Муниципалды құрылымдарда қаржы ресурстарын қалыптастыруды талдау

Тігінен және көлденеңінен балансқа қол жеткізу үшін бюджет жүйесінде теңестіру жүйесі қолданылады. Бюджеттік теңестірудің негізгі құралдары – басқару деңгейлері бойынша салықтық табыстарды бөлу және жоғары тұрған бюджеттен трансферттер бөлу.

Бюджетаралық қатынастардың  екі үлгісі бар: орталықсыздандырылған және кооперативтік.

Орталықсыздандырылған үлгі мынадай ерекшеліктермен сипатталады:

1. Мемлекеттік органдардың үш басты функциясы бар: макроэкономикалық тұрақтылық, ұлттық табысты қайта бөлу, мемлекеттік тауарлар мен қызметтердің өндірісі. Алғашқы екеуі орталық үкіметтің функциялары соңғысы басқару деңгейлері арасында бөлініске түседі.
2. Әртүрлі билік деңгейлеріне салық салу бойынша өкілеттіктерді үлестіру функциясы. Орталық бюджетке түсетін салықтар: жеке және заңды тұлғалардың табыстарына салынатын салықтар, акциздер және кедендік салықтар. Жергілікті бюджетке қалған табыс көздері түседі: тауарлар мен қызметтерге салық, мүлік және жер салықтары.
3. Аймақтық биліктің жоғары дәрежеде қаржылық тәуелсіздіктері мен дербестіктері.

Кооперативтік үлгіге төмендегілер тән:

1.Ұлттық табысты бөлуге және макроэкономикалық тұрақтылықты қалыптастыруға аймақтың билеуші органдары қатысады.

2.Салықтық табыстарды бөлу жүйесінде аймақтық билеуші органдардың рөлі артады.

3.Орталық билеуші органдар көлденеңінен бюджеттік теңестіру саясатын белсенді жүргізеді, аймақтың қаржысына жауапкершілігін арттырады, аумақтардың әлеуметтік-экономикалық даму деңгейлерін теңестіру жұмыстарын жүзеге асыру арқылы аймақ дербестігіне шектеу қойылады [16].

Көптеген дамыған елдерде бюджетаралық қатынастар мәселесін шешу бойынша мол тәжірибе жинақталған және аймақтар арасында қаржы ресурстарын тиімді бөлу механизмі ұтымды жүзеге асып келеді.

Шетелдік тәжірибені зерттеу нәтижелері көрсеткендей, бюджетаралық қатынастар механизмі саяси және экономикалық сипаттағы көптеген факторларға тәуелді.

Қазақстан үшін Польша тәжірибесі қызығушылық танытады, өйткені бұл  елде 1990 жж. біздің еліміздегідей жергілікті кеңестер жүйесі болды. Польшадағы жергілікті өзін-өзі басқарудың өзіне тән  ерекшелігі үш звенолық жүйенің болуы: гминалар, повяталар, воеводстволар.

Бюджет муниципалдық құрылымның қызмет етуінің негізі болып  табылады. Оның құрылу, пайдалану принциптері  жергілікті өзін-өзі басқарудың барлық деңгейлері үшін бірдей. Олар заңдық жүйеде анықталады.

Жергілікті өзін-өзі  басқарудың кірістері төмендегілер болып табылады.

-жеке табыстар, мысалы меншікке, жеке және заңды тұлғалар табысының бір бөлігіне салынатын салықтар және басқа да салықтар;

-жалпы субвенция;

-мемлекеттік бюджеттен мақсатты дотациялар. Сонымен қатар, муниципалдық құрылымдар Еуропалық одақтан да қаражат алады.

Повяталар мен воеводстволар  қаржылық автономиясының дәрежесі жоғары емес, өйткені негізінен мемлекеттік  бюджеттен жүргізілетін табыстарды қайта бөлуге негізделеді. Ақша қаражаттарының қайта бөлінісі жалпы сувенциялар мен мақсатты дотациялар есебінен жүзеге асады.

Субвенция – мемлекеттік  бюджеттен гминаларға, повяталарға, воеводстволарға аударылатын қаржылар. Олардың келесідей түрлері бар:

1. Білім беруге субвенциялар – гминалар кірістерінің негізгі көзі болып   табылады. Субвенция көлемінің негізгі критерийі оқушылар мен мектептер саны, мұғалімдер кәсібилігі және гмина сипаты болып табылады.
2. Теңестіруші субвенция – салықтық түсімдері бір тұрғынға шаққанда барлық гминалардың орташа салықтық табыстарының 92%-ынан төмен гминаларға төленеді. Субвенция салықтық табыстар мен мемлекеттегі бір тұрғынға шаққандағы орташа табыстардың арасындағы айырмашылықтың бір бөлігін жабуы тиіс.
3. Баланстайтын субвенция – муниципалдық табыстардың өзгеруіне байланысты табыстардың бір бөлігін жоғалту нәтижесінде гминаларға беріледі.

Гминалар нысаналы дотацияларды белгілі бір функцияларды жүзеге асыру үшін алады. Толығымен шығындалмаған  немесе мақсатсыз шығындалған дотациялар қайтарылуы тиіс.

Субвенциялар мен нысаналы дотациялар повяталар мен воеводстволарға да жоғарыдағы шарттарда беріледі. Алайда воеводстволар табысында баланстайтын субвенция жоқ.

Соңғы уақытта Польша билігі жергілікті өзін-өзі басқарудың қызмет етуі үшін шетелдік қаражатты тарту диапазонын кеңейтуде[17,16-18б.б].

Бюджетаралық қатынастар ғылымда аз зерттелген. Ағылшын ғалымдары  Г.Хьюджз және С.Смит (Экономикалық ынтымақтастық  және даму ұйымы) бюджетаралық қатынастарды реттеу тәсілдерінің, мемлекеттік қаржыны  орталықтандыру дәрежесінің, орталық және жергілікті билік қарым-қатынасының ұқсастығына байланысты Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерін төмендегідей топтастырған.

 

Бірінші топқа үш федералды  – Австралия, Канада және АҚШ, екі  унитарлы – Ұлыбритания және Жапония  мемлекеттері кірді. Бұл елдер үшін аймақтық және жергілікті билікте салықтық өкілдікке сүйенетін дербестік тән.

Екінші топқа Солтүстік  Еуропа елдері кіреді: Дания, Норвегия, Швеция және Финляндия. Оларға тән ерекшелік - әлеуметтік шығындарды қаржыландыруда аймақтық басқару органдары үлесінің жоғары болуы.

Үшінші топқа Батыс  Еуропаның федеративті елдері кіреді: Австрия, Германия және Швейцария. Бұл  елдер әртүрлі деңгейдегі бюджеттердің дербестігімен сипатталады.

 

     

Муниципалдық аудандардың (қалалық округтердің)

бюджеттік қамтамасыз етілу  деңгейін теңестіру

дотациялар                         субвенциялар                        субсидиялар

 

Муниципалдық құры-         Федерациялық заңнамаға        Инвестициялық бағ-

лымдардың бюджеттік        сәйкес берілген жеке                дарламалар, қоғам-

қамтамасыз етілуін  те-        мемлекеттік  өкілеттіктер         дық инфрақұры-

ңестіру мақсатында             ЖӨӨБ органдарына                 лымның даму жоба-

беріледі                                 ұсынылады                                ларын және басым-

                                                                                        ды әлеуметтік шы-

                                                                                                  ғындарды үлестік

Аймақтық                             Аймақтық өтемақы                  қаржыландыру үшін

қаржылық                             қоры                                          беріледі

қолдау қоры

                                                                                        Муниципалдық

Аудандық                                                                                 даму қоры

қаржылық                                       

қолдау қоры                                                                            

                                                                                                  Әлеуметтік шығын-

                                                                                                  дарды бірге қаржы-

                                                                                                  ландыру қоры

 

Сурет-1.Федеративті елдердегі бюджетаралық қатынастарды реттеу үлгілерінің жалпы схемасы [18,16-19б.б].

Төртінші топқа Бельгия, Франция, Греция, Италия, Нидерланды, Португалия, Испания сияқты Оңтүстік және Батыс Еуропа елдері кіреді. Бұл елдерді орталыққа бюджеттерінің тәуелділігі біріктіреді.

Экономикалық ынтымақтастық  және даму ұйымы елдерінің жергілікті бюджеттерінде табыс салығы мен меншікке салынатын салық үлесі артық, жоғары. Бұл салықтарды жергілікті басқару органдары мен орталық органдар салады және әрқайсысы өз ставкаларын қояды. Мұндай тәсілдің екі артықшылығы бар: бұл жергілікті билікке жергілікті тұтынуға байланысты өздерінің шығындарын көбейтуге немесе азайтуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл салықтар өздерінің мүдделеріне жұмсауға орталық органдар рұқсат берген нағыз табыс көздері.

Бюджетаралық қатынастардың  жапондық тәжірибесін қарастырсақ, Жапонияда жергілікті органдардың бюджеттік қызметі алты категорияға бөлінген:

1. қоғамдық тәртіпті сақтау;
2. қоғамдық жұмыстар;
3. білім беру;
4. әлеуметтік қамтамасыз ету;
5. еңбек нарығына қатысу;
6. өнеркәсіп дамуына және еңбекпен қамтуға қатысу.

Әрбір категория үшін бір өлшем бірлігі белгіленеді. Мысалы, қоғамдық тәртіпті сақтау бойынша шығындарда – полиция қызметкерлерінің саны және сыбағалы шығын анықталады. Осы көрсеткіштерді көбейту арқылы стандартты аумақтық қаржылық сұраныстарының базасы анықталады.

Жергілікті салықтар туралы Заң салықтардың түрлерін (30), шекті ставкаларын анықтайды. Жапонияда жергілікті бюджеттердің кірістер бөлімдері жылдан жылға нығаюда, онда әрбір аумақтық басқару органдары салық салуға құқылы.

Бюджетаралық қатынастар механизмі бюджет деңгейлеріне тәуелді, ал олар белгілі бір елдің әкімшілік-аумақтық бөлінісіне байланысты. Әртүрлі елдерде бюджетаралық қатынастарды әртүрлі әдістер көмегімен реттейді, олар төмендегідей:

1. дотациялар, субсидиялар және субвенциялар;
2. әртүрлі трансферттер;
3. мемлекеттік және мемлекеттік емес гранттар;
4. займдар .

Көптеген дамыған елдерде бюджетаралық қатынастарды шешу бойынша мол тәжірибе жинақталған және аймақтар арасында қаржы ресурстарын тиімді бөлу механизмі тиімді жүзеге асып келеді. Орталық пен аймақ арасында бюджет мүддесін теңестіру міндеті мемлекеттік экономикалық жағдайы көптүрлі бола түскен сайын, арта түседі.

Ұлыбритания, Франция, Қытай, Индонезия сияқты унитарлы мемлекеттерде шешімді орталық үкімет қабылдайды. Дегенмен соңғы жылдары мемлекеттік басқару жүйесін орталықсыздандыру процессі жүріп жатыр. Франция елінің тәжірибесінде бюджет ресуртарын тиімді пайдалану мемлекеттік бюджет саясатының басымдықты міндеттердің бірі. 1970 жылдары Францияда бюджет жүйесі орталықтандырылған болды. Орталық салық салу жүйесін анықтап, реттеп отырды, салықтық түсімдердің 85%-ын алды. Үлкен көлемде қайта бөлінетін бюджет қаржысы бюджеттердің теңестірілуін қамтамасыз еткенімен, аймақтардын шаруашылық дамуын тоқтатып, экономикалық ынталарын жойды.

Сондықтан да кейінгі жылдары орталықсаздандыру процесі прогессивті дамып келеді. Аймақтық және жергілікті билік органдары дербестік алып, оларға әлеуметтік көмек, жабдықтау, мектепті қамтамасыз ету, қаланы дамыту сияқты өкілдіктер берілген. Жергілікті бюджеттер табыстарының 40%-ы орталық бюджеттің есебінен қамтамасыз етіледі. Аймақ халқының саны, экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылымдарын  даму денгейлерінің әртүрлілігі жергілікті бюджет шығындарының да бір адамға есептегенде әртүрлі болатынын көрсетеді. Орталықтан бөлінетін мемлекеттік субсидияны бірнеше топқа біріктіріп көрсетуге болады:

1. салықтық түсімдердің залалдарын жабуға берілетін қаржылық көмек;
2. жергілікті билік органдарының өкілеттіктерін кеңейтумен байланысты туындайтын залалдары жабу және т.б.

 

       Францияда жергілікті бюджеттерге берілетін мемлекеттік субсидия сан алуан. Оларды төрт топқа біріктіруге болады:

1. жұмыс істеуге (на функционирование) дотация мен субвенция;
2. жабдықтарға дотация мен субвенция;
3. жергілікті билік өкілдіктерін кеңейтуге байланысты қаржылық көмек;
4. жалыұлттық масштабта орталық әкімшілік белгілейтін, салықтық жеңілдіктердің залалдары жабуға дотация мен субвенция.

 

Бірінші топтағы дотация  мен субвенция маңыздырақ. Олар коммуналар мен департаменттерге арналған. Жұмыс  істеуге берілетін дотация жергілікті бюджет ресурстарының 31-45%-ын құрайды.

Францияда жергілікті бюджеттердің табыстарын теңестіру үшін мемлекеттік  субсидия мен дотациядан басқа да механизмдер бар. Мысал ретінде  жергілікті салықтардан түсетін  табыстарды арнайы қорлар арқылы аумақтар арасында бөлу жүйесі, оның орталық бюджетпен байланысы жоқ. Салықтарды қайта бөлу жүйесінде кәсіби салықтардың алатын орны зор. Бұл салық жергілікті бюджеттің тең жартысын қамтамасыз ететін жалғыз тұрақты табыс көзі.