Апеляциялық іс жүргізу тәртібі

Қалалық сот шешімінің бұзылуына  негіз болған екінші себеп, N 30 автоколонна мен "Қыран" ЖШС-і арасындағы қатынас зерттелмеген, олардың құқытық мирасқоры аңықгалмаған, АІЖК-нің 54-бабының бөлігінің талаптары сақталмағандығы аталған. Осыған байланысты, облыстық сот алқасы оларды процессуалды заңды өрескел бұзу болып табылады деп көрсеткен.

Ал, КР АҚ-нің 50-бабының 10 тармағына  сәйкес, заңды тұлғаның таратылуы туралы мемлекеттік тізбеге тиісті жазба жасалғаннан кейін заңды тұлғаның таратылуы аяқталатыны белгілі.

Іс материалдарынан және талапкердің шағымға тіркеген қүжатарына қарағанда, N 3099 автоколоннаның заңды тұлға ретінде осы уақытқа дейін тіркеуде тұрғаны Әділет басқармасының N 3-9 /2474 2000 жылғы 2 қарашадағы анықгамасында көрсетілген.

Бұған қоса, Қызылорда облысы әділет басқармасының 2000 жылғы 9 ақпандағы N 4-3/287 хатына сәйкес "Қыран" ЖШС 3081-1933 N-мен тіркелген және N 3099 автоколоннаның құқығын иеленуші болып табылмайды делінген.

Бұл жағдайда, Аппеляциялық сатыдағы соттың жоғарыда көрсетілген тұжырымдары негізсіз. Сонымен бірге осы іс бойынша АІЖК-нің 249-бабының талаптарына сай "Қызылорда жолдары" АҚ-ның арызын қараусыз қаддыруға да негіздер болмаған.

Жоғарыда келтірілген дәлелдемелер негізінде осы іс бойынша қабылданған  сот қаулыларын заңды деп санауға жатпайды, сондықган да олар бұзылып, іс сотта қайтадан қарауға жатады.

Істі қайта қараған кезде  жоғарыда көрсетілген кемшіліктерді  жойып, тараптардың құқықгары мен міндеттерін толық анықтап, олардың дәлелдемелерін жан-жақгы тексеріп, қажет жағдайда автоколік жүргізуші О. Жүсіповті іске қатыстырып, Т. Құздеубаев қайтыс болғандығы жазатайым жағдайдың себебін анықтау керек. Олай болғанда Қызылорда облысы бойынша Мемлекеттік Еңбекті қорғау бас инспекциясының қорытындысына да көңіл бөлген жөн. Іс бойынша өндірілген дәлелдемелерге қарап, заңды шешім қабылдау қажет.

Өтіп кеткен мерзімді қалпына келтіруден бас тарту туралы судья қаулысына  шағым беріліп, наразылық білдірілген  жағдайда бірінші сатыдағы сот шағымды, наразылықты іспен бірге апелляциялық сатыдағы сотқа жібереді.

Облыстық прокуратура қабылдаған сот үкімімен келіспей, оның заңсыз болуына байланысты наразылық келтіреді, іс ҚР Жоғарғы сотында қаралып, наразылық қанағаттандырылып, кісі өлтіруге қатысқан қылмыскерлерге 11 жылдан бас бостандық еркінен айыру жазасы тағайындалды.

АІЖК-нің 398, 399-баптарын басшылыққа алған  Жоғарғы Соттың азаматтық істер жөніндегі алқасы Қызылорда облыстық сотының азаматтық істер жөніндегі алқасының 2000 жылғы 18 қазандағы ұйғаруымен Қызылорда қалалық сот шешімін бұзу жайындағы бөлігін өзгеріссіз, ал үйғарымның "Қызылорда жодцары" АҚ-нің талап арызын қараусыз қалдыру жайындағы бөлігін заңсьіз деп тауып, істі сот сотқа кері жолдады.

 

2.4 Сот шешіміне шағым беру  мерзімі

 

Қазақстан Республикасының Азаматтық  іс жүргізу кодексінің 3-бөлімі, 40-тарау, 334-бабында былай деп көрсетілген: шагымдар, наразылықтар шешім, қаулы шығарған сот арқылы беріледі. Шағым, наразылық сот түпкілікті түрде шешім шыгарғаннан кейін он бес құн ішінде берілуі (келтірілуі) мүмкін.

АІЖК-нің 334 бап апелляциялық шағымдар, наразылық беру тәртібі мен мерзімдері:

Шағымдар, наразылықгар шешім, қаулы  шығарған сот арқылы беріледі. Тікелей апелляциялық сатыларға келіп түскен шағымдар, наразылықгар осы Кодекстің осы бабы екінші бөлігінің және 338 бабының талаптарын орындау үшін шешім шығарған сотқа жіберілуі тиіс.

Істі қайта қарау кезінде  шығарылған шешімге жалпы төртіппен шағым жасалуы, наразылық келтірілуі мүмкін.

Сот шешіміне Аппеляциялық шағым жасау  құқығы іске қатысушы тараптар мен басқа да тұлғаларға тиісті.

ҚР Бас прокуроры мен оның орынбасарлары, облыс прокурорлары және оларға тенестірілген прокурорлар мен олардың орынбасарлары және т.б. өздерінің кұдіреті және де істі қарауға қатысуына қарамастан сот шешіміне наразылық келтіруге құқылы. Іске қатысуға тартылмаған, бірақ сот құқықтары мен міндеттері жөнінде шешім қабыддаған тұлғаларға апелляциялық және Аппеляциялық шағым беруге құқылы.

Процеске қатысушылардың олардың  белгіленген мерзімдерді берген шағымды немесе наразылықгы өзгерту немесе толықгыру құқығы сот отырысы басталғанға дейін іске асырылуы мүмкін.

Аппеляциялық шағым беру көп  жағдайда аудандық прокурорлар мен оның орынбасарларына шағым жасалуы, наразылық келтірілі мүмкін, өйткені азаматтық істерді бірінші инстанция бойынша негізінен аудандық (қалалық) соттар қарайды. Екінші инстанция сотында наразылықты жоғарғы тұрған прокурор, оның орынбасарлары қолдайды.

Аппеляциялық шағым беруге (наразылық  келтіруге) мынадай талаптар қойылады:

- шағым      беру      жазбаша      түрде      берілуі      тиіс      және 
шағымданушының аса тиімді беріледі;

- шағым беру(наразылық) мазмұны;

- шағым жасалатын    немесе    наразылық   келтіретін    шешім 
және ол шешімді шыгарған соттың атауы;

- шағым жасайтын немесе наразылық келтіретін тұлғаның аты- жөні;

- шағым жасайтын немесе наразылық келтіретін       тұлғаның 
шағымды   немесе   наразылықгы   толық   немесе      бөлігінде 
келтіретін және қандай өзгерістер енгізуді талап   ететіндігін 
көрсету;

- істі қараудың дұрыс еместігін көрсету;

- шағымға немесе наразылыққа қоса тіркелген    құжаттардың 
тізімі.

Сотталған адам қорғаушысының апелляциялық шағымын қайтарып алған және істі қарау үшін басқа негіздер болмаған жағдайда қорғаушысының шағымы бойынша қозғалған апелляциялық өндіріс қысқартылады.

Шағымды, наразылықгы беру (келтіру) құні және шағым, наразылық беретін (келтіретін) адамның қолы болуы тиіс. Шағымға мемелекеттік баж төленгендігін растайтын құжаттар да қоса тіркеледі. Өкіл берген шағымға сенімхат немесе іске осындай өкілеттік болмаса, өкіддің өкілеттігін растайтын өзге де құжат қоса тіркелуі тиіс.

Аппеляциялық шағым берген (келтірілген) тұлға олардың көшірмелерін сотқа іске қатысушы тұлғалардың санына қарай, ал қажеттілік туғанда-шағымға, наразылыққа тіркелген жазбаша материалдардың көшірмесін сотқа береді (ҚР АІЖК 334 бап).

Заңды тұлғалар, заңды тұлғалар құрметті кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын азаматтар тараптар болып табылатын дауларды қарау кезінде шығарылған аудандық және оларға теңестірілген соттардың шешімдеріне апелляциялық тәртіппен, талаптын құны бес мың айлық есептік көрсеткіштен аспайтын жағдайда облыстық және оған теңестірілген соттарга шағым жасалуы, наразылық келтірілуі мүмкін.

Аппеляциялық тәртіппен:

- аппелляциялық тәртіп пен қарауға жата алатын аудандық   және 
оларға теңестірілген соттардың шешімдеріне областық   және оған 
теңестірілген соттардың сот алқасына;

- облыстық соттардың бірінші және апелляциялық   сатыларындағы 
шешімдеріне - Қазақстан Республикасы    Жоғарғы соттының сот 
алқасы;

- Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төралқасына   шағым 
жасалуы, наразылық келтірілуі мүмкін;

Шағым беру мен наразылық келтіру шешім шығарған сот арқылы беріледі. Бұл ереженің маңызы зор, осының арқасында іс бойынша қосымша шағым болмайды, шағым берушінің екінші инстанцияның орналасқан жеріне баруы шарт емес, қүжаттардың көшірмесі қажет етілмейді. Бірақта заң бойынша екінші инстанцияіа тікелей шағым беруі, наразылық келтіруіне болады.

Шағым беру мүдделі адамның өзінің жеке, пошта арқылы немесе өкіл арқылы беруіне болады.

Шағымды қабыддай отырып судья, шағым берушінің шағымдану құқығының субьектісі екендігін, оның шағым беруге құқығының бар жоғының тексереді, сондай-ақ соттың шешіміне шағымдалуға негіз бар жоғын, шағым беру мезгілінің сақталғандығын, шағымда барлық қажетті мәліметтер бар ма, мемлекеттік баж салығының төленгендігін, шағымға басқа да қүжштардың көшірмесі тіркелгендігін тексереді.

Аппеляциялық шағым немесе наразылық судьяның қаулысымен оларды берген (келтірген) тұлғаға мына жағдайларда:

а)  шағымды, наразылықгы қозғалыссыз қаддыру тұралы    судьяның қаулыдағы нүсқаулары белгіленген мерзімде орындалмағанда;

ә)  егер шағымдану немесе наразылық келтіру мерзімі өтіп кетсе және 
шағымда немесе наразылықга оны қалпына келтіру  туралы өтініш 
болмаса немесе оны қалпына келтіруден бас тартылған жағдайда;

б) егер    шағымды    немесе    нарызлықты    апелляциялық    немесе 
Аппеляциялық шағым немесе наразылық беруге (келтіруге)  құқығы 
жоқ тұлға берсе (келтірсе) қайтарылады;

Мерзімінде берілген Аппеляциялық шағымды немесе наразылықты алғаннан кейін судья:

- шағымның, наразылықгың және оған қоса тіркелген жазбаша дәледдемелердің көшірмелерін келесі құні кешіктермей іске қатысушы адамдарға жіберуге, іпағымдануға, наразылық келтіруге белгіленген мерзім өткеннен кейін істі Аппеляциялық сотына жіберуге міндетті.

Аппеляциялық шағымдануға, наразылық келтіруге белгіленген мерзім өткенге дейін істі соттан ешісім талап ете алмайды. Іске қатысушы тұлғалар сотта іс-материялдарымен, сондай-ақ келіп түскен шағымдармен және оларға білдірілген қарсылықтары мен танысуға құқылы.

АІЖК-не сәйкес істі қарау құні туралы, оған қатысушыларо жоғарғы сот хабарлайды.

Аппеляциялық тәртіппен қаралатын істің каралатын мерзімі туралы үш құн бүрын хабарлану ілінеді. Істің қаралу мерзімі мен орны туралы хабарландыру тәртібі бұзылған жағдайда Аппеляциялық айқындама берілмейді.

Іске қатысушы тұлғалар Іпағымға түсініктеме беруге құқығы бар. Қажет болған жағдайда халық судьясы немесе сот төрағасы шағымға түсініктеме беруді және оған қүжаттар көшірмесінің тіркелулі міндетті.

Шағымға түсініктеме беру бірінші  инстанциядағы сотқа да, сондай-ақ екінші инстанциядағы сотқа да беріледі, ол түсініктемені Аппеляциялық инстанция мәжілісінде қаралуы тиіс. Шағымға түсініктеме берудің маңызы зор, ол екінші инстанция судьяларына істің танысу кезінде көп көмек көрсетеді. Әсіресе, берілген шағымға түсініктеме беру мынадай жағдайда маңызды роль атқарады, іске қатысушы жәй немесе үшінші тұлға екінші инстанция сотынан мәжілісіне қатыса алмағанда қажет болады.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Бізге мұра болып қалған сот жүесі  жаңа қоғамдық қатынастардағы соттардың құқық қорғау жөніндегі міндетін ойдағыдай жүзеге асыруға дәрмені жетпеді. Қайта кейбір реттерде олар кәсіпкерлік бастаманың қол-аяғын тұсады, сөйтіп меншік қатынастарының дамуына кедергі келтірді.

Сот қызметінің өркениетті жүйесі мен  шын мәніндегі тәуелсіз судьялардың болмауы заңдардың орындалмауына әкеп соғып отырды. Бір партиялық жүйе сот төрелігін іске асыруда аз кесірін тигізген жоқ. Осы тұрғыдан келгенде, республика Президенті 1995 жылғы "ҚР соттар және судьялардың мәртебесі туралы" Конституциялық заңды күші бар Жарлығынан кейін уақыт талабына сай, соттардың жұмысын жетілдіруге, сот төрелігін жүзеге асыруға кең жол ашылды. Соттардың құқықтық мәртебесі көтерілді жүргізуде тәуелсіз болды. Көптеген заңдар мен кодекстер қайта жасалды.

Бұған Азаматтық және Азаматтық  іс жүргізу кодекстерін алуға  болады: іс қарауға негізге алынатын бұл актілердің ерекшеліктері мынада:

— біріншіден  іс жүргізуге жоғарғы тұрған соттар төменгі тұрған 
сот буындарына ықпалын жүргізбейді;

—  екіншіден   соттардың тәуелсіз болуына қолайлы жағдайлар жасалған;

— үшіншіден  заңның әр бір бабы ізгілікті көзқарасты ескере 
отырып, толықтырылған және жетілдірілген.

Жаңа азаматтық іс жүргізу заңдары  облыстық соттарды қадағалау тәртіппен іс қараудан босатты, бұл өз кезегінде Жоғарғы Соттың иығына түсетін жүктің салмағын қүрт арттырып жіберді.

Мақсұт Нәрікбаев — ҚР Жоғарғы  Сотының экс-төрағасы. Соттың да жүріп  өткен өз жолы бар деген мақаласында  — "Бұл орайда азаматтық істерді қарауда да біраз ілгермеушілік бар, мәселең, 1998 жылы аудандық соттардың істі қарау мерзімдерін бұзуы,  4,4 % пайыз құраған болса, өткен жылы ол 2,9 пайыз болып төмендеген. Ал облыстық соттарда бұл көрсеткіш өткен жылы 1998 жылға қарағанда 2,5 есе азайған"[41], деп мәлімет берген.

Сот органдарына жер-жерден қараша сұраған арыз-шағымдар талассыз келіп жатады. Өткен жылы азаматтық және шаруашылық қарым-қатынастар субъектілерінің сот орындарына берген арызының саны 15 мыңға көбейді. Жергілікті соттардан бастап соңғы инстанцияға дейін келіп түскен арыз-шағымдарға аса мұқият қарау дәстүрге айналған. Ол үшін арнайы бөлімдер құрылған. Жоғарғы соттың хат бөлімінің өзі келіп түскен 12,5 мың арыз-шағымға жауап қайтарған 1997 жылғы көрсеткішпен салыстырғаңда тура екі есе артық.

Жоғарыда атап өткендей II сатыдағы сот қызметін Жоғарғы сот және облыстық сот органдары жүзеге асырады. Қазіргі таңда сот жүйесі жаңадан енгізілген құқықтық реформаға ұшырап отыр, оның себебін заңгерлер әр түрлі жағдайлармен түсіндіреді.

Әрине, ұйымдық жұмыстарда барлық мәселелер толық шешілген деп айтуға болмайды, дегенмен шешілмей жатқан проблемалар көп, оны тек өз алдына республикалық деңгейде қүрылған жаңа орган ғана шеше алады деп есептеу тіпті қате.