Летучие яды

Фелинг реактивімен  реакциясы. Хлороформ сілтімен әрекеттескенде құмырсқа (формат) қышқылының тұзы түзіледі:

CHCI₃+4NaOH®HCOONa+3NaCI+2H₂O

Мыс (ІІ) иондары сегнет тұзымен әрекеттескенде түзілетін  ішкі комплекс қосылыс K₂Na₂[Cu(C₄H₃O₆)] бар Фелинг реактиві қыздырғанда құмырсқа қышқылын және оның тұздарын тотықтырады. Реакция нәтижесінде мыс (І) оксидінің қызыл тұнбасы түседі:

K₂Na₂[Cu(C₄H₃O₆)]+ 2H₂O® 2KNаCu₄H₄O₆+ Cu(OН)₂

2Cu(OН)₂ + HCOONa ® Cu₂O¯+NаОН+2H₂O

Реакцияның орындалуы. Пробиркаға 2 мл зерттелетін ерітінді, 2 мл 10%-тік натрий гидроксиді ерітіндісін және 5 тамшы Фелинг реаткивін енгізеді, кейін су жылытқышында қыздырады. Зерттелетін ерітіндіде хлороформ болса, сары тұнба түседі, кейін ол қызыл түске етеді.

Бұл реакцины хлороформнан басқа хлоральгидрат, формальдегид, сірке альдегиді береді. Бұл реакцияны 1,2-дихлорэтан, дихлорэтилиден, төртхлорлы көміртек және т.б. бермейді.

Несептегі хлороформ мен басқа хлортуындылырға алдын ала сынама. Несептегі хлороформ мен басқа хлортуындыларға Фудживар реакциясына негізделген алдын ала сынаманы қолданады. Пробиркаға 1мл несеп, 1мл 10%-тік натрий гидроксиді ерітіндісін және 1мл жаңа айдалған пиридин қосады. Пробирка ішіндегісін шайқайды және қайнап тұрған су жылытқышында 2 мин бойы қыздырады. Алқызыл немесе қызыл бояудың пайда болуы несепте хлораформ немесе көмірсутектердің басқа үшхлортуындылары барлығын көрсетеді. Мұнда «бойдақ» тәжірибе жүргізу қажет, себебі ауада болатын кейбір басқа заттар булары да осы реакцияны беруі керек.

Хлоралгидратты  ашу

Хлоральгидрат химия-токсикологиялық  талдауда хлороформды ашу үшін қолданылатын реакциялардың бәрін береді. Бұл  хлороформға қолданылатын реакциялар сілті қатысуында жүруімен, оның әсерінен хлоральгидрат хлороформ түзе ыдырауымен түсіндіріледі:

 

ССІ₂СНО+NаОН® CНСІ₃ + HСОONа+ Н₂О

Хлороформнан хлоральгидратты  айыра тану үшін, оның Несслер реактивімен  реакциясын пайдалануға болады. Бұл  реакцияны молекуласында альдегид тобы бар хлоральгидрат береді, ал хлороформ бермейді.

Несслер реактивімен  реакциясы. Хлоральгидрат Несслер реактивімен әрекеттескенде бос сынап бөлініп шығады:

ССІ₃СНО+K[HgI₄]+3KOH®Hg+CСІ₃ +СОOK+4KI+2Н₂О

Реакцияның орындалуы. Зерттелетін ерітіндінің бірнеше тамшысына 2-3 тамшы Несслер реактивін қосады және сұйқытықты араластырады. Зерттелетін ерітіндіде хлоральгидрат болса, кірпіш-қызыл тұнба түзіледі, кейін ол күңгірт-жасыл түске өтеді.

Бұл реакцияны хлороформ, төртхлорлы көміртек, дихлорэтан, хлорлы этилен бермейді. Альдегидтер және кейбір басқа тотықсыздандырғыш заттар Несслер реактивімен реакция береді.

Хлоралгидраттың хлороформнан өзгешелігі. Хлоральгидратты хлороформнан айыра тану үшін, Несслер реактивімен реакциядан басқа мынадай сынаманы пайдалануға болады: улы заттарды су буымен айдаған соң алынған дистиллятта көмірсутектер хлортуындыларының болуын хлороформға арналған реакциялар көмегімен тексереді. Хлортуындылар болса, дистилляттың бір бөлігін 2-3 рет диэтил эфирінің жаңа бөліктерімен (әр жолы 5 мл) шайқайды. Эфирлі сығындыларды біріктіріп, құрғақ сүзгімен сүзеді. Сүзіндіні (фильтратты) фарфор тотсғаншаға жинап, эфирде бөлме температурасында ұшырады. Егер дистиллятта хлороформ болса, ол эфирмен бірге ұшып кетеді. Дистиллятта хлороформ болса, ол эфирмен бірге ұшып кетеді. Дистиллятта хлоральгидрат болса, эфирді буландырғанда, ол фарфор тостағаншада қалып қояды. Қалдықта хлоральгидрат барлығын растау үшін, оған 5-7 тамшы су қосады. Алынған ерітіндіде хлоральгидрат барлығын жоғарыда келтірілген реакциялар (Фудживар реакцисы, изонитрил түзілу реакциясы, Фелинг реактивімен реакциясы және т.б.) көмегімен зерттейді.

Несептегі хлоральгидратқа  алдын ала сынама. Осы мақсат үшін Фудживар реактивімен реакцияға  негізделген, жоғарыда мазмұндалған алдын ала сынаманы қолданады.

 

Төртхлорлы  көміртекті ашу

Химия-токсикологиялық  талдауда дистилляттардағы төртхлорлы көміртекті ашу үшін бірсыпыра реакцияларды қолданады. Олардың көбін көмірсутектердің басқа хлортуындылары да береді.

Хлорды бөліп  шығару реакциясы. Төртхлорлы көміртекті оның малекуласындағы хлор бойынша ашу мүмкін. Осы реакцияның орындалуы жоғарыда келтірілген.

 Фудживар  реакциясы. Төртхлорлы көміртекті пиридинмен сілті қатысуында қыздырғанда бояу пайда болады. Осы реакцияны орындау жолы жоғарыда келтірілген.   

Изонитрил ттүзілу  реакциясы. Төртхлорлы көміртекті анилинмен әрекеттескенде жағымсыз иісті изонитрил түзеді.

 Резорцинмен реакциясы. Сілтілік ортада төртхлорлы көміртекті пиримидинмен қыздырғанда алқызыл не шие-қызыл бояу пайда болады. Осы реакцияны орындау жолы жоғарыда келтірілген.

2,7- Дигидроксинафталинмен  реакциясы. Дистилляттағы, сондай-ақ, түрлі техникалық сұйықтықтардағы төртхлорлы көміртекті ашу үшін, оның 2,7- дигидроксинафталинмен реакциясы пайда болады. Зерттелген сұйықтықтарда төртхлорлы көміртек болса, ашық қоңыр бояу пайда болады, кейін ол жасыл –сары бояуға өтеді.

Реакцияның орындалуы. Пробиркаға І тамшы зерттелетін сұйықтық тамызып, оған 2мл циклогексанол, натрий гидроксидінің түйіршігін және 2,7- дигидроксинафталиннің бірнеше кристалын қосады. Қоспаны гликоль жылытқышында қайнағанша қыздырады және қыздыруды 45-60 сек жалғастырады. Кейін ерітіндіні ерімеген натрий гидроксидімен ағызып алады. Ерітіндіні суытып, оған 2 мл мұзды (100% -тік) сірке қышқылы мен 4 мл этил спиртін қосып шайқайды. Зерттелетін сұйықтыққа ССІ₄ болса, ашық қоңыр бояу пайда болады, кейін ол жасыл-сары түске өтеді. Осы реакцияда хлороформ тоқ-қызыл бояу береді.

Несептегі төртхлорлы көміртекке алдын ала сынама. Несептегі төртхлорлы көміртекті ашу үшін жоғарыда мазмұндалған алдын ала сынамада қолданылады.

 

1,2-дихлорэтанды  ашу

Химия-токсикологиялық  талдауда дихлорэтанды  (1,2-дихлорэтан) СІ-СН₂-СН₂-СІ ашу үшін бірсыпыра реакцияларды қолданады. Олардың көбін көмірсутектердің  басқа хлортуындылары береді. Көмірсутектердің хлортуындыларына арналған ортақ реакциялардан басқа, 1,2-дихлорэтанды ашудың арнайы реакциялары да пайдаланылады.

Фудживар реакциясы. Сілті қатысуында 1,2-дихлорэтанды   пиридинмен қыздырғанда қызыл бояу пайда болады. Осы реакция жоғарыда қалай көрсетілсе, тап солай орындалады.

Хлор атомдарын  бөліп шығару. Дихлорэтанды сілтімен қыздырғанда хлор атомдары айырылады. Оларды күміс нитраты көмегімен ашу мүмкін. Алайда, 1,2-дихлорэтанды сілтімен қыздырғанда, оның молекуласынан хлор атомдарының айырылуы, хлоральгидрат, хлороформ және т.б. молекулаларынан айырылуына қарағанда қиынырақ жүреді.

В.А. Назаренко мен  Н.Б. Лапкина (1952) дихлорэтанды сілті  не натрий карбонаты ерітіндісімен  қысым астында (дәнекерленген ампулада) қыздырса, оның молекулаларынан хлор атомдары едәуір оңай айрылатындығын көрсетті.

СІ-СН₂-СН₂-СІ+Na₂CO₃®HO-СН₂-СН₂-OH+2NaСІ+CO₂

Реакцияның орындалуы. Сиымдылығы 1 мл ампулаға 0,5 мл дистиллят (не препараттың 1 тамшысын) және 0,5 мл 10%-тік натрий карбонаты ерітіндісін енгізеді. Ампуланы дәнекерлеп жуып, қайнап тұрған суда 1 сағ қалдырады. Кейін ампула суыған соң, оны ашады да, ішіндегісін пробиркаға ауыстырады. Қышқылдық реакцияға дейін (лакмус бойынша) 10%-тік азот қышқылы ерітіндісін және 3-5 тамшы күміс нитраты ерітіндісін қосады. Ақ ірімшік тәрізді тұнба пайда болуы, сынамада 1,2-дихлорэтан барлығын көрсетеді.

Бұл реакцияны хлороформ, хлоральгидрат, тқртхлорлы көміртек, І,ІІ-дихлорэтан (хлорлы этилиден СН₃-СНСІ₂) және т.б. береді.

Этиленгликоль түзілу реакциясы және оны формальдегидке айналдыру арқылы ашу. Бұл реакция дихлорэтанды натрий карбонаты ерітіндісімен бітеу ампулада. Қыздырғанда этиленгликоль түзілуіне /жоғарыда келтірілген/ негізделген.

Этиленгликоль калий  преиодатымен әрекеттескенде формальдегид түзіледі:

 

 НО-СН₂ -СН₂ -ОН + КІО₄                          2НСНО + КІО₃ + СО₂ 

 

Көрсетілген реакцияда  түзілетін формальдегидті  оның хромотрон не фуксивкүкіртті қышқылдармен реакциялары көмегімен анықтайды.

Мыс ацетилениді  түзілу реакциясы. 1,2- Дихлорэтанды нартий гидроксиді ерітіндісімен дәнекерленген ампулада қыздырғанда ацетилен түзіледі. Ол мыс (І) тұздарымен әрекеттескенде алқызыл не шиеқызыл түске боялған мыс ацетиленидің ацетиленді мыс береді:

 

СІ-СН₂ –СН₂ –СІ + 2NaOH                      HC º  CH+2NaCl+2H₂ O

 

HC  º CH+2C₄ NO₃ + 2NH₄ OH                  C₄ C  º CC₄ +2NH₄ NO₃ +2H₂O    

    

Реакцияның орындалуы. Сийымдылығы 1 мл ампуладағы 0,5 мл дистиллят (немесе 1 тамшы дихлорэтан барлығын зерттеуге жататын сұйықтық) және 0,5 мл 30%-тік натрий гидроксиді ерітіндісін енгізеді. Ампуланы дәнекерлеп жабады және қайнаған су жылытқышында 1 сағ қыздырады. Кейін ампуланы судан шығарады, суытады және ашып, ішіндегісін пробиркаға ауыстырады да, қышқылдық реакцияға дейін (лакмус бойынша) 30%-тік сірке қышқылы ерітіндісімен қышқылдайды. Осы сұйықтыққа  2 тамшы жаңа дайындалған мыс 1 тұзының амимактағы ерітіндісін қосады. Алқызыл не қызғыш-күлгін бояу пайда болуы, сынамада 1,2-дихлорэтан барлығын көрсетеді. Осы реакцияны 1,1-дихлорэтан (хлорлы этилиден) да береді. Хлороформ, хлоральгидрат және төртхлорлы көміртек бұл реакцияны бермейді.

Хинолинмен  реакциясы. Техникалық сұйқытықтардағы 1,2-дихлорэтанды ашу үшін, оның хинолинмен реакциясын қолданады. Хинолинді 1,2-дихлорэтанды қыздырса, цианин бояғышы түзіледі.

Реакцияның орындалуы. Пробиркаға 0,2-0,3 мл жаңа дайындалған хинолин енгізеді, бір тамшы зертелетін сұйқытық не осы сұйықтықтың толуолдағы бір тамшысын қосады. Қоспаны газ жанарғысы жалынында немесе глицерин жылытқышында (200^оС) 3-4 мин қыздырады. Баяу қыздырса, қоңыр не қоңыр-қызыл бояу пайда болады. Жылдам қыздырса, сұйқытық кекшіл-қызыл түске боялады. 1,2-дихлорэтан басқа, хлорлы, бромды және иодты этилдер де хинолинмен қыздырса бояу береді. Хлороформ, хлоральгидрат, төртхлорлы көміртек, 1,1-дихлорэтан (хлорлы этилиден) хинолинмен түсті реакция бермейді.

1,2-дихлорэтанды хлороформнан, хлоральгидраттан және  төртхлорлы  көміртектен айыра тану үшін  изонитрилдік реакцияны, резорцинмен  және Фелинг реактивімен реакцияларды  пайдалануға болады.   1,2-Дихлорэтан  бұл реакцияларды бермейді.

Несептегі дихлорэтанға алдын ала сынама. Осы мақсат үшін жоғарыда  мазмұндалған алдын ала сынама қолданылады.

 

ХЛОРТУЫНДЫЛАРДЫ БІР-БІРІНЕН АЙЫРА ТАНУҒА

МҮМКІНДІК БЕРЕТІН  РЕАКЦИЯЛАР

Жоғарыда, көмегімен хлораформды, хлоральгидратты, төртхлорлы көміртекті және 1,2-дихлорэтанды ашу реакциялары баяндалады. Осы реакциялардың кейбіреулері-аталған препараттардың барлығы үшін ортақ реакциялар. Алайда, бұл препараттардың бір-бірінен  өзгешелігі де бар, әрбір препараттың, басқа препараттар бере алмайтын, тек өзіне ғана тән, жеке реакциялары бар (таблица).

 

(таблица)

Токсикологиялық маңызы бар хлортуындыларды ашу реакциялары

Реакциялар	Зерттелетін заттар
	Хлоро-форм	Хлорал гидрат	4-хлорлы көміртек	дихлорэтан
1	2	3	4	5
Хлордың бөлініп шығуы   Фудживар   Изонитрил түзілуі   Резорцинмен   Фелинг реактивімен   Несслер реактивімен   Этиленгликоль түзілуі   Мыс ацетиленидінің түзілуі   Хинолинмен    2,7- Дигидроксинафтилинмен	+   +   +   +   +   -   -   -   -   +	+   +   +   +   +   +   -   -   -   -	+   +   +   +   -   -   -   -   -   +	+   +   -   -   -   -   +   +   +   -
Ескерту: (+) Таңбамен реакциялардың  оң, (-) таңбамен теріс нәтижелері белгіленген.

 

Жеке препараттардың көрсетілген қасиеттерін пайдаланып, оларды бір –бірінен айыруға болады.

 

ТӨРТЭТИЛҚОРҒАСЫН

Төртэтилқорғасын (ТЭҚ)- тітіркендіруші иісі бар, мөлдір түссіз сұйықтық (қай. Т 195-200, ыдыраумен). ТЭҚ өте сұйытылған ерітінділерінің иісі жемістердікі тәріздес. ТЭҚ суда дерлік ерімейді, бензинде, хлороформда, этил спиртінде диэтил эфирінде жіне бірсыпыра басұа органикалық еріткіштерде оңай ериді. Ол майларда да жақсы ериді. ТЭҚ су буымен айдалады. Ол ауада сарғыш-ақ түтін түзе жанады. ТЭҚ температура, күн, ультракүлгін және рентген сәулелері әсерінен ыдырайды. Ол 140⁰С-да ыдырай бастайды, ал 400⁰С-да қопарылыспен ыдырайды. ТЭҚ қышқылдар мен галогендер әсерінен қорғасынның үшэтил және диэтилтуындыларын түзе ыдырайды, ал әрі қарай ыдыратса қорғасынның бейорганикалық тұздары түзіледі.