық ықпал ету шарасы емес.

Соттылық  біржақты әрекет фактісі ретінде негізгі  және туынды белгілерге ие .Соттылықтың  негізі белгілеріне мыналар жатады:

- соттың айыптау  үкімі;

- осы үкім  арқылы жаза тағайындау;

- қылмыстық әрекет.

Соттылықтың туынды белгілеріне мыналар жатады:

- қылмыс санаттары;

- қылмыс сипаты;

- сотпен тағайындалған  үкімнің түрі;

- сотпен тағайындалған  үкім мерзімі;

- қылмыстық ықпал  ету шараларының түрлерін белгілеу (шартты жаза, жазадан шартты түрде  мерзімінен бұрын босату);

- жазаны нақты  өтеу;

- жазаның белгілі  бір түрін нақты өтеу;

- соттылықтың  түрі.

Соттылық бұл  қылмыстық жауаптылықтың құрамдас элементі, яғни ол қылмысты жасау фактісімен белгіленген.Тұлға соттылықты иеленген жағдайда, қылмыстық жауаптылық толық  жүзеге асырылмайды. Сондықтан соттылықтың  жоюылуы немесе соттылықтан арылу  қылмыстық жауаптылықтан босату кезенімен байланысты болады.

Соттылық бұл  қылмыс жасағаны үшін айыпты деп атнылған адамның, қылмыстық жазаланған адамның  айырықша құқықтық жағдайы.  Соттылық барлық уақытта тұлғалық сипатқа ие, себебі қылмыстық құқықта, кіәлі адамның жасаған қылмысы үшін және оған сәйкес жаза түрін белгілейтін соттылық түрі болып табылады.[44].

Соттылық салдары:

1. сотпен белгіленген  жазаны күшейтеді (ҚК 54б );

2.кейбір қылмыс  құрамдарының сараланушы белгілері  болып табылады (ҚК 206 б 2т);

3. қол сұғушылықтың  белгілерінде қылмыс қайталануының  негізі ретінде танылады (ҚК 13б);

4. жазаны өтеуден  мерзімінен бұрын шартты түрде  босату және жазаның өтелмеген  бөлігін неғұрлым жеңіл жаза  түрімен ауыстыру (ҚК 70, 71б);

5. тағайындалған  бас бостандығынан айыру түріндегі  жазаға, режимнің түрін анықтауға  әсерін тигізеді (ҚК 48б);

6.жазаны өтеуді  кейінге қалдыруға кері әсерін  тигізеді (ҚК 72б).

Қазақстан Республикасының  Қылмыстық Кодексінде көрсетілген  соттылықтың кері салдары , егер тұлға  Қазақстан Республикасының соттарымен саоталған жағдайда белгіленеді. Бұл  жөніде, Қазақстан Республикасының  Қылмыстық Кодексінің 7-бабында: Басқа  мемлекеттің аумағында қылмыс жасаған  адамның соттылығының және өзге де қылмыстық құқықтық зардаптарының, егер Қазақстан Республикасының  аумағында жасалған қылмыс Қазақстан  Республикасы мүдделеріне қатысты  болмаса, бұл адамның жауаптылығы  туралы мәселені шешу үшін қылмыстық  құқықтық мәні болмайды».

Сонымен, сотылық  бұл қылмыс жасаған Қазастан Республикасы атынан айыптау үкімі заңды күшіне енген күннен бастап, соттылықты жою  немесе алып тастау кезінде дейін  белгіленеді.

Айыптау үкімі  негізінде белгіленген соттылық уақыт бойынша шектелген. Ол мына жағдайларың болуымен ғана аяқталады, жазаны одан әрі өтеуден босатлығаннан  кейін, жазаны өтегеннен кейін, шартты түрде сотталғандардың сынақ  мерзімінің өтуінен кейін, көп жағдайларда  соттылық заңмен белгіленген мерзімдердің өтуіне дейін сақталады.

2.Қазақстан Республикасында соттылық институтының өзекті мәселелері.

2.1 Қылмыстардың қайталану жүйесіндегі соттылық институты

Қоғамда заңдылық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету  мәселелері өте күрделі және шешуі  қиын мәселелерді туғызады. Сондай мәселелердің бірі бұл қылмыстардың қайталануының алдын алу мәселесі болып табылады. Қылмыстық заңға  сəйкес бұрын қасақана қылмыс жасағаны үшiн соттылығы бар адамның  қасақана қылмыс жасауы қылмыстың қайталануыдеп танылады. Жасалған қылмыстың сипатына қарай қайталануды жалпы жəне арнайы деп екiге бөлуге болады. Жалпы қайталануда бұрын соттылығы бар адам кез келген жаңа қылмысты жасайды.Жалпы қайталанудың заңдықмағынасына келсек, ол қылмыстың саралануына əсер етпейдi, бiрақ жаза тағайындау жəне жауаптылықты жеке даралау кезiнде ескерiледi. Мысалы, ҚК-тiң 54-бабының 1-бөлiгi а-тармағына сəйкес жалпы рецидив жауаптылық пен жазаны ауырлататын жағдай ретiнде танылады. Арнайы рецидив – бұрын соттылығы бар адамның жаңа ұқсас немесе бiртектес қылмысты жасауы. Арнайы рецидивтiң заңдық мағынасы, бiрiншiден, егер ол диспозицияда көрсетiлсе, ауырлататын немесе аса ауырлататын жағдай ретiнде танылады, екiншiден, жаза мен жауаптылықты анықтау кезiнде ескерiледi.

Жасалған қылмыстардың ауырлық дəрежесi мен қоғамға  қауiптiлiк сипатына жəне адамның  соттылығының санына, қылмыстардың санаттарына  қарай қайталану жай, қауiптi жəне аса қауiптi қайталануболып бөлiнедi. Жай қайталану - бұл қауiптi жəне аса қауiптi қайталану белгiлерiне жатпайтын түрi, яғни бұрын кез келген қасақана қылмысы үшiн соттылығы бар адамның қайтадан қасақана қылмысты жасауы.

Қауiптi қайталану  мына екi жағдайда танылады: Егер адам бұрын қасақана жасаған қылмысы  үшiн екi рет бас бостандығынан  айыруға сотталған болса жəне осы адам қайтадан қасақана қылмысы  үшiн бас бостандығынан айыруға  сотталған жағдайда; егер адам бұрын  қасақана ауыр қылмыс жасағаны үшiн  сотталған болса жəне осы адамның  қайтадан ауыр қылмысы үшiн сотталған  жағдайда.

Аса қауiптi қайталану  мынадай үш жағдайларда болды  деп танылады. Бұрын ауыр немесе ауырлығы орташа қасақана қылмыс жасағаны үшiн кемiнде үш рет бас бостандығынан  айыруға сотталған адамның қасақана қайта қылмыс жасауы; бұрын ауыр қылмысы үшiн екi рет бас бостандығынан айыруға сотталған немесе аса ауыр қылмысы үшiн сотталған адамның қайтадан ауыр қылмысы үшiн бас бостандығынан айыруға сотталуы; бұрын ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасағаны үшiн сотталған адамның қайтадан аса ауыр қылмыс жасауы. Қылмыстық кодекстiң 13-бабының 3-бөлiгi маңызды ережелердiң бiрiн қамтиды. Бұл нормаға сəйкес 18 жасқа толмаған адамның жасаған қылмысы үшiн соттылығы, сондай-ақ Қылмыстық кодексте белгiленген тəртiп бойынша алынып тасталған немесе жойылған соттылық қылмыстың қайталануын тану кезiнде ескерiлмейдi.

Сот тəжiрибесiнде  адамның Қылмыстық кодекстiң түрлi нормаларында қарастырылған бiрнеше  қылмыстарды жасауы кеңiнен таратылған. Сондай-ақ бiрiншi жасаған қылмысы  үшiн үкiм шыққаннан кейiн оның бұл қылмысқа дейiн де басқа қылмыс жасағандығы анықталып жататын  жағдайлар да аз кездеспейдi. Мұндай жағдайлар қылмыстық құқықта  қылмыстардың жиынтығын құрайды. Адамның  бiрнеше қылмыстарды жасауы бұл  адамның жеке басының қоғамға  қауiптi екендiгiн куəландырады жəне оған қатаң ауыр жаза тағайындау қажеттiлiгiн  тудырады.

Қылмыстық заңда  мұндай қылмыстардың жиынтығы жағдайында қылмыс жасаған адамдар үшiн жаза тағайындаудың ерекше тəртiбi қарастырылған. ҚК-тiң 12 бабына сəйкес «Егер адам Қылмыстық  кодекстiң түрлi баптарында немесе баптарының бөлiктерiнде көзделген екi немесе одан да көп қылмыстарды жасайтын болса жəне сол қылмыстардың бiрде  бiреуi үшiн сотталмаған немесе заңмен белгiленген негiздер бойынша қылмыстық  жауаптылық тан босатылмаған жағдайда оның əрекеттерi қылмыстардың жиынтығын  құрайды.

 Қылмыстардың  жиынтығында адам əрбiр жасалған  қылмыс үшiн Қылмыстық кодекстiң  тиiстi бабы немесе бабының бөлiгi  бойынша қылмыстық жауаптылыққа  тартылады ҚК-тiң бiр бабының  түрлi бөлiктерiнде қарастырылған  бiрнеше ауырлататын белгiлерi  бар қылмысты жасау жиынтықты  құрамайды. Мысалы, бiр мезгiлде кiнəлi iрi мөлшерде тонау қылмысын адам өмiрiнеқауiптi емес күш қолданып жасаған жағдайда кiнəлiнiң əрекетi 178-бабының 2 жəне 3-бөлiктерiне сəйкескеледi, бiрақ мұнда кiнəлiнiң əрекетi бiр қылмыс ретiнде жазасы қатаңдау бөлiгiмен сараланып ҚК-тiң178-бабының 3 бөлiгiмен жауаптылық туындайды. Егер бiр адам əртүрлi уақыттарда осы əрекеттердi жасайтын болса, онда қылмыстың жиынтығын құрайды.

 Əрбiр жасалған  жеке қылмысты жеке-жеке саралап,  жазаны əрбiреуiне тиiстi баптың  санкциясымен жаза тағайындап  алып түпкiлiктi жаза қылмыстардың  жиынтығы бойынша тағайындалады.  Көрсетiлген мысалға қатысты,  егер адам бiр күнi 178 баптың 2-бөлiгiндегi əрекеттi, ал бiрнеше күннен кейiн  178-баптың 3-бөлiгiндегi қылмысты жасаса  қылмыстардың реалды жиынтығын  құрайды. Сонымен, ҚК-тiң 58-бабындағы  жаза тағайындау ережесi ҚК-тiң  Ерекше бөлiмiнiң түрлi баптары  бойынша сараланған қылмыстар  кезiнде, бiр баптың жеке бөлiктерiмен  тармақтары мен сараланған қылмыстар  кезiнде, егер бұл бөлiктер мен  тармақтар қылмыстың жеке құрамдарын  құраған жағдайда ғана қолданылады.  Егер адамның əрекетiнiң бiреуi  аяқталған қылмыс, ал қалғандары  қылмысқа дайындалу, оқталу немесе  қылмысқа қатысу ретiнде сараланған  жағдайда да осы ереже қолданылады.  ҚК-тiң 58-бабының 1-бөлiгiнде көрсетiлгендей,  қылмыстың жиынтығы кезiнде əрбiр  жеке қылмысқа жаза тағайындалады.  Мұндай тəртiптiң болуы адам  сотталғаннан кейiн оған нақты  қылмыс түрi бойынша рақымшылық  немесе кешiрiм жасауды қолдану  мүмкiндiгiн бередi. Қылмыстардың  жиынтығы бойынша түпкiлiктi жаза  тағайындау мынадай арнайы принциптерге  негiзделедi:

а).жазалардытолықнемесеiшiнарақосупринципi;

б).жазалардысiңiрупринципi.

Бұлпринциптердiқолданукритерииiболыпқылмыстыңсанатытабыладыжəнепринциптердiқолданунегiзiнсоттарүкiмдедəлелдеуiкерек. Егер жиынтыққа тек ауырлығы онша емес қылмыстар кiретiн болса, түпкiлiктi жаза жеңiл жазаны ауыр жазаға сiңiру немесе оларды толық не iшiнара қосу арқылы тағайындалады. Бұл жағдайда түпкiлiктi жаза мерзiмi мен мөлшерi осы  қылмыстардың ең ауыр жазасының мерзiмiнен  аспауы керек. Заңда қылмыстардың жиынтығы бойынша жаза тағайындау кезiнде  қандай принциптi басшылыққа алу қажеттiгi жөнiнде ешбiр ереже жоқ. Бұл  мəселенi соттар əрбiр нақты iстi қарау  барысында өздерi шешедi.