Тауарлы – материалдық қорлардың ұғымы, классификациясы және бағалануы

КІРІСПЕ

 

Осы курстық жұмыстың тақырыбы “ Тауарлы-материалдық  қорлардың есебінің аудиті ” болып  табылады. Осы тақырыпқа сай курстық  жұмыста тауарлы – материалдық  қорлар есебінің  дұрыс ұйымдастырылып жүргізілгендігін анықталады.

Осы курстық  жұмыста  келесідей мәселелер қарастырылады:  бірінші бөлімінде  “ Тауарлы – материалдық қорлардың есебінің аудитінің теориялық негізі, тауарлы - материалдық қорлар аудитінің мақсаты мен міндеттері, тауарлы - материалдық қорлар  аудитінің нормативтік құқықтық реттелуі. Тауарлы-материалдық қорлардың есебінің аудитінің негізгі мақсаты- олардың есебінің дұрыс ұйымдастырылып жүргізілгендігін анықтау болып табылады. Өндіріс үрдісінде бірақ - рет қатысып  өндірілген өнімнің өзіндік құнына  құны түгелдей кіріп, оның материалдық  негізін құрайтын тауарлы-материалық қорлардың алатын орны өте зор.

Екінші бөлімінде тауарлы  – материалдық қорлар есебінің аудиті, тауарлы – материалдық қорлар аудитінің бағдарламасы, тауарлы-материалдық  қорлар есебінің  аудиторлық бағдарламасы қамтитын басты мәселелеріне тоқтала кетеміз.Оладың қоймадағы есебінің аудиті, тауарлы - материалдық қорлар, оларды жіктеудің, бағалудың  және түгендеудің аудиті қаралады.

Аудитор тауарлы –  материалдық қорлардың қолда  барлығын тексерген кезде олардың  нақтылы қолда бары туралы жеткілікті айғақ көлемін алу керек, бұл аудитордың түгендеуге қатысуы арқылы қол жеткізіледі.

Тауарлы- материалдық  қорлардың қорытындыларының аудиті толығымен, зерттеліп қарастырылды. Аудитордан әр түрлі мақсаттарға  қоймадан босатылған материалды құндылықтар бойынша бухгалтерлік жазулардың дұрыстығын мұқият тексеруді талап етеді.

Аудиттің маңызды сұақтарының  бірі өндіріске шығысқа шығарылған материалдар ресурстарының дұрыс  бағалануын  тексерумен тығыз байланысты.

    Өйткені материалдар әр түрлі көздерден келіп түсетіндіктен, олардың бастапқы қалдығын сатып алу бағасымен салыстырғанда арасында айырмашылық болуы мүмкін. Тауарлы-материалдық қорлардың өзіндік құны  қорларды сатып алу, жеткізу, тасымалдау, дайындау,  өнімді қайта өңдеу шығындарын қамтиды.

      Өз кезегінде тауарлы-материалдық қорларды сатып алу бағасын, ауданнан, аймақтан алып шығу баждарын, жабдықтау, делдалық ұйымдарға төлеген комиссиондық сый ақыларын, тасымалдау-дайындау шығындарын және сатып алуға тікелей байланысты басқа шығындарын қамтиды.

      Бұл тақырыптың негізгі масаты болып жоғарыда айтылған мәселеледі жан-жақты, мән мағынасын ашып көрсету табылады. Кейін аудиторлық қорытынды жасалып, ұсыныстар айтылады.

Шикізат қатары, материалдар, сатып алатын жартылай фабрикаттар  және құрамдық заттар, конструкциялар  мен тетіктер, отын, ыдыс ыдыстық заттар, қосалқы бөлшектер, өндірісті пайдалануға немесе тұрмыстар мен қызметтер үшін пайдалануға арнарған өзге материалдар;

Аяқталмаған өндіріс, жұмыстар, қызметтер орындау;

Ұйымдардың қызметі барысында сатуға арналған дайын өнімдер мен тауарлдар түріндегі активтер.

Шикізаттар мен материалдар - өнімнің материалдық негізін  құрайды. Осыған орай, негізінен, ауылшаруашылығы  мен өндіруші өнеркәсіп өнімін –  шикізат деп, ал өндеуші өнеркәсіп  өнімін – материалдар деп атайды. Өнеркәсіптің кейбір салаларында шикізат және материалдар негізгі және көмекші болып бөлінеді, дегенмен, бұлай бөлу, шартты болып саналмайды, өйткені ол өнімдердің әр түріне материалдардың сол бір түрін қолдану санына, технологиялық процесстің сипатына қатысты болады.

1 ТАУАРЛЫ – МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАРДЫҢ ҰҒЫМЫ, КЛАССИФИКАЦИЯСЫ ЖӘНЕ БАҒАЛАНУЫ

 

 

1.1 Тауарлы –материалдық қорлардың ұғымы, классификациясы және бағалануы

 

Тауарларды өндіру мен  жеткізуде бір қалыптылық жоқ  жағдайында үзіліссіз сауданы қамтамасыз ету үшін сауда мекемелері мен кәсіпорында қажетті тауар қорлары болуы қажет.

13.11.96 жылғы № 3 бухгалтерлік  есеп жөніндегі Ұлттық комиссияның  қаулысымен бекітілген 7 «Тауарлы  – материалдық қорлар есебі»  бухгалтерлік есеп стандартына, 28.01.2003 жылы 27 ҚР Қаржы Министрлігінің бұйрығымен бекітілген өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес, тауарлы – материалдық қорлар – бұл:

Шикізат қатары, материалдар, сатып алатын жартылай фабрикаттар  және құрамдық заттар, конструкциялар  мен тетіктер, отын, ыдыс ыдыстық заттар, қосалқы бөлшектер, өндірісті пайдалануға немесе тұрмыстар мен қызметтер үшін пайдалануға арнарған өзге материалдар;

Аяқталмаған өндіріс, жұмыстар, қызметтер орындау;

Ұйымдардың қызметі  барысында сатуға арналған дайын  өнімдер мен тауарлдар түріндегі активтер.

Соған сәйкес тауарлы  – материалдық қорлардың келесідей  топтарды бөліп көрсететін, олардың  экономикалық жіктеуі материалдардың есебін дұрыс ұйымдастырудың маңызды  жағдайларының бірі болып болып  табылады:

Шикізаттар мен материалдар - өнімнің материалдық негізін құрайды. Осыған орай, негізінен, ауылшаруашылығы мен өндіруші өнеркәсіп өнімін – шикізат деп, ал өндеуші өнеркәсіп өнімін – материалдар деп атайды. Өнеркәсіптің кейбір салаларында шикізат және материалдар негізгі және көмекші болып бөлінеді, дегенмен, бұлай бөлу, шартты болып саналмайды, өйткені ол өнімдердің әр түріне материалдардың сол бір түрін қолдану санына, технологиялық процесстің сипатына қатысты болады. Мысалға, наубайхана өндірісінде негізгі шикізат және материалдарға ұн, тұз, ашытқы және су жатқызылады. Көмекші шикізат және материалдар өнімдердің сапасын жақсартуға әсерін тигізеді, олар белгілі бір тұтыну қасиеттерін береді.(қант, сүт, хош иіс)

Сатып алынатын жартылай фабрикаттар - өндеудің белгілі бір сатысынан өткен, бірақ әлі де дайын өнім блып саналмайтын шикізат және материалдар. Яғни, материалдық негізін құрайды.

Отын - өндірістегі өзінің тағайындалу  және пайдалану жағдайлары бойынша  энергетикалық, технологиялық, двигательдік (жанар, тағар май) және шаруашылық мұқтаждықтары үшін (ғимараттар мен үй жылытулары үшін) отын болып бөлінеді.

Ыдыс және ыдыстық заттар – бұл  әртүрлі материалдар мен дайын  өнімдерді орау, буып-түю, тасымалдау және сақтау үшін пайдаланатын заттар.

Қосалқы бөлшектер машиналар мен  құрал жабдықтардың тозған бөлшектерін жөндеу және ауыстыру үшін қызмет етеді.

Өзге де материалдар өзіне аталмыш  ұйымда материалдар, отын немесе қосалқы  бөлшектер ретінде, пайдалана алатын, негізгі құралдардың шығарылып  тасталуынан алынған материалдарды, өндіріс қалдықтарын, түзетуге келмейтін ақшаларды енгізеді.

Басқа жаққа қайта өңдеуге берілген материалдар – бұл сырт ұйымдардың өңдеуіне тартылған және одан кейін  одан алынған өнімдердің өзіндік  құнына қосылатын материалдар.

Құрылыс материалдары – құрылыс  салушы ұйымдар есепке алынатын, құрылыс бөлшектерін жасау, ғимараттар мен құрылыстардың бөліктерін және конструкцияларын бөлу және көтеру үшін тікелей құрылыс және монтаж жэұмыстары процесінде пайдаланатын материалдарды, сондай-ақ құрылыс мұқтаждықтары үшін қажетті өзге де тауарлы-материалдық қорларды білдіреді.Өндірістік қорлар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды негізді бағалай білудің үлкен маңызы бар.

Материалдардың бір ғана түрінің  алу бағасы есептік кезең барысында  әртүрлі болуы мүмкін, сондықтан  оларды дұрыс анықтау үшін, №7 БЕС қарастырылған 4 әдістің бірін қолданамыз:

1. арнайы (идентификациялау) әдісі
2. орташа өлшемді әдіс – қорларды бастпқы сатып алу бағалары бойынша бағалау әдісі (Фифо)
3. қорларды соңғы сатып алу бағалары бойынша бағалау әдісі (Лифо) 

Есептен шығарылған материалдардың құны және екі ай соңына қалған материалдардың қалдығы әртүрлі әдіс бойынша жеке анықталады.

Есептік кезеңнің соңына материалдардың қалдықтарының құнын анықтау  үшін есептеу жолымен шығарылған формуланы пайдалану мүмкін:

Есептік кезең соңында есептік кезеңнің қалған материалдардың = бастапқы қалдық + қалдықтарының құны + кіріс болған материалдар – шығыс болған материалдар.

Орташа өлшенген құндық әдісі. Бұл  әдіс негізінде материалдық қорлардың  құны – ай басындағы қалдық құнына ай бойында келіп түскен құндылықтарын қосып есептелетін орташа бағасы түсіндірілген.

Бұл әдісті есептеудің математикалық  формуласы мынадай:

Орташа құны = ∑ м.қ + ∑алын / К  м.қ + К алын

Мұндағы: 

∑ м.қ. – есептік кезеңнің басындағы қалған материалдардың қалдық құны;

К м.қ.-есептік кезеңнің басындағы  қалған материалдардың қалдық саны;

∑алын – алынған материалдардың құны;

К алын – алынған материалдардың саны.                                                                                                                                       Тауарлы – материалдық қорларды бағалаудың дұрыс әдісін таңдау кәсіпорынның таза табысын да, тұтас табысында , қаржылық жағдайына да мәнді әсер етуі мүмкін. Сондықтан оларды таңдағанда салыстырмалы қағиданы ұстаған жөн. Бір әдістен екінші бір әдіске көшер алдында, яғни екіншісінің біріншісінен басымдылығымен қатар мына жағдайларды да сақтау керек:

1. шаруашылық жүргізуші субьектінің есептік саясатына өзгерістерді енгізу;
2. бір әдістен екіншісіне көшуді, есепті жылдың басынан бастап енгізу;
3. дер кезінде тауарлы – материалдық қорлар қалдықтарына да және өткен жылдардың тартылмаған табысына да түзетулерді енгізу.

ТМҚ синтетикалық  есебі  мен материалдық қозғалысын есепке алу.

Қоймалардан түскен құжаттар жік-жігімен жинақталып, жөнелту  қағаздарымен жабдықталады, содан соң олардың деректерін бухгалтериядағы мәліметермен салыстырады. Құжаттың бірінші даналары кейінгі есептік өңдеуге пайданылады, ал екінші даналары – материалдар сақталатын орындарда қалады, олар құндылықтар топтары және номенклатуралық көшірмелері бойынша орналасады. Олар анықтамалық мақсатта қоймалар бухгалтериядағы есеп деректерін  салыстыру тексеру үшін пайданылады. Салыстырудан кейін құжаттардың деректері кәсіпорында белгіленген есеп топтары бойынша материалдарды жинақтап есепке алудың жинақтаушы тізімдемесінде топтастыралады, ол тауарлы-материалдық құндылықтар кірісі мен шығысы бойынша 20 «Материалдар» бөлімшесінің жинақтаушы шоттары және материалдар топтары бойынша жүргізіледі. Бұл тізімдемеді материалдардың әрбір тобы бойынша өткен айдағы құжаттардағы өткізу тізімдерінің топтары бойынша материалдардың кірісі мен шығысы салалық сипаттамасы көрсетіледі және айдың басындағы қалдығы, ағымдағы құжаттардағы өткізу тізімдерінің топтары бойынша материалдардың  кірісі мен шығысы салалық  сипаттамасы көрсетіледі және айдың аяғындағы әрбір жинақтаушы шоты мен материалдар тобы бойынша қалдығы шығарылады. Материалдарды жинақтап есепке алудың жинақтаушы тізімдемесін көрсетіп өтемін.

Жинақтаушы ведомосы қойма мен бухгалтерлік есептерінің  мәліметтерін салыстыру үшін пайдалынады, ол материалдар есебінің карточкасы мен материалдардың қалдық кітабы бойынша жүргізіледі.

Материалдардың қалдықтарының  кітабы бір ай бойы бухгалтерияда  сақталады және оны материалдардың қалдықтары туралы мәліметтерді алу үшін пайданылады. Айдың аяғында кітап бухгалтериядан қоймаға беріледі, қойма меңгерушісі есепті жылдың аяғында материалдық құндылықтардың қалдықтарын оған түсіріп, өз қолын қойып оны растайды. Материалдар қалдықтарының кітабы кейінгі 1-3 күні бухгалтерияға тексеруге және топтар мен тауарлы-материалдық құндылықтарды есепке алу жөніндегі шоттар бойынша жинақталған есебі беріледі. Материалдардың қалдық кітабы төменде келтірілген.

Айдың аяғында материалды жинақтап есепке алудың жинақтаушы тізімдемесіндегі қалдықтар туралы әрбір есептік топ бойынша салалық түрдегі дерек материал қалдықтарының кітабындағы топтарының жиынтығымен салыстырылады.бұл деректер сәкес келуге тиіс, өйткені қоймадағы және бухгалтериядағы жазбалар бір құжаттың негізінде жазылады.

Бухгалтерияда материалдың жинақтама есебінің жинақтаушы тізімдемесінің негізінде немесе материалдық жағынан жауапты адамдардың материалдық құндылықтардың қалдықтары мен қозғалысы туралы есеп берулерінде «Материалдардың ақша түріндегі қозғалысы» деген тізімдемесі жасалынады. Бұл тізімдемеде материалдық құндылықтардың қоймадағы немесе материалдардың жауапты адамдар арасындағы қозғалыс көрсетіліп, нақты өзіндік құнымен есептік бағалары бойынша бір айдағы материалдық құндылықтардың қалдықтары мен кірісі туралы деректері шығарылады. Олардың негізінде материалдық салалық және пайыздық ауытқулары анықталады. Табылған процент бойынша жұмсалған материалдардық құндылықтардың нақты құны шығарылады. Тізімдеме екі бөлімнен тұрады: тізімдеменің бірінші бөлімінде кәсіпорында түскен материалдардыцң нақты өзіндік құны мен есептік бағасының арасындағы ауытқулар анықталады. Тізімдеменің екінші бөлімінде екінші бөлімін «Материалдардың синтетикалық есебінің жинақтаушы ведомствосы» немесе «Материалдық құндылықтардың қозғаласы менқалдығы туралы есеп беруі» мәліметтерінің негізінде жасалады. Бұл бөлімнің деректері 20 «материалдар» мен 22 «Тауарлар» бөлімдерінің шоттары жөніндегі мәліметтер Бас кітаппен салыстырылады.тізімдеменің екінші бөлігі төменде келтірілген.

Бухгалтерияда жинақтау ведомосінің немесе материалдың жауапты адамдардың материалдық құндылықтардың қалдығы мен қозғалысы туралы есептемесінің негізінде «Материалдардың ақшалай өлшемдегі қозғалысы» деген № 10 ведомосі жасалады. № 10 ведомосі талдамалы есептің деректерін материалдық құндылықтардың талдамалы есебінің көрсеткіштерімен ұйымдастыруға арналған. Келіп түскен материалдық құндылықтардың құны жинақталмалы шоттардың немесе есептік топтардың келісімінде есептік бағалар бойынша келтіріледі. Сонымен бірге ведомосте сатып алынған материалдық құндылықтарын нақты құнының олардың есептік бағағсы бойынша құнынан ауытқуының есебі жүргізіледі. № 10 ведомос материалдар шығыстарын шығыстың бағыты бойынша бөлуге қызмет етеді.