Аймақтық саясат мемлекеттің жалпы саясатының құрамдас бөлігі

• ауыл шаруашылық өнімінің жоғары сапалығын және экспорттық әеуетнің өсуін қамтамасыз ететіндей өндірістік үрдістерге жаңа технология мен техникаларды енгізу және пайдалану;
• тұтыну нарығын тепе-тең түрде дамыту мақсатында, тұтыну заттарын өндіретін ауыл шаруашылығының және өнеркәсіп салаларының материалдық-техникалық базасын нығайту, міндетті түрде өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымдарды құру.

Төртіннші топқа - қысылшаң (экстремальный) табиғи климаттық, әлеуметтік-экономикалық және техника-технологиялық жағдайдағы, шаруашылықтың салалық құрылымы ұтымды емес дағдарыстық аймақтар, сонымен қатар экологиялық дағдарысқа ұшыраған аудандар жатады. Бұл аймақтарда жинақталған проблемалардан «арылуң үшін мемлекеттік реттеудің нақты шаралары қажет. Сонымен бірге осы топтағы аймақтардың дамуы үшін шешілуі тиіс мәселелер келесідей:

• экологиялық дағдарыстың терендеу үрдісінің алдын алу;
• осы аймақтарда тұратын халықтардың өмір сүру сапасын және деңгейін көтеру үшін материалдық негіз құру жөнінде нақты шаралар қабылдау;
• қоршаған табиғи ортасы адамдардың денсаулығына өте кауіпті ауылдық аймақтардан, кіші және шағын қалалардан және басқа да тұрғылықты жерлерден республикамыздың басқа аймақтарына орын ауыстырғысы келетін халықтар үшін қажет жағдайлар жасау;
• шетелдік техникалық және гуманитарлық көмектерді тарту және оларды тиімді пайдалану.

Республика аймақтарын мұндай топтастыру басқарудың аймақтық мәселелерін тиімді шешуге және жергілікті шаруашылықтарды қарқынды дамытуға мүмкіндік береді.

Проблемалық аймақтардың қатарына бірқатар себептердің  салдарынан экономикалық әлеуеті орташа республикалық көрсеткіштерден бірнеше есе төмен, ал экономикасы өнеркәсіптің аз әртараптандырылған (диверсификация) құрылымымсн, нашар дамыған инфрақұрылымымен сипатталатын аймақтар жатады. Мұндай аймақтар олардың өзіндік дамуын ынталандыратын мемлекеттің көмегіне мұқтаж. Сондықтан да экономикалық ғаламдану үрдісіне қадам басып отырған Қазақстан үшін шешілуі тиіс басты міндет - аймақтар үшін жағымсыз салдарларды бейтараптандыра отырып, олардың дамуы үшін қажет жағдайларды қалыптастыру негізінде тиімді нәтижені ұлғайту.

      Аймақтардың дағдарыстығының басты  белгілері болып табылатындар:

• өндіріс қарқынының төмендеуі;
• халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуі (жан басына шаққандағы табыстың төмендігі);
• жұмысбастылыққа қатысты жағымсыз тенденциялардың өрістеуі (жұмыссыздықтың жоғары деңгейі);
• демографиялық, экологиялық, әлеумеггік қызметтер көрсету саласындағы проблемалардың күшеюі және т.б.

Аймақтардың біркелкі дамымауы іргелі әлемдік үрдістерге жатады. Әрбір елде салыстырмалы түрде өркендеген және артта қалған аймақтар бар - бұл әлеуметтік-экономикалық табиғи-климаттық, ресурстық және басқа да жағдайлармен байланысты табиғи, аймақтык айырмашылықтар. Осы орайдағы мемлекеттің міндеті шектен тыс жоғары аймақтық саралауға жол бермеу болып табылады.

Өмір сүру деңгейі мен сапасындағы шектен тыс аймақтық айырмашылықтар көбінесе аймақтардың экономикалық, табиғи-климаттық ресурстық және инфрақұрылымдық ерекшеліктерімен анықталады, сондай-ақ олар мемлекеттің «теңестіруң саясатын жүргізу үшін негіз болып табылады. Осы саясатты жүзеге асырудың басқарушылық механизмінің негізгі міндет-терінің қатарына артта қалған аймақтардағы өмір сүру деңгейі мен экономикалық -даму параметрлерін ең болмағанда орташа деңгейге (осы параметрлер бойынша) біртіндеп жақындау жатады. Бұл жағдайда негізгі міндет мемлекет тарапынан аймақтардың  өзіндік  дамуын   ынталандыру:   халықтың  әлеуметтік бейімділігін  қолдау  (қолайлы  жерлерге   көшіп-қонуға  көмек көрсету);  артта қалған  аймақтарға капитал  мен  инвестициялардың келуін ынталандыру және т.б. болып табылады 

Аймақ дамуының кез келген аясындағы  дағдарысты жою, бір жағынан алғанда, экономикалық белсенділік деңгейімен байланысты.Әлеуметтік даму салыстырмалы түрде дербестікке ие бола отырып, айтарлықтай дәрежеде ресурстық мүмкіндіктермен анықталады, олар өз кезегінде экономикалық даму деңгейіне байланысты. Екінші жағынан, нарықтық шаруашылықтың әлеуметтіқ жағдайға зиянын тигізе отырып, тек ғана экономикалық басымдыққа біржақты бейімделуі нарықтық экономиканың және тұтас мемлекеттің дамуына қауіп туғызады. Сондықтан мемлекеттік реттеудің әлеуметтік және экономикалық құраушыларының тепе-тендігі қажет. Экономикалық және әлеуметтік құраушыларды тепе-теңдікте дамыта отырып, аймақ дамуындағы әр түрлі бағыттағы олқылықтардың орнын толықтыруға және халықтың тұрмыс жағдайының деңгейін көтеруге болады, бұл түптеп келгенде мемлекеттің аймақтық саясатының табысты жүргізілуін анықтайтын негізгі шарттардың бірі болып табылады.

Аймақтық саясаттың мәні мен міндеттері және оларды  жүзеге асырудың өзіндік механизмдері бар . Макро  экономикалық саясаттың құрамдас бөлігі бола отырып, аймақтық саясат әрбір аймақтың экономикасының тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру арқылы экономиканың тиімділігін көтеруді өзінің басты мақсаты етіп қояды. Қойылған мақсатқа жету үшін, әрине, міндеттердің қойылуы шарт. Олардың қатарына: мемлекет пен жекелеген аймақтардың мүдделерін үйлестіру, аймақтық дамудың әрекетті механизмін жасақтау, сонымен қатар аймақтың ресурстық, ғылыми, еңбек әлеуетін барынша пайдалану жатады.

 

1.2. Аймақтық саясатты  жоспарлаудың негізгі  көрсеткіштері  мен әдістері.

         Аймақтық әлеуметтік-экономикалық  дамуының кешенді жоспарларында  кеңейтілген  өндірістің  бүкіл   процессі көрінуі  қажет. Территорияның   экономикасының дамуындағы құбылыстар  мен процесстердің  көп жақты  және қиын жиынтығын  анықтау   үшін  экономикалық көрсеткіштер  қажет.

        Аймақтың экономикасының  жоспарына   қажетті  көрсеткіштер  жүйесі  әдістемелік және  тәжірибелік  сипатта болады.  Және де бұл  жүйе облыстық қаланың және  аймақтың экономикасының жоспарлы  объектілерін  және шекараларын  анықтайды.

     Ағымдығы  аймақтық жоспардың  көрсеткіштер жүйесі  келесі талаптарға  сай келуі керек:

- біріңғай ағымды  экономикалық  жоспарды салалық тапсырмаларды  біріктіруге  мүмкіндік беретін  бүкіл экономикалық масштабындағы  көрсеткіштердің бірлігін   қамтамассыз  ету;

-  республика жоспарының бір   бүтін болуы мен бірге әр  аймақтың ерекшеліктерін есепке  алу, бұл  көрсеткіштер жүйесіне  нақты адрестік сипаттама береді,  және де территориялық және  салалық шаруашылық тапсырмаларды  шешуде  дифференциалды қарауға  мүмкіндік береді.

-  салалық тапсырмаларды  біріктіруде қажетті координацияны  қамтамассыз ету;

-  сала аралық  және  экономикалық  байланыстар  мен  пропорцияларды жасау;

-   статистикалық   көрсеткіштер  жүйесімен  сәйкес  келетін, және  бірігетіндей болуы  керек. 

Табиғат ресурстары, әдетте ,  натуралды  бірліктермен  есептеледі;     

 Бұл жоспарлау органдарына  жердің  минералдық және биологиялық   шикізаттардың  тепе-теңдігін  жасауға мүмкіндік береді. Табиғи  ресурстардың  тиімді  және  кешенді  қолдануды қамтамассыз ететін   экономикалық механизмді  қалыптастыру  мақсатында аймақтық ресурстардың   сапасы мен  орналасқан жерін  есепке ала отырып , оның  бағасы  жайлы мәселені шешу қажет. 

      Аймақтың  маңызды экономикалық ресурсы  негізгі қорлар болып табылады.  (өндірістік  және өндірістік  емес)  негізгі өндірістік қорларды  тиімді пайдалануды көтеру   аймақтағы өнім өндіруді қосымша   капитал  салмастан-ақ  жоғарылатуға  мүмкіндік береді. Қолданысқа өндірістік  емес негізгі қорларды енгізу  халықтың  тұрмыс  деңгейін жоғарлатуға  мүмкіндік береді. Негізгі өндірістік  және өндірістік емес қорларды  сипаттайтын көрсеткіштер капиталдық  салымдардың  салалық жоспарының бағалануына  мүмкіндік береді. Бұл  үшін келесідей көрсеткіштер қолданылады:

• негізгі қорлардың  құрылымының  көрсеткіштері, негізгі  қорлар  құрылымы  өндіріс сипатына  байланысты болады. Сондықтан да  спецификаның салалық  факторлардың есепке ала  отырып, әр салаға жекелеп бағыттылуы тиіс.
• Негізгі қорлар қозғалысының көрсеткіштері, яғни  негізгі қорлардың    жалпы  және жекеше түрлерінің абсолютті өсімінің көрсеткіші;
• қор, энерго- механикалық қаруланудың  көрсеткіші.

Аймақтық  өндіріс процестің  көрсеткіштері өздерінің экономикалық табиғаты бойынша  экономикалық жүйесінің  бірлігі ретінде экономика дамуының  бағыттарымен жалпы құбылыстардың  синтетикалық  өлшеуіші болып табылады.  Олар көптеген тапсырмалардың  шешілуіне  еркін территориялық жоспарлауды  қолданылады. Бірінші  кезекте аймақтық материалдық өндіріс салаларында  өндірілген материалдық қызметтер  мен өнімдердің  жиынтық көлемін   анықтауға  мүмкіндік береді. Бұл  тапсырманы аймақтық экономикалық өсуін  сипаттайтын өзара байланысты  көрсеткіштер  көмегімен шешуге болады.  Атап айтсақ:

ЖҰӨ-нің адам басына шаққандағы  өсімі және  шынайы ЖҰӨ-нің атаулы уақыттағы  өсуі. Осыған байланысты экономикалық  өсудің көрсететін статистикалық  көрсеткіш ЖҰӨ өсімінің жылдық пайыз  түріндегі  өлшемі болып табылады.

    Экономикалық  теорияда қоғамдық өндірістің  сипаттамасына   теоритикалық  қараудың ерекшеліктеріне негізделген  әртүрлі өлшеуіштерді  қолданылады.

     Қоғамның жағдайының  экономикалық  негізгі  көрсеткіші  ЖҰӨ болып табылады, яғни жыл  бойына  аймақтың  экономикасында  өндірілген  соңғы  өнімдер  мен қызметтердің нарықтық бағасы. Сонымен қатар, азаматтардың  аймақтағы  және шет елдерде  жасаған соңғы тауарлық қызметтердің  жылдық көлемі есепке алынады.  Жалпы ұлттық өнім ұйымдардың  және халықтық материалдық және  материалдық емес өндірістегі   кірістердінің суммасы .

     ЖІӨ резидент  деп аталатын барлық тауар  және қызмет өндірушілердің қосымша  бағалардың суммасын білдіреді.  Резиденттер – белгілі бір  аймақта тұратын азаматтар,  бұларға  аймақта  бір жылдан аз уақыт  тұратын  шет ел азаматтары  жатпайды.

   Егер де  ЖІӨ-ге  шет елден келген өндіріс факторлары  және берілген аймақта  шет  ел  инвесторларынан алынған факторлық  кірістердің айырмасын қоссақ,  ЖӨҰ   көлемін анықтауға болады.

                      ЖІӨ + (ФК І- ФК ІІ) = ЖҰӨ

ЖҰӨ  мен ЖІӨ (арасындағы) өзара айырмасы  ЖІӨ-нің  жалпы  сомасынан Ғ 1%  ды құрайды  ЖҰӨ  өзінің номиналды сипатта болатын  ағымдағы нақты көлемін табу  үшін инфляцияның әсерінің болған бағаларды  тазалау, ЖҰӨ-нің  нақты  көлемін  беретін бағалар индексін қолдануы тиіс .  Номиналды ЖҰӨ мен   нақты ЖҰӨ - нің  ар қатынасы  бағалар деңгейінің есебінен ЖҰӨ-нің  жоғарылаумен сипатталады  және  ол ЖҰӨ-нің дефляторы деп аталады. ЖҰӨ-ді көлемін анықтауда екі әдіс қолданылады:

1. Шығыстар бойынша  ЖҰӨ белгілі  бір уақыт аралығындағы   қолданысындағы құзырымындағы қызметтердің жиынтығы  ретінде сипатталады.
2. Кірістер бойынша ЖҰӨ жеке  тұлғалар мен көпшілік органдардың кірістерінің суммасын білдіреді (еңбек ақы, пайыз, пайда және  рента). ЖҰӨ-нің құрамына  сонымен қатар көпшілік органдағы жанама салықтар, амартизация, жеке меншіктен пайда (кірістер) кіреді, яғни кірістері бойынша жалпы ұлттық өнім жалдамалы жұмысшыларды еңбек ақысынан , ренталық төлемдерден, пайыздардан, дивиденттерден, жекеменшік  иелерінің кірістернің корпарациялық пайдасына салынатын салықтардан кәсіпкерлікке салынатын жанама салықтар, амортизациялық төлемдер.

 Макроэкономикалық көрсеткіштердің  қатарына  ЖҰӨ мен ЖІӨ-нен

басқа да  ТҰК (Таза ұлттық кіріс ) кіреді. Ол  ЖҰӨ- мен  амартизация 

айырмасымен  сипатталады.

          ТҰК =ЖҰӨ- амартизация;

           ҰТ (Ұлттық табыс) –ТҰК пен  жанама  салық арасындағы айырма ;

           ҰТ= ТҰК- кәсіпкерлікке салынатын  салық .

          ЖТ (Жеке табыс ) = ҰТ-(табыс салынатын  табыстар + әлеуметтік             

қамсыздандыру +корпарацияларды  бөлінбеген )+ трансферттік төлемдер.

            ТҰК- ЖҰӨ-ге қарағанда нақтырақ  көрсеткіш , өйткені ол        

амартизацияны   есепке алады.ТҰК  көмегімен экономика  болашақтағы       

өндіріс  мүмкіндіктерін  қысқартпай отырып , қолдана алатын өндіріс   

көлемін анықтауға болады.

           ҰТ- еңбек ақының жалпы көлемін  , пайыздарды, пайда мен рентаның 

көрсеткіштерін анықтау  үшін қажет, бұл үшін  ТҰК- тен  кәсіпкерлікке  салынатын жанама  салықтарды  алып тастау қажет. Мұндай  есептеуді мәні мынада : Мемлекет көптеген органдардан  мұндай жанама  салықтарды  ала отырып өндіріске ештеңе салмайды.

        ЖТ- алынған табыс, ҰТ- қарағанда   ол жұмыс істеп табылған  табыс  және  де  ол трансферттік  төлемдерден  құралады.

      ЖҰӨ көрсеткіші аймақтық  өндірістің  жылдық көлемін  ақшалай өлшеуге  мүмкіндік береді. Бірақ та ЖҰӨ  аймақтың  экономикалық жағдайын  толық  көрсетпейді. Бұл келесі  жағдайлармен түсіндіріледі, барлық  елдерде дерлік қоғамның экономикалық  жағдайын жоғарлататын  аурулар  мен балаларға қарау, көмек  беру  жұмыстары жүргізілмейді  . Сонымен қатар ЖҰӨ-нің құрамына  көлеңкелі экономикалық  заңсыз  көңіл көтеру орындары, рэкет  есірткелер өндірісі мен сауда  сатығы сияқты секторларының  нәтижесі  кіргізілмейді . Сондай-ақ  ЖҰӨ құрамына  қоғам жағдайын  жоғарлататын , бірақ нарықтық сипатта   болмайтын үй жұмыстары кірмейді (пәтерді жөндеу, аппаратураларды  , машиналарды  және аяқ киімдерді  жөндеу т.б) [8]