Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы түсінігі

     Бұдан басқа әрбір кәмелетке толмағанмен  жұмыста жеке әдістер қолданылуы керек. Бала тұрып жатқан әлеуметтік ортаны ғана емес, оның жасын да есте ұстау қажет. Балалар үлкен болған сайын көбірек біледі және жақсырақ ойлайды. Баланың жасы оның білім деңгейін көтеру себебі болып үнемі табылмайды. Өйткені адамды ақылды, тәжірбиелі қылатын оның жасаған жасы емес . Жас өспірімнің тәртібін қарастырғанда, негізгі назарды оның шешімі негізінде жататын уәж бен мақсаттың құрылымына аудару қажет.

     Кәмелетке толмаған құқықбұзушылардың әлеуметтік ауытқу динамкасы әртүрлі факторларға  байланысты, бірақ құқытың жеке тұлға санасының барлығына әсер ететіні туралы ұмытпау керек.

     Тікелей объект құқықтық сана болып табылатындығымен келісе отырып, оның адамгершілігі  қаншалықты дамығандығын ұмытпау маңызды. Және егер ол жоқ болса, сонда жас  өспірімнің жағдайлар алдындағы , қоғам тәртібі алдындағы адамгершілік капитуляциясы болып жатады. Өз негізі бойынша құқық бұзушылық – жеке тұлғаның моральдік кризисін ашық білдіру.

     Бұдан басқа, «заңмен», «жазалау» шараларымен  қорқытқанда, балада міндетті түрде іс жүзінде биліктің, мемлекеттің өкілі болып табылатын құқық қорғау органдарының өкілдеріне жағымсыз қатынас пайда болады.

     Кәмелетке толмағандардың дамуы мен тәртібіне әлеуметтік бақылау жаңа жағдайларда ерекше мәнге ие. Мемлекет пен оның органдары бірінші кезекте әрбір жас өспірімнің даму құқығын жүзеге асырылуын қаматамасыз етуге назар аударуға міндетті /23, 134б./.

     Әлеуметтік  бақылау жас өспірімнің құқытары мен бостандықтарына қысым жасуға айналмауы керек, және сонымен бірге  ол тиімді, кәмелетке толмағандардың дамуына жәрдемдесуші болуы керек.

     Халықаралық-құқытық  ережелер құқық бұзушылықтардың  алдын-алудағы бағыттардың конструктивтік нұсқаларын ұсынады:

     1 проблемалардың тереңдетілген талдау  және бағдарламалар, қызметтер,  мекемелер мен бар ресурстардың  тізімі;

     2 қылмыстылықтын алдан-алуға қатысушы құзыретті ұйымдар мен қызметкерлердің анық айқындалған міндеттері;

     3 болжамдау негізінде және олардың  қолданылуы мемлекеттік , әрі  қоғамдық бақылауда болуға міндетті, сәйкес бағдарламалар әзірлеу  негізінде құқық бұзушылықтардың алдын-алу;

     4 қоғамдық, соның ішінде жастар  ұйымдарының  кәмелетке толмағандар  арасында құқық бұзушылықтардың алдын-алу саласындағы саясатты жүзеге асыруда қатысу.

     БҰҰ басшылыққа алатын қағидаларға сәйкес, кәмелетке толмағандар арасында құқық бұзушылықтардың алдын-алу  үшін, Үкіметке отбасының тұрақтылығы мен амандығы жағдайларында бала тәрбиелеуге жағдай жасайтын саясатты шығару керек. Ішкі тұрақсыздықты жеңу үшін көмекке мұқтаж отбасыларға қажетті қызметтер берілуі тиіб.  
 
 
 
 
 
 

     3.3 Пайда болған жағдайды  шешу тәсілінің  бірі ретіндегі  - ювеналды әділет. 

     Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан  Назарбаевтың «Қазақстан-2030» халыққа Жолдауына сәйкес, әртүрлі профильдегі және бағыттағы жастар үшін органдар мен қызметтердің құрылуын ойлап шығару керек. Жекелеп алғанда, кәмелетке толмағандармен байланысты әкімшілік және басқа да әрекеттерді білікті бағалау мәселелерінде біріктіруші бастау қызметін орындай алатын, кәмелетке толмағандар істері бойынша әділет (ювеналды әділет) кноцепциясы назар аударуға тұрарлық.

     «Қазақстан  Республикасының сот жүйесі мен  судьяларының мәртебесі туралы»  конституциялық заңына сәйкес, Қазақстанда соттардың мамандандырылуы жүзеге асырыла алады, соның ішінде кәмелетке толмағандар істері бойынша да. Мамандандырылған соттарда аудандық (қалалық) соттың мәртебесі бола алады және оларға жоғарыда айтылған заңның жағдайлары таралады.

     Кәмелетке толмағандар істері бойынша соттардың  ұйымдастырылуындағы салмақты дәлелдің келесісі сот билігі Конституция, заңдар мен басқа нормативтік-құқықтық актілердің негізінде туындайтын барлық істер мен дауларға таралады /16/.

     Бұдан басқа, «сот төрелігі» түсінігінің маңызы келесіде:

• азаматар мен ұйымдардың құқытарын, бостандықтары мен заңдды мүдделерін қорғауды жүзеге асыру;
• Республика Конституциясының, заңдарының өзге де нормативтік

құқықтық  актілерінің орындалуын қамтамасыз ету қызметін жүзеге асыру.

      Осыдан  келесі қисынды қортындыны шығаруға болады: егер кәмелетке толмағандар істері бойынша комиссяларға құқық қолданушы бастауларды орындау тән болса, онда соттың одан басымырақ мүмкіндіктері бар.

      Біріншіден, сот белгілі бір құқыөтық қатынастардың  қатысушысы емес, оның жалпы, салалық және арнайы құқықсубъектілігі бар. Екіншіден, орындаушы (әкәмшілік-қоғамдық) ұйымдарға қарағанда соттың белседі (істің барысына әсер ету) және әрекетсіз құқықсубъектілігі бар. Үшіншіден, айтылған баптық жағдайлардың болуы құқыққорғаушы міндеттерді орындау мүмкіндігін ғана емес, құқыққолдануды қамтамасыз ету мүмкіндігін де береді. Яғни, құқық сотты құқық субъектісі ретінде танып, оған ҚР Конституциясының 75-бабы 1-тар. сәйкес сот төрелігін жүргізудегі өкілеттіктерді береді, соттық билікті азаматтық, қылмыстық және заңда белгіленгенөзге де сот ісін жүргізу нысандары арқылы жүзеге асырылудың құқықтық мүмкіндігін белгілейді.

      Кәмелетке толмағандар істері бойынша қызметтердің концептуальды және біріктіруші  бастауы ретнде мыналар болар еді:

      1 соттардың (судьялардың) кәмелетке  толмағандар істері бойынша міндеттері;

      2 соттық іс жүргізудің қағидалары;

      3 теріс қылық пен кінәнің  даусыздығында және әлеуметтік алдын-алу қоғамдық әсер ету шараларын қолдану мүмкіндігінде істі қараудыі оңайлатылған тәртібі.

      Осылай, ювеналды соттардың - кәмелетке толмағандар  істері бойынша соттардың құрылу перспективасын қарастыра, басқа елдердің тәжірбиесінен және БҰҰ кәмелетке  толмағандарға қатыстыәділет сот  жүргізудің БҰҰ-ның ең төменгі қалыпты  ережелерінен (Пекин ережелері) шыға отырып келесілерді белгілеу қажет:

      1 балалар мен жас өспірімдердің  құқықтары мен мүдделерін құқықтық  қорғауды қамтамасыз ету;

      2 істі қараудың арнайы ережелерін  қамтамасыз ету;

      3 құқық бұзушының жеке қасиеттерінін  ерекшеліктері мен құқықбұзушылықтың мән-жайын ескере отырып мемлекеттік әсер ету шараларын қолдану;

      4 құқықбұзушылықтың алдын-алуға көмектесу.

      Ювеналды  судьялардың (соттардың) құқықтық мүмкіндіктері  бірінші көзқараста ғана сот төрелігін  жүргізудегі дәстүрлі әдістерге  сәйкес келмейтін болып көрінуі мүмкін. Бірақ, балалар мен жас өспірімдердің ішінара әрекет қабілеттіктерін ескере отырып сот, кәмелетке толмаған жеке адамның дамуына көмектесуге міндетті, ал керекті жағдайларда құқытық көмек көрсетуге. Тұрғын үйлерді жекешелендіру тәжірбиесі жекешелендірілген үйлерді сатқанда балалардың мүдделері әрқашанда ескерілмейтінін көрсетті.Жоғарыда көрсетілген Президенттің Жолдауында Үкімет алдындағы басым міндеттер ретінде балалардың мектеп сабақтарына қатысуын қамтамасыз ету бойынша міндеттер бар. Жеке адамды дамыту, білім алу жас өспірімнің мазмұнды өмірін қамтамасыз ете алады және қылмыстар мен құқық бұзушылықтарды жасау мүмкіндігін жоғары деңгейде еркін таңдауды рұқсат етеді. Өзімен өзі бұл идея даусыз, бірақ конструктивті шешімдерді талап етеді. Көрсетілген міндетті қамтамасыз ету үшін кәмелетке толмағандардың жас шектерін ғана емес,  ювеналды соттарға бағынысты болатын құқықбұзушылықтардың құрамдарын да анықтау қажет. 

      3.4 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығының мәселелі сұрақтары 

      Қылмыстық жауаптылық қылмыстық құқытың іргелі ұғымдарына жатады және қылмыстық заңнаманың барлық мағынасын білдіретін «қылмыс- қылмыстық жауаптылық – жаза» заңдық триадасының байланыстырушы звеносы болып табылады.

      Қылмыстық жауаптылық – бұл төрт элементтен құралатын қылмыс жасаудың күрделі әлеуметтік-құқықтық салдары:

      1 қылмыстық заңның нормаларыне  негізделген және қылмыс жасау  фактісінен туындайтын тұлғаның  мемлекетке беретін есебі;

      2 сот үкімі арқылы жасалған қылмысқа жағымсыз баға беру және оны жасаған тұлғаны ұялту;

      3 жаза немесе өзге де қылмыстық-құқықтық  сипаттағы өзге де шараларды  қолдану;

      4 тағайындалған жазаны өтеумен  бірге сотталудың ерекше құқықтық  салдары ретіндегі соттылықтың  болуы.

      Қылмыстық жауаптылықты жүзеге асыру дегеніміз, қылмыстық құқықбұзушылық пайда болғанан кейін, оның субъектілерінің құқықтары мен міндеттері заңға сәйкес жүзеге асырылуы. Қолданыстағы ҚР ҚК қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың бірнеше нысаны бар. Қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың кең таралған нысаны жаза. Жаза дегеніміз сот үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жазаның келесі белгілері бар:

      1 ол қылмыстық заңмен қылмыс  ретінде қарастырылған әрекет  үшін ғана тағайындалуы тиіс;

      2 жаза тек қана мемлекет атынан  сот үкімімен тағайындалады;

      3 мемлекеттік мәжбүрлеклің басқа  шараларына қарағанда, жаза қылмыстық  заңда көрсетілген белгілі бір  жағдайда соттылықтың жойылып  не алынып тасталуы құқықтық  салдарларға әкеп соқтырады;

      4 жаза тек қана жеке сипатқа ие;

      5 жаза қашанда қылмыс істеген адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеумен байланысты, оған белгілі бір жапа шегуге әкеп соғады және белгілі бір игіліктерінен айырады.

      Бұл қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың тағы мынадай түрлері бар: шартты түрде соттау (ҚР ҚК 63-бабы) және жазаны өтеуді кейінге қалдыру.

      Қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың екінші нысаны жаза тағайындамай соттау. ҚР ҚК 81-бабына сәйкес жаза тағайындамай соттау тек қана бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасаған, кәмелетке толмағанға ғана қолданылуы мүмкін. Бұл жағдайларда жазадан босатылған,  сотталғандарға міндетті түрде тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары қолданылады.

     Жазаның мақсаты деп жазаны бекіту, оны  қолдану және жүзеге асыру аркылы қолжеткізілуге тиіс түпкілікті әлеуметгік нәтижелер танылады.

     Жазаның нақты мақсаты Қазақстан Республикасының  қылмыстық заңнамаларының алдында  тұрған жалпы міндеттерден, қылмыстық құқықтың қызметінен туындайды.

     ҚР  ҚК 38-бабының 2-бөлігінде жазаның  мақсаты бойынша анықталған: «Жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс істеуге кінәлі деп танылған адамға қолданылады және ол адамды құқықтары мен бостандықтарынан осы Кодекспен көзделген айыру немесе оларды шектеу болып табылады».

     Сейтіп  жазаның мақсаты мыналар болып табылады:

     -әлеуметтік  әділеттілікті қалпына келтіру;

     -сотталған  адамды түзеу;

     -жаңа  қылмыстар істеудің алдын алу.

     Жазаны  қолданудың әрбір жағдайы көрсетілген  мақсаттарға сай келіп отыруы тиіб. Қылмыстық жазаның мақсаты ретіндегі әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру бірінші рет тікелей қазақстандық қылмыстық заңнамада орын алып отыр. Мұндай мақсаттың қарастырылуы қылмыстық заңнаманың маңызды қағидаттарының бірі — әділеттік қағидатынан туындап отыр.

     Жаза мен қылмыстық-құқықтық сипаттағы өзге де шаралар, егер олар кылмыстық қоғамдык қауіптілігінің сипаты мен дәрежесіне, қылмыстың істелу мән-жайлары мен кінәлі адамның тұлғасына сай келсе ғана әділетті деп саналады. Әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің сипаты мен дәрежесі және жазаның қаталдығы арасындағы сай келушілікті талап етеді.

     Жаза  қылмыстың істелу нәтижесінде бұзылған жәбірленушінің құқықтары мен бостандықтарын, ең соңында әділеттілікті қалына келтіру үшін қызмет етеді. Қылмыстык-құқықтык санкцияларды қалпына келтіру сипаты қылмыстың істелу нәтижесінде бұзылған құқықтар мен бостандықтардың ерекшеліктерімен тығыз байланысқан. Таза қалпына келтірудегі сипат ақшалай айып салу, мүлікті тәркілеу сияқты мүліктік қылмыстық-құқықтық санкцияларға ие болады. Әрине, қылмыспен келтірілген шығындардың бәрі бірдей міндетгі түрде қалпына келтіріле бермейді ғой. Сірә, өлімге үшыраған жәбірленушінің өмірі, не кылмыстың нөтижесінде жоғалған денсаулық ешқандай жазамен қалпына келтірілмейтін шығар (бірақ, дегенмен, кейбір жағдайларда қасақаналықпен кісі өлтірген үшін мүліктік тұрғыда қалпына келтіруге байланысты қылмыстық-құкықтық санкциялардың функциясы жоққа шығарылмайды). Дегенмен, бұл осындай қылмыс үшін жазалау кезінде әділеттілікті қалпына келтіру мақсатына қол жеткізу мүмкін емес дегенді білдірмейді.