Соттылық және рақымшылық ұғымы

2.Соттылық бұл  кінәлі адамның қылмыс істегені  үшін қандай да бір жазаға  сотталып, соған байланысты белгілі  бір құқылық шектеуге душар  болуын белгілейді.Соттылықтың пайда  болу негізі бұл қылмыс жасағаны  үшін сотталған адам соттың  айыптау үкімі күшіне енген  күннен бастап, соттылықты жою,  немесе алып тастау кезіне  дейін сотты болған деп есептелуімен  сипатталады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Соттылықтың  теориялық аспектілері

1.1Соттылық  институтының дамуының қазіргі  және тарихи аспектілері

Барлық қылмыстық  құқықтық ыпқал ету шаралары Қылмыстық  жауаптылық қылмыстық- құқықтық қатынастар ретінде ол қылмыс жасаған тұлғаны  айыптай отырып, оны өзіне жүктелген  міндеттерді орындауға мәжбүрлеп, оның құқықтық статусына қол сұғып, яғни оған құқықтар мен міндеттері жүктейді.Сондықтан да қылмыстық  құқық ғылымында соттылық алатын орны мен ролін қарастырмас бұрын , ең алдымен қылмыстық жауаптылық институтын егжей тегжейлі қарастыру  қажет.

Жалпы әлеуметтік мағынада жауаптылық теріс қылық  нәтижесінде жасалған әрекеттің  теріс салдары үшін белгіленген  негіз ретінде түсіндірді бірте  бірте жауаптылық түсінігі өзіне  жаза шарасын және бұл норманы  бұзған үшін жауап беру шарасын да көздеді.

Заңды жауапкершілік-жеке адам, қоғам, мемлекеттің мүддесін қорғайтын  бірден-бір жол болып табылады.Ол құқықтық нормалардың бұзылуы нәтижесінде  пайда болып, құқық бұзуға мемлекеттік  күштеу шарасын қолдану нысанымен  сипатталады.Құқық бұзушыға жауапкершіліктің белгілі бір шарасы көзделген  құқықтық норманың санкциясын қолданудан тұрады.

Заңды жауапкершіліктің заңды негізі-құқық бұзушылық  болып табылады.Егерде субьектінің  іс-әрекеті құқық бұзушылықтың белгілеріне  сәйкес келмесе онда ол заңды жауапкершілікке  тартылмайды.Заңды жауапкершілік  күрделі әлеуметтік құбылсыс.Мұнда  кем дегенде екі жақ қатысады:мемлекет және құқық бұзушы.Олардың арасында құқық қорғаушы қатынас қалыптасады  және екі жақта заң шеңберінде, қолданылып отырған жауапкершіліктің құқықтық нормаларының нақты санкциясының негізінде жүзеге асады

Қылмыс – бұл  адам iс-əрекетiнiң бiр түрi. Осы  тұрғыдан алғанда, қылмыстық құқықта  қылмыс ұғымына екi анықтама беру қалыптасқан. Қылмыстың формальды анықтамасы бойынша, қылмыс дегенiмiз - қылмыстық  заң арқылы жазалау қатерiмен  тыйым салынған адамның белгiлi бiр  əрекетi. Алайда, мұндай анықтама қылмыстық  əрекеттiң мəнiн ашпайды, не үшiн  заң шығарушы қандай да бiр əрекеттi жасауға тыйым салады, неге бұл  əрекеттер қылмыс деп табылады деген  сұрақтарға толығымен жауап бермейдi.

Сондықтан қылмыстың  материалды анықтамасын енгiзу арқылы осы сұрақтарға жауап беру мүмкiндiгi қарастырылды. Қылмыстың материалдық  анықтамасында қылмыстың негiзгi сапасы – оның қоғамға қауiптiлiгiмен  анықталады деген тұжырым жасалған. Бұл анықтамаға сəйкес, қылмыс дегенiмiз - адамның қоғамға қауiптi iс-əрекетi болып табылады. Жасалған əрекетте қоғамға қауiптiлiк белгiсiнiң бар  болуы оның белгiлi бiр қоғамдық қатынастарға зиян келтiредi немесе зиян келтiру қаупiн  туғызады дегендi бiлдiредi.Сонымен, формальды  жəне материалды анықтамалар бiрiн-бiрi толықтырып қылмыстың ұғымын бередi.

ҚР ҚК 9-бабының 1- бөлiгiне сəйкес ″Қылмыстық кодексте жазалау қатерiмен тыйым салынған айыпты қоғамға қауiптi iс-əрекет (əрекет немесе əрекетсiздiк) қылмыс деп танылады″. Көрсетiлген анықтамадан қылмыс ұғымы өзiне келесi белгiлердi қамтитынын көремiз: қоғамға қауiптiлiк, қылмыстық құқыққа қайшылық, кiнəлiлiк жəне жазаланушылық. Осы аталған белгiлердiң жиынтығы болғанда ғана iс-əрекет қылмыс деп танылады. Қылмыстың бiрiншi белгiсi оның қоғамға қауiптiлiгi. Қоғамға қауiптiлiк қылмыстың негiзгi материалдық белгiсi жəне қандай да бiр əрекеттi қылмыс деп танудың негiзi болып табылады.

 Əрекеттiң  қоғамға қауiптiлiгi ең алдымен  заңшығарушының қол сұғылатын  негiзгi объектiлерд көрсетуi арқылы  анықталады. Алайда, қоғамға қауiптiлiк  - өзгермелi категория. Ол бiрнеше  жағдайларға: iс-əрекеттiң өзiне (əрекет  немесе əрекетсiздiк); қылмыстың жасалу  жағдайы, орны, уақыты, тəсiлiне; қылмыскердiң  жеке басының ерекшелiктерiне; қылмыстан  келген зардаптың мөлшерiне; қылмыстың  мақсаты мен мотивiне жəне т.б.жағдайларға  байланысты анықталуы мүмкiн.Қоғамға  қауiптiлiктiң екi сипаты бар:

- сапалық немесе  қоғамға қауiптiлiк сипаты,

- сандық немесе  қоғамға қауiптiлiк дəрежесi.

Қоғамға қауiптiлiктiң  сипаты қылмыстың қандай қылмыстарға  қол сұғатындығымен (адамның өмiрi, меншiгi, денсаулығы, мемлекет қауiпсiздiгi), ал қоғамға қауiптiлiк дəрежесi қол  сұғушылықтың ерекшелiгiмен деңгейiне, қылмыстан келген зардаптың ауырлығына байланысты анықталады.

Қылмыстық жауаптылықтың  əлеуметтiк мазмұнын - қоғам мен  мемлекеттiң қылмысты жəне қылмыскер  тұлға ұстау, оған терiс баға беру құраса, ал заңдық мазмұнын - қылмыс жасаған адамға қолданылатын мемлелекеттік мәжбүрлеу шаралары құрайды. Сондықтан, қылмыстық жауаптылық өзiнiң мазмұны бойынша əлеуметтiк, нысаны бойынша нормативті реттеушi қызметтердi атқарады жəне қоғамдағы қатынастарды тəртiптеу мақсатында қолданылады.

Сонымен, қылмыстық  жауаптылық деп қылмыс құрамының  барлық белгiлерi бар əрекеттi жасаған  адамға қатысты мемлекеттiк органдар мен қолданылатын қылмыстық заңда  қарастырылған қылмыстық - құқықтық сиппатғы мәжбүрлеу шаралар түрiндегi жағымсыз салдарды өтеу мiндетiн жүктеудi түсiну қажет.

Бұл көрсетілген  анықтамадан қылмыстық жауаптылықтың  негiзгi белгiлерiн ашып көрсетуге  болады:

1). Қылмыстық  жауаптылықтың басталу сəтi болып  қылмыс құрамының белгiлерiн құрайтын  əрекет танылады.

2). Қылмыстық  жауаптылық кiнəлi адам үшiн  жағымсыз салдарды өтеу мiндетi жүктелгендiгiн бiлдiредi.қылмыстық  əрекет – себеп болса, қылмыстық  жауаптылық және қылмыстық салдар.

3). Заңда көрсетiлген  жағымсыз салдар тек арнайы  өкiлеттi мемлекеттiк органдармен  ғана қолданылады.

4). Қылмыстық  жауаптылық - жағымсыз салдарды iс-жүзiнде  нақты өтеу ғана емес, оны өтеу  мiндетi қолданылады.

5). Жағымсыз салдардың  сипаты тек қылмыстық, қылмыстық  iс жүргiзу жəне қылмыстық - атқару заңда анықталады.

Қылмыстық жауаптылықтың  пайда болуы , жүзеге асырылуы жəне тоқтатылуы туралы мəселелердi қылмыстық-құқықтық қатынас шеңберiнде жүзеге асырылады. Қылмыстық жауаптылық өзiнiң бастауын қылмыстық құқықтық қатынастан алып қана қоймайды, ол оның бiр бөлiгi ретiнде  танылып бiр – бiрiмен тығыз  байланыста тұ

Сондықтан, қылмыстық-құқықтық қатынастарсыз қылмыстық жауаптылықтың  тууы мүмкiн емес.

Құрылымы бойынша  қылмыстық-құқықтық қатынас обьектiден, субьектiден жəне субьектiлердiң  заңды құқықтары мен мiндеттерiн  құрайтын мазмұнынан тұрады.

Мұндай қатынастардың  субьектiлерi ретiнде бiр жағынан, қылмыстық жауаптылықты өтеуге мiндеттi, бiржақтылықтың заңмен бекiтiлген шегiн  жəне белгiленген тəртiбiн сақтауды талап етуге құқылы, қылмыс жасаған  адамды таниды.  Екiншi жағынан - өзiнiң  арнайы өкiлеттi органдары арқылы қылмыс жасау фактiсiн анықтауға, оны жүзеге асырған адамның кiнəсiн дəлелдеуге мiндеттi жəне қылмыстық iс жүргiзу заңының нормаларын басшылыққа ала отырып қылмыстық заң нормалары негiзiнде аталған адамды қылмыстық жауаптылыққа тартуға құқылы мемлекет атынан танылады.[9,39-40б].

Қылмыстық-құқықтық қатынастардың обьектiсi болып адамның  қылмыс жасауы нəтижесiнде құқықтық улерге түсетiн жеке, мүлiктiк жəне өзге де игiлiктер. Қылмыстық-құқықтық қорғаушылық қатынастар обьектiсiне деген мұндай көзқарас, яғни аталған  қатынас қылмыстың жасалуымен байланысты туындағанымен, қылмыс жасаған адамның  түзелуi жəне қайта тəрбиеленуi үшiн  оның жеке немесе мүлiктiк игiлiктерiне əсер ету арқылы жүзеге асырылатындығымен  негiзделедi.

Қылмыстық жауаптылықтың  құқықтық табиғаты жөнiнде айтқанда, оны жазамен теңестiруге болмайды қылмыстық құқықтың екi негiзгi институттары, олар қылмыстық заңның əртүрлi жеке нормаларымен қарастырылатын ең қатал  жəне кең қолданылатын қылмыстық  жауаптылықты жүзеге асырудың нысаны. Қылмыс жасаған адамның əрекетiнде  қылмыстық заңмен қарастырылған  қылмыс құрамын анықтау байланысты жазаны қолдануға əкеп соқпайды. Қылмыстық  заңның Жалпы бөлiмiнде қылмыс жасаған  адамға жазадан жүйелiк сипаттағы  немесе медициналық сипаттағы мəжбүрлеу  шаралары қолданылу туралы нормалар немесе жуаптылықтан мүлдем босату мүмкiндiгi де қарастырылған.

Қылмыстық-құқықтық қатынас қылмыс жасау сəтiнен  бастап туындайды. Осы сəттен бастап қылмыстық жауаптылыққа тартудың ескiру мерзiмi есептеледi. Қылмыстық-құқықтық қатынастың жүзеге асырылуы кiнəлiге қылмыс жасаған кезден басталады. Яғни, қылмыстық  құқықтық қатынастың одан əрi дамуы  барысында қылмыс жасағанқылмыскер, сотталушы, сотталған адам ретiнде  танылады жəне жасаған қылмысы үшiн  жауап беруге жəне жазаны өтеуi болып  табылады. Жазаны орындау барысында  қылмыстық-құқықтық қатынастар қылмыстық-астары арқылы жүзеге асырылады. Қылмыстық-құқықтық қатынас соттылықтың өтелу немесе алыну тасталуы арқылы сипатталады.

Жоғарыда айтылғандарды  қорыта келе қылмыстық жауаптылық өзiнiң  дамуында мынадай 5 сатыдан өтедінгін  айтамыз:

1- саты. Қылмыстық  жауаптылықпен қорқыту немесе  қылмыскердi анықтау. Жағымсыз құқықтарды өтеу мiндетi қылмыс жасау фактiсiнiң орын алуымен пайда болады. Бұл мiндет, егер қылмыс ашылуы барысында, қылмыскер анықталмаса, жүзеге асырылмауы да мүмкiн. Алайда,жауаптылықты өтеу мiндетi ескiру мерзiде тоқтатылмайды, бiрақ жүзеге асырылмайды да.

2–саты. Қылмыстық  жауаптылыққа тарту. Қылмыс жасаған адамның əрекетiнде қылмыс құрамы бар әрекет қылмыстық iстi қозғауға жеткiлiктi негiз болып табылады. Бұл сатыда қылмыстық iс жүргiзу заң нормаларына сəйкес тергеу əрекеттерi жүргiзiледi, қылмыс жасаған сезiктiнiң кiнəлiлiгiн куəландыратын дəлелдер арқылы анықталады. Бұл саты айыптау қорытындысын шығарып, iстi сотқа жiберумен аяқталады.

3–саты. Iстi сотта  қарау жəне жаза тағайындау. Iстi сотта қарауға жеткiлiктi негiздер бар болған жағдай барысында сот адамның кiнəлiлiгi туралы мəселенi шешпес бұрын iстi сот қарауына тағайындау туралы қаулы шығарады. Бұл саты үкiмдi заңды күшiне енгiзу сəтiмен аяқталады. Мiне, осы сəттен бастап қылмыстық жауаптылық туындайды, өйткенi осы конституциялық принципке сəйкес «ешкiм соттың үкiмiнсiз қылмыс жасағаны үшiн кiнəлі болып саналмайды».

4–саты. Үкiмдi орындау. Айыптау үкiмi заңды күшiне енген кезден бастап қылмыстық жауаптылық қылмыстық у қатынастары арқылы жүзеге асырыла бастайды. Жазаларды орындау тəртiбi мен жағдайлары ҚР қылмыстық кодексiмен анықталады. Бұл саты жазаны iс жүзiнде нақты өтеумен немесе мерзiмiнен бұрын жазадан босатылады.