Летучие яды

Қолданылуы. Денеге әсері. ТЭҚ этил сұйықтығы деп аталатын сұйықтықтың 50%-тен астамы құрайды. Оны бензинге немесе керосинге антиденотар ретінде қосады.  ТЭҚ (этилсұйықтығы) қосылға бензин мен керосин этилденген сұйықтық деп аталады. Бензин мен керосинді этилдеуге қолданылатын сұйықтықты қызыл, қызғылт-сары не көк түске бояйды. ТЭҚ, этил сұйықтығы және этилденген бензин мен керосин улағыш болып табылады. Орталық жүйке жүйесі бұзылады, бас ауруы, қозу күйі, ұйқысыздық, көз бұзылуы, құрысу пайда болады. Алғашқы 2-5 тәулік ішінде  өледі. Өлмеген жағдайда, әрі қарай қорғасынмен созылмалы улану белгілері дамиды.

ТЭҚ биологиялық  материалдан бөлу. ТЭҚ барлығы зерттеуге жататын өлік ағзаларын майдалап, улы улы заттарды су буымен айдайтын аппарат колбасына енгізеді (4-сурет). Дистиллятты әрбіріне 30мл иодтың спирттегі қаныққан ерітіндісі енгізілген қабылдағыш пен жинағышқа жинайды. Кейін бөлектеп 50-100мл дистиллят жинай отыра, ТЭҚ су буымен айдайды.

ТЭҚ су буымен айдау біткен соң, қабылдағыш пен жинағыш ішіндегісін  бөлме температурасында 30мин қалдырады. Мұнда ТЭҚ иод ерітіндісімен  ыдырайды.      

  

                            (С₂Н₅)₄Рb +І₂            РbІ2 +2С₄ Н_10.

 

Сұйықтық 30мин бойы тұндырылған соң, оны фарфор тостағаншаға ауыстырады және су жылытқышында құрғағанша буландырады.  Құрғақ қалдықты 50%--тік азот қышқылы ерітіндісінде ерітеді. Алынған ерітіндіні қайтадан құрғағанша буландырады. Мұнда қорғасын нитраты түзіледі:

 

 Рb +І₂ +2НNO₃                          Рb (NO₃)₂+2HI

 

Қорғасынның нитраты  бар құрғақ қалдықты суда ерітеді. Және қорғасын иондары болуына зерттеу  жүргізеді.

Баяндалған тәсіл 100г  биологиялық материалдан 0,3 мл ТЭҚ  бөлуге мүмкіндік береді. Биологиялық  материалдағы ТЭҚ зерттеуді тиісті объектерді алған бойда-ақ жүргізеді. Биологиялық материалда ТЭҚ ашылмаса, онда осы препараттың ыдырау өнімін ашуға кіріседі. Осы мақсатпен ТЭҚ айдау жүргізілген колба ішіндегісін фарфор тостағаншаға ауыстырып, су жылытқышында дерлік құрғағанша буландырады. Мұнда қалған биологиялық материалды күкірт және азот қышқылдарының қоспасымен ыдыратады, кейін минирализатты қорғасын иондары болуын зерттейді. (УІ-тарау, §14).

Өсімдік тектес тамақ  өнімдері мен киімдері ТЭҚ болуына  зерттеуде, осы объекттерден оларды органикалық еріткіштермен тұндыру жолымен оқшаулайды.

Қорғасын иондарын ашу.

ТЭҚ ыдырау нәтижесінде  түзілетін қорғасын иондарын  ашу  үшін, олардың калий иодидімен, колданыды. Осы реакциялардың орындалуы  төменде баяндалған.

Мұнай өнімдеріндегі ТЭҚ ашу. Мұнай өнімдеріндегі ТЭҚ ашу осы өнімдерге УК-сәулелермен әсер еткенде ТЭҚ ыдырауына негізделген. Мұнда түзілген қорғасын иондарын дитизон және басқа реакциялар көмегімен анықтайды.

 

СІРКЕ ҚЫШҚЫЛЫ

Сусыз (мұзды)сірке қышқылы  СН₃ СООН- өткір иісті, түссіз, сутартқыш сұйықтық не түссіз кристалдар. Ол сумен этил спиртімен және диэтил эфирімен барлық қатынаста араласады. Бұл қышқыл су буымен айдалады. Сірке қышқылын  кейбір органикалық заттарды ашыту немесе синтез жолымен алады. Ол ағашты құрғақ айдау өнімдерінде болады. Сірке қышқылы аздаған мөлщерде адам денесінде болуы мүмкін.

Қолданылуы. Денеге әсері. Сірке қышқылы бояғыштарды синтездеу үшін целлюлоза ацетатан, ацетон мен көптеген басқа заттарды алу үшін қолданылады. Тамақ өнеркәсібі мен тұрмыста сірке және сірке эссенциясы түрінде ас дайындауда қолданылады. Ішке қабылдаған сірке қышқылымен (ең алдымен сірке эссенциясымен) улану жағдайдалы туралы мәліметтер бар. Сірке эссенциясының 10-20 гнемесе сіркенің 200-300 мл өлтіретін мөлшер болып саналады. Сірке қышқылы қан мен бүйректерге әсер етеді. Мұзды сірке қышқылы терімен түйіссе оны күйдіреді және күлдіретеді. Концентрленген сірке қышқылын немесе сірке эссенциясын ішке қабылдаған соң, асқазанның жоғарғы бөлігі зақымданады, қанды құсық, іш өту пайда болады, гемолиттік анемия, гемоглабинурия, анурия және уремия дамиды. Сірке қышқылы буларын жұтқанда тыныс жолдарының шырышты қабықтары қабынуы және т.с.с. дамуы мүмкін.

Метаболизмі. Жартылай этил спиртіне айналатын және жартылай көміртек IV оксиді мен суға ыдырайтын ацетальдегид сірке қышқылының метаболиті болып табылады.

Сірке қышқылы объекттерден су буымен айдалып, оқшауланатын заттарға жатады. Осы топтың басқа заттарынан сірке қышқылының ерекшелігі, оны  биология тектес объекттерден айдау  үшін, объекттерді қымыздық не шарап қышқылдарымен емес, 10%-тік күкірт немесе фосфор қышқылдары ерітінділерімен қышқылдайды.

Сірке қышқылын айдау  дистиллятта осы қышқылдарға  теріс реакция алынғанша жүргізіледі. Сірке қышқылының ұшқыштығына байланысты дистилляттың ішінде 0,1 н натрий гидроксиді ерітіндісі бар ыдысқа жинайды. Дистилляттағы ацетат-иондары төменде аталған реакциялар көмегімен анықтайды.

Темір (ІІІ) хлоридімен реакциясы. Ацетат-иондарға темір (ІІІ) хлоридін қосса, темірдің негіздік ацетаты түзілуі себепті қызыл бояу пайда болады.

8СН₃СОО^- + 3Fe³⁺+2H₂O®[Fe₃(H₂O)₂(CH₃COO)₆]³⁺

Реакцияның орындалуы. Пробиркаға 2-3 мл дистиллят енгізеді және бір тамшы жаңа дайындалған 5%-тік темір (ІІІ) хлориді ерітіндісін қосады. Қызыл бояудың пайда болуы, дистиллятта ацетат-ион барлығын көрсетеді. Боялған ерітіндіні қыздырса, гидролиз жүреді, нәтижеде қоңыр тұнба түседі.

Лантан нитратымен және иодпен реакциясы. Ацетат-иондар лантан нитратымен Іа (NO₃)₃ иод және аммиак қатысуында әрекеттескенде ерітінді тоқ көк түске енеді не осы түстегі тұнба түседі. Осы бояудың не тұнбаның пайда болуына лантанның негіздік ацетатының иодты сіңіруі себеп болады. Осындай бояуды пропионаттар да береді.

Бұл реакцияға фосфаттар, сульфаттар және аммиакпен тұнба  беретін катиондар бөгет болады.

Индиго түзілу реакциясы. Сірке қышқылын немесе ацетаттарды кальций тқздарымен қыздырса, ацетон түзіледі:

2СН₃СООН+СаО®(СН₃СОО)₂Са+Н₂О

(СН₃СОО)₂Са® СН₃СОСН₃  +СаО+СО₂

Түзілген ацетон сілтілер қатысуында о-нитробензальдегидпен әрекеттеседі. Мұнда бірқатар аралық өнімдер түзіледі. Индиго реакцияның соңғы өнімі болып табылады. Бұл реакция теңдеуі жоғарыда келтірілген (тарау).

Сіркеэтил эфирінің түзілуі. Ацеттарды этил спиртімен күкірт қышқылы қатысуында қыздырса, сіркеэтил эфирі (этилацетат) түзіледі.

СН₃СООН+С₂Н₅ ®СН₃СООС₂Н₅+Н₂О

 

Реакцияның орындалуы. Пробиркаға 3-5 мл дистиллят алып, құрғағанша буландырады. Құрғақ қалдыққа 1 мл этил спиртін және 2 мл концентрленген күкірт қышқылын қосады, кейін газ жанарғысы жалынында ақырын қыздырады. Дистиллятта ацетаттар болса, этилацетатқа тән иіс пайда болады.

 

Этиленгликоль

Этиленгликоль (НО-СН₂-СН₂-ОН)-токсикологиялық маңызы бар, екі атомды спирттердің бірі. Бұл тәтті дәмді, май секілді сұйықтық (қай. т. 197^оС). Этиленгиколь сумен барлық қатынаста араласады, диэтил эфирінде нашар, суда жақсы ериді. Этиленгликоль су буымен айдалады.

Қолданылуы. Денеге әсері. Техникада этиленгликоль шарик подшипниктерін майлау үшін, әсіресе антифриз (автомобильмоторларын салқындататын суды қатырмау үшін қолданылатын сұйықтықтар қоспасы) ретінде қолданылады. Техникалық этиленгликольді кейде шарап-қызыл не басқа түске бояйды. Денеге этиленгликоль ас арнасы мен тері арқылы енеді. Этиленгликольдің ұшқыштығы төмен болуына байланысты денеге оның болмашы ғана мөлшері дем алатын ауамен кіреді. Этиленгликоль денеге түскеннен кейін, тотықтыру процесін басушы және тамырлардың дегенеративтік өзгерістерін туындататын тамыр және протоплазма уы ретінде әсер етеді.

Метаболизмі. Этиленгликоль метаболизмі - өте күрделі процесс. Бұл препарат метаболизмінің негізгі жолы мыналардан тұрады: ол әуелі гликоль альдегидіне НО-СН₂-СНО дейін, әрі қарай гликоль қышқылына НО-СН₂-СООН дейін тотығады. Соңғы өнім көміртек косидіне және құмырсқа қышқылына ыдырайды. Денеде этиленгликольдің бір бөлігі қымыздық қышқылына айналады, ол бүйрек арналарында оксалаттар бөлінуі нәтижесінде бүйректердің зақымдануына себеп болады. Көміртек оксиді этиленгликоль метаболиті ретінде деммен шыққан ауамен бөлінеді. Этиленгликольдің қалған метаболиттері мен өзгермеген бөлігі денеден несеппен бірге шығады.

Этиленгликльді биологиялық  материалдан бөлу. Этиленгликольді  химия-токсикологиялық талдау объекттерінен  бөлу тәсілін Н.Б. Лапкина мен  В.А. Назаренко ұсынған. Бұл тәсіл  дистилляттан этиленгликольді талғаммен  тасымалдаушы ретінде бензолды пайдалануға  негізделген. Бензол этиленгликоль буымен бірге және су буының аздаған мөлшерімен дистиллятқа өтеді. Мұнда, айдалған суда, іс жүзінде барлық этиленгликоль болады.

Уланғаннан кейін, басқа  ағзаларға қарағанда этиленгликоль  көбірек болатын, өлік бауырын зерттеуге алады. Этиленгликольмен күшті уланғанда асқазан ішіндегісін де зерттеуге алады.

Биологиялық материалдан  этиленгликольді оқшаулау тәсілдемесі  төменде мазмұндалған. Этиленгликольді  оқшаулау үшін 5-суретте көрсетілген  аппаратты пайдаланылады.

10 г бауырға не асқазан ішіндегісіне кристалдық қымыздық қышқылын қосады, қоймалжың ботқа алынғанша ұнтақтай отыра араластырады, сыймдылығы 100 мл дөңестүпті колбаға 1 ауыстырып, 50 мл бензол қосады. Колбаны су жинағышпен 2 жабдықталған тік қойылған салқыдатқышпен 3 жабады. Кейін колбаны су жылытқышында қыздырады. Бензол булары және олармен ілескен су мен этиленгликоль салқындатқышқа конденсацияланып, арнаулы жинағышқа түседі. Бұл тетікте (сұғындырмада) бензол (тығыздығы 0,879) судың үстінде болғандықтан, ол колбаға қайта құйылады. Су мен ондағы этиленгликоль сұғындырмада қалады. Айдау біткен соң, құралды ажыратады және талдау үшін сұйқытықтың қажетті мөлшерін сұғындырмадан пипеткамен алады.

 

Этиленгликольді ашу.

Этиленгликольді ашу  үшін түсті және микрокристаллоскопиялық  реакцияларды қолданады.

Этиленгликольді периодатпен  тотықтыру реакциясы және түзілген формальдегидті ашу. Бұл реакция  этиленгликольді калий немесе натрий периодатымен тотықтыруға негізделген. Реакция нәтижесінде формальдегид түзіледі, оны фуксинкүкіртті қышқыл көмегімен ашуға болады:

 

НО-СН₂ –СН₂ –ОН + КІО₄ + Н⁺                       2НСНО + НІО₃ + Н₂ О+К⁺

 

Осы реакцияны орындағанда  иодат пен периодаттың артық  мөлшерін күкірт қышқылы ерітіндісімен  байланысырады, кейін фуксинкүкіртті қышқылды қосады. Формальдегид пен фуксинкүкіртті қышқыл реакциясы жоғарыда келтірілген.

Реакцияның орындалуы. 3-5 мл дистиллятқа 5 тамшы 12 %-тік күкірт қышқылы ерітіндісін, 5%-тік күкірт қышқылы ерітіндісіндегі 5%-тік калий периодаты ерітіндісінен 5 тамшы қосаыд және шайқайды. 5мин кейін 3-5 тамшы күкірт қышқылы ерітіндісін, кейін 4 тамшы фуксинкүкіртті қышқыл ерітіндісін қосады. Этиленгликоль болса, 3-20мин кейін қызғыш – күлгін не алқызыл бояу пайда болады.

Күкірт қышқылы ерітіндісі.

Этиленгликольды азот қышқылымен тотықтыру және қымыздық қышқылын ашу. Этиленгликольды азот қышқылымен көп рет буландырса, қымыздық қышқылы түзіледі. Ол кальций тұздарымен өздеріне тән пішіні бар кальций оксалатының кристалдарын түзеді. Бұл кристалдар бірқатар жағдайларда 2-3 тәуліктен кейін пайда болады.

Мыс сульфатымен реакциясы. Этиленгликольге мыс сульфатымен  сілті қосса, көк түске боялған  қосылыс түзіледі:

 

                                                          Н₂ С - О       

НО-СН₂ –СН₂ -ОН+С₄ (ОН)₂                             С ₄ + 2Н₂ О

                                                           Н₂ С - О

 

Реакцияның орындалуы. 2-3мл зерттелетін ерітіндіге 1-2 мл 10 %-тік натрий гидроксиді ерітіндісін және бірнеше тамшы 10%-тік мыс сульфаты ерітіндісін қосады. Көгілдір бояудың пайда болуы ерітіндіде этиленгликоль барлығын көрсетеді.

Бұл реакцияны техникалық сұйықтықтардағы этиленгликольді  зерттеу үшін қолданады.

Әдебиеттер

1. Швайкова М. Д.  Токсикологическая химия.— М.: Медицина, 1975.—376 с 

2. Белова А. В. Руководство  к практическим занятиям по токсикологической химии.— М. .-Медицина, 1976.— 232 с.

3. Бок Р. Методы разложения  в аналитической химии.— М.: Химия, 1984.— 432 с.

4. Гадаскина И. Д., Филов  В. А. Превращение и определение промышленных органических ядов в организме.—М.: Медицина, 1971.— 304 с.

5. Коренман И. М.  Фотометрический анализ.— М.: Химия, 1975.— 360 с.

6. Крамаренко В. Ф.  Химико-токсикологический анализ.— К-: Вища шк. Головное изд-во, 1982.— 272 с.

7. Крешков А. П. Основы аналитической химии: В 3 т.— М.: Химия, 1976.— Т. 1.—472 с.

8. Лакин К. М., Крылов  Ю. Ф. Биотрансформация лекарственных  веществ.— М.: Медицина, 1981.—344 с. 

9. Ленинджер А. Биохимия.—  М.: Мир, 1976.— 960 с. 

10. Лудевиг Р., Лос К.  Острые отравления.— М.: Медицина, 1983.— 560 с. 

11. Лужников Е. А.  Клиническая токсикология.—М.: Медицина, 1982.—368 с.

12. Могош Г. Острые  отравления.— Бухарест: Мед. изд-во, 1984.— 580 с. 

13. Парк Д. Биохимия чужеродных соединений.— М.: Медицина, 1973.— 288 с.

19. Полюдек-Фабини Р., Бейрих Т. Органический анализ.— Л.: Химия, 1981.— 624 с.

20. Руководство по судебно-медицинской  экспертизе отравлений / Под ред.  Р. В. Бережного и др.— М.: Медицина, 1980.— 416 с.