Аймақтық саясат мемлекеттің жалпы саясатының құрамдас бөлігі

Аталған шешімін табуы қажет проблемалармен қатар ел өнеркәсібінің қазіргі кейбір көрсеткіштерінің келеңсіз керіністерінен де деректер келтіргенді жөн санаймыз. ЖІӨ-нің 1 долларына электр энергиясының жұмсалу деңгейі бойынша, сондай-ақ экономика салаларындағы еңбек өнімділігі бойынша еліміз кейбір индустриялық дамыған елдерден 7-10 еседен астам артта қалып отыр. 2001 жылдың басында негізгі құралдардың тозу дәрежесі орта есеппен 29 пайыз құрады. Бірқатар салаларда негізгі кұралдардың нақты тозуы 50 пайыздан астам деңгейге жақындауда. Негізгі құралдар кұрылымында аса тозғандары — машиналар мен жабдықтар. Олардың тозу дэрежесі 2000 жылы 42,1 пайыз құрады. Көлік кұралдары - 41, ғимараттар 36,5 пайызға тозған. Мұнай өндіру және металдарды өндірумен байланысты емес салаларда жабдықтың тозу дәрежесі соңғы үиі жылда 45 пайыздан 62 пайызга дейін жеткен. Өңдеуші енеркәсіп кәсіпорындарында толықтай тозған машиналардың, жабдықтардың және көлік құралдарының үлес салмағы 12 пайызға жетті. Мұның барлығы да сайып келгенде, ел экономикасының бәсекеге түсу қабілетінің төмендеуіне алып келеді.

Бағдарламада  индустриялық-инновациялық саясаттың басымдылықтары жан-жақты қарастырылған. Әлеуетті бәсекеге қабілетті, соның ішінде экономиканың шикізаттық емес бағыттағы салаларында жұмыс істейтін экспортқа бағдарланған өндірістерді құру және дамыту индустриялық-инновациялык саясаттың басымдықтары болып табылады.

Индустриялық-инновациялық стратегияны енгізудің тиімді тәсілдерінің бірі - бұл бір аумақта орналасқан және түпкі өнім өндіру шеңберінде өзара технологиялық байланысқа ие болған 
кәсіпорындардың интеграциялануы мен кооперациялануы. Бұл 
осы салаға материалдық, қаржылық және санаткерлік ресурстар құйылуының қуатты факторлары болып табылады. Экономика- 
ны дамытудың мұндай инновациялық тәсілі кластер қағидасын 
пайдалану негізінде жүзеге асырылады және оның мақсаты 
интеграцияға кіруші кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін 
жоғарылату болып табылады. Қазіргі кезде Қазақстанда машина жасау саласында, металлургияда, химия мен экономиканың басқа да салаларында кластер нышаны байқалуда. Мысалы, олардың ең үлкені Павлодар-Екібастұз отын-энергетика кешенінде жүзеге асырылып отыр. Дегенмен, қазіргі кезде кептеген отандық кәсіпорындардың бәсекелестік қабілеттілігі төмен болып, әлемдік нарықтағы бәсекелестікті айтпағанда, Қазақстан ішіндегі ұлттық компаниялармен кластерлік (мысалы, оларды қосалқы бөлшектермен қамтамасыз ету, техникалық қызмет көрсету және т.б.) сипатта жұмыс істей алуға мүмкіндіктері шектеулі.

Мұнай экспорттаушы елдердің барлығын дерлік өз эконо- 
микасын әртараптандыру проблемасы алаңдатады. Ол елдер 
соңғы онжылдықта мұнай экспорттаудан алынатын табысты 
қайта бөлу есебінен экономиканың өндірістік құрылымын же- 
тілдіру жөніндегі шараларды іске асыруда. Осымен бір мезгілде 
дамыған елдер экономикасынан кіріс алу мақсатында басқа 
елдерге капитал экспорттау жұмысы жүргізілуде. Қазақстанда 
мұнай-газ өнеркәсібіне жылдан жылға көбейіп келе жатқан 
инвестициялар көлемі экономика құрылымын әртараптандыруға 
қолайлы жағдай туғызуда. Осыған байланысты Каспий теңізінің 
Қазақстандық секторын игеру индустрияны дамытудың қозғау- 
шы күші бола алады. Онда көмірсутектерінің жалпы қоры 8,0 
млрд. тоннаны құрайтынын ескерсек, Қазақстанда отын-энергетика кешенінің дамуы алдағы уақытта аталмыш сектордың экономиканың барлық салалары мен тұрмыста пайдаланатын полимерлік бұйымдардьң шамамен 200 түрін шығаруға мүмкіндік жасайды. Сонымен бірге металлургиялық қалдықтар мен кең қалдықтарын ұқсату жөніндегі жаңа технологияларды енгізу орта мерзімді болашақта қосылған құны жоғары өнім алуға мүмкіндік береді.

Индустриялық-инновациялық стратегияға сәйкес өңдеуші саланы дамытудың алғашқы шаралары жүзеге асырыла бастады. Атап айтқанда, жоғары технологиялық және ғылыми өндірістерді құру жобаларын дамыту, оларды қаржыландыру, сырттан инвестиция тартуға негізделген инвестициялық, инновациялық қорлар, Даму банкі, Экспорттық несиелер мен инвестицияларды сақтандыру корпорациясы сияқты даму институттары құрылды. Даму банкі құрылғалы бері жалпы құны 400 млн. АҚШ доллары тұратын 35 инвестициялық жобалар мен экспорттық операцияларды жүзеге асыруға қатысты. Ендігі кезекте жаңа өнім түрі мен сапасына жасалған сараптамадан өткен жобалар қаржыландырыла бастамақ. Осы орайда отандық инновациялық жобалардың нарық «кеңістігіндегі» бәсекелестікке төтеп беруі үшін қатаң талаптар қойылып, оларды мемлекеттен емес, даму институттары арқылы ғана инвестициялау қарастырылды. Қазақстандық мамандар мұндай шешімге 1979 жылы Филиппин үкіметінің елде жаңа мүмкіндіктерді туғызу мақсатында толық талданбаған «ірі индустриялық жобаларды» қаржыландыруда еш нәтиже шығара алмау тәжірибесі негізінде келді.Стратегияны іске асыруға арналған инвестициялық сипаттағы тікелей шығындардың болжанатын көлемі жылына 1,2 млрд. АҚШ долларын, мемлекеттік шығындарының құны 2002 жылдың бағасы бойынша жылына 260 млн. АҚШ долларын кұрайды. Стратегияны іске асырудан күтілетін нәтижелер де анықталған. Атап айтқанда, экономиканың өсу қарқыны жылына кемінде 8,8-9,2 пайыз көлемінде болады, 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы ЖІӨ көлемі шамамен 3,5-3,8 есе өседі, сонымен қатар, өңдеуші өнеркәсіптің орташа жылдық өсу қарқыны 8-8,4 пайызға дейін, 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек өнімділігі кемінде 3 есе өседі жэне ЖІӨ-нің энергияны қажет етуі екі есеге төмендейді деп күтілуде. Стратегияны жүзеге асыру ЖІӨ құрамындағы тауар өндірісінің үлес салмағын 2015 жылы 46,5 пайыздан 50-52 пайызға дейін өсіруге, ЖІӨ құрылымындағы ғылыми және ғылыми-инновациялық қызметтің үлес салмағын 2000 жылғы 0,9 пайыздан 2015 жылы 1,5-1,7 пайызға дейін көтеруге жағдай жасайды.

Индустриялық стратегияның негізгі  міндеттерінің бірі -аймақтық және халықаралық ауқымдағы еліміздің  бәсекелестік артықшылығын анықтау болып табылады. Үкімет трансұлттық компаниялармен, шетелдік және ірі Қазақстандық компаниялармен бірлескен инвестициялық жобаларды жүзеге асыру жөніндегі ынтымақтастықтың белсенділігін арттыруда.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІІ   Қазақстандағы  аймақтық саясатты жүргізудің еркшеліктері мен оны жетілдіру жолдары

 

3.1. Қ.Р. аймақтық саясатты  жүргізу жолдары мен даму бағыттары

    Мемлекеттің даму  барысында аймақтық және олардың  билік ететін органның ролінің  арта түсуі жергілікті және  дүниежүзілік тенденция ретінде  ұсынылуда. Оған келесідей көптеген  жағдайлар әсер етеді:

1. Өңірдің әлеуметтік  жағы және адам факторының  басым роль атқаруы;

2. Аймақтардың өзара байланыстарының  едәуір ұлғаюы;

3. Еңбек ресурсының қозғалысының  күшеюі;

4. Аймақтардың өндіріс  құрылымы мен инфрақұрылымының  күрделене түсуі мен халықтық  маңызының артуы.

Аймақ дегеніміз бірнеше  елді-мекеннен тұратын мемлекет территориясын  бір бөлігін құрайтын және мемлекеттің  мүддесін көтеруге негізделген қоғамдық құру мен басқаруды атаймыз. Аймақтың ролінің күшеюі, біріншіден, мемлекет пен аймақтар арасында басқару функциясын қайта бөлуді, қайта қарастыруды, екіншіден, мемлеекеттік территориялық  басқару мен жергілікті өзін-өзі  басқарудың ең ұтымды үйлесімін көздейді. Бұл жағдай Қазақстанға да тән, себебі мемлекеттік тәуелсіздік құру экологиялық  дамыған аймақсыз кеңейтілген әлеуметтік инфрақұрылымсыз мүмкін емес.

Аймақтық экономика –  экономиканың өндіріс салаларымен  кәсіпорындарды ел аумағының жекелеген  өңірлеріне ұтымды орындардың өнімді өткізу аймақтары қалыптастыруды көздейтін  сала. Мемлекеттің аймақтық саясаттың негізгі көрсеткіші болып өндірушілер мен тұтынушылардың экономикалық бостандығы және шығармашылық іскерлігі есептеледі. Аймақтар мен шаруашылық бірліктердің өзін-өзі дамытудың міндетті түрдегі келесілер болады:

1. Өзін-өзі басқару.
2. Серіктестік таңдаудағы бостандық.
3. Өндірісі құрал-жабдықтар нарығы.
4. Валюталық қаражат және басқа да элементтер.

Әрбір мемлеекетте екі  түрлі территориялық құралдар бар:

1. Аралық территориялық құралдар және соған сәйкес билік ететін органдармен басқару.
2. Ең төмендегі әкімшілік территориялық құралдар және жергілікті басқару органдар.

1. Аралық органдар дегеніміз аймақтағы облыстарда басқаратын органдар. Олар өз қызметін өз территориясында мейлінше тәуелсіздік қағидалар негізінде жүргізуге тырысады. Ал, жергілікті билік жүргізілетін ол төменгі әкімшілік органдар ол өз қызметтерін қалалық болмаса селолықаудандарда іске асырылады.

Аймақтық және жергілікті билік органдары қаражаттың негізгі 3 кіріс көзі бар: 

1. Салықтар;
2. Салықтық емес табыстар;
3. Пайызсыз беретін ақшалай жәрдемнің түрі.

2. Мемлекеттік аймақтық  саясаттың мақсаттары күрделі  әрі көп қырлы болады. Қазақстанның  даму басымдықтары көзқарасы  бойынша маңыздылары мыналар  болады:

1. Қазақстандық мемлекеттік  әлеуметтік-экономикалық негіздерін  нығайту мен оның біртұтастығын  нығайту, әскери мен экономикалыққауіпсіздікті  және экологиялық тұрақтылықты  қамтамасыз ету;

2. Жеке әлеуметтік топтардың  өмір сүру деңгейінде әлеуметтік  теңдігін мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық  саясат пен олардың мүдделерінің  теңдігін қамтамасыз ету;

3. Аймақтарда әлеуметтік  бағытталған нарықтық экономиканың  тұрғындарды әлеуметтік қорғауды  қамтамасыз ету механизмінің  қалыптасуы;

4. Қазақстанның түрлі  аймақтағы тұрғындардың өмір  сүру деңгейін жоғарлату;

5. Қазақстан Республикасының  барлық халықтарының толыққанды  ұлттық мәдени дамуына жағдайлар  құру.

Мемлекеттік аймақтық саясаттың  негізгі мәні орталық билік органын  тәуелді болу және «мемлекеттің асырауы  тиіс» идеологиясынан арылу, Қазақстан  аймақтарының әлеуметтік-мәдени және ғылыми-технологиялық дамуына озық технологияларын пайдалану және тұрғынның өмір сүру деңгейіннің  тұрақты өсімін қамтамасыз ету болады. Бұл кезеңнің саяси стратегиясы 3 негізгі мәселелерге шоғырланған. Олар:

1. Кедейшілікті жоғалту;
2. Жұмысбастылықты;
3. Әлеуметтік интеграцияны жүзеге асыру.

Мемлекеттік аймақтық саясаттың  міндеттері алдын-ала қойылған мақсаттармен шартталады және келесі іс-шараларды  жүзеге асырады:

1. Аймақтың бюджеттік дербестігінің заңды негізін қамтамасыз ететін саяси, экономикалық және құқықтықсипаттағы шараларды өңдеу;
2. Шаруашылық, қаржы, әлеуметтік, мәдени, ұлттық саясатта орталық билік органдары мен жергілікті органдардың пропорционалды және тізбектелген өзара қарым-қатынасы;
3. Мемлекеттің барлық аумағына әрбір Қазақстанның азаматына конституциялық құқықтары мен бостандықты нақты қамтамасыз ету;
4. Экономиканың рационалды кеңістіктегі құрылымын қалыптастыру, аумақтық еңбек бөлінісін жетілдіру, Қазақстанның аймақтық экономикалық байланыстары мен шаруашылық маманданудың тиімді және бәсекекге қабілетті бағыттарын дамыту;
5. Институционалды және нарықтық инфрақұрылымның тауар, еңбек, капиталдың аймақтық және республикалық нарықтың қалыптасуы;
6. Едәуір күрделі әлеуметтік-экономикалық, этно-саяси, демографиялық және экологиялық жағдайдағы аймақтағы мемлекеттік қолдау көрсету;
7. Өнеркәсіптік және қазба өндірісі жанындағы тұрғындар пунктерінде, депрессивті аудандарда ірі және кіші қалаларға тән проблемаларды шешу. 

3. Мемлекеттік аймақтық  бағдарламалар әлеуметтік экономикалық (табыстар деңгейінің төмендігі,  кен орындарын игеру салдарынан  туатын жұмыссыздардың жоғары  деңгейі бәсекелестің шарттың  өзгеруі), экологиялық (апатты жағдайлар,  климаттың өзгеруі) сипаттағы  нақты өлшем көрсеткішіне, мемлекеттің  арнаулы экономикалық немесе  техника, технологиялық мүдделеріне  арнаулы экономикалық аймақтар, технополистер сүйенуге тиіс.Олар  мемлекеттік бюджеттен қаржыландырады, ал сыртқы және жергілікті  көздер олар үшін басқаша шешімдер  қабылдау жолымен тартылуы мүмкін. Мұндай бағдарламалар арнаулы  заңдар негізінде жүзеге асуы  тиіс. Әрбір аймақ өз мүмкіндіктері  аясында өзінің экокномикалық  саясатын, яғни табыс табу негізінзаңмне  тияанқтау мен өкілеттілікті  өзін-өзі басқару туралы заңдар  аймағында жүргізілуі мүмкін. Стратегия  даму бағдарламалар мен жоспарлары  мен аймақтық саясаты іске  асыру механизмі болып табылады.

4. 1995 жылдың ақпан айының  басында «1995 жылдағы Қазақстан  Республикасының әлеуметтік экономикалық  дамуының маңызды көрсеткіштері» ресми түрде қабылданды. Ал, 1999 жылы экономика министрлігі 2 кезеңге бөлінген: 1) 1999-2000жж. 2) 2001-2005 жж. аралығы орта мерзімдік жоспарын дайындады. Бұл орта мерзімдік жоспарлар аймақтың әлеуметтік-экономикалық даму саясатының негізгі тұжырымдамалары ретінде болды. 1996 жылы Қазақстан Республикасының аймақтық саясатын негізгі бағыттары мақұлданды. Оның негізін салық және бюджет саясатын қалыптастыру арқылы және аймақтық мамандандырылу принципі бойынша үлгі құралды. Бір аймақ жеткілікті маманданғанымен, бюджеті жағынан әлсіз болды.

Аймақтық саясаттың мәні: мемлекеттің аймақтық саясатын қалыптастыруды түрлі аудан халықтың өмір сүру деңгейімен сапасын теңестіру аса маңызды. Осы мүдделер қазіргі жағдайларда ең қажетті шешімді қабылдауды қажет етіп отыр. Өйткені тұрғындар тығыздығы қалалық және ауылдық тұрғындардың ара-қатынасы, олардың кірістерінің бір жанға шапқандығы деңгейлері, ТБИ жұмыссыздығының саны және тағы басқа көрсеткіштерге байланысты Қазақстанның аумақтық әкімшілік аудандары бір-бірінен өзгеше. Жұмыссыздар саны бойынша республика облыстарының үлес салмағы 1,8 % Қарағанды облысы, 20,3% Оңтүстік Қазақстан облысы құрайды. Бұл облыстардағы халық кірісінің бір адамға шаққандағы максимум деңгейі, минимум деңгейі 4 есе үлкен. Қазіргі кезде өнеркәсіп өнімінің 40 % жуығы 3 облыстың үлесіне ие: Атырау, Қарағнады, Павлодар.

2.Аймақтық саясат қалыптастырудың  маңызды негізінің бірі елдің  өндіргіш күште жерін дамыту  мен орналастыруды тиімділігінің  объективті қажеттілігі. Бұл саясатты  іске асыру құралы ретінде  өндіргіщ күштерді тиімді орналастыру  аймақтық асясаты жүргізбестен  бұрын айқындалуы қажет.