ҚР-ның сауда саясаты

    2. Қазақстан дүниежүзілік нарықта экспорттық өлшемдердің маркетингтік зерттеулерін жүргізе алмауында, сондықтан да дүниежүзілік нарықтың конъюнктурасына бағынышты болып өзінің толық бағытта экспорттық саясатын жасай алмай отыр.

    3. Өндірістің дайын бұйымдары өздерінің төмен деңгейімен және технологиялық нашар дамуымен дүниежүзілік нарықта бәсекеге түсе алмайды. Сондықтанда әлемдік дайын бұйымдар нарығында өздерінің алатын орнын табу қиын болып отыр.

    4. Қазақстанның  сыртқы  экономикалық  ұйымдарынң сыртқы экономикалық қызметті ұйымдастыру тәжірибесінің аздығы, сондықтан да көптеген қателіктер жіберуінде. Қолға не түссе соны арзанға сата беру экспорттық саясат емес Экспортер өзіне ұзақ мерзімге және сенімді серіктес іздеуі қажет. Жасалған контрактілер ұзақ мерзімге және әлемдік нарытың болашақ коныонктурасына сай болуы керек.

    5. Қазақстанның әлемдік нарықта бет-бейнесі әлі қалыптасқан жоқ. Қазіргі кезде фирмалар артық төлеуге дайын, бірақ өнім шығарушы нақты, тұрақты, сапалы өніммен қамтамасыз етуі қажет. Ал, Қазақстанның ондай мүмкіншілігі қазірше жоқ.

    Алдағы  ұзақ жылдар болжамыңда Батыс серіктестер Қазақстан экспортындағы әдеттегі өнімдердің экспортына қызығушылығы осы қалыпта болады деп айту қиын. Себебі ондай шикізаттар өздерінде де жеткілікті (мысалы, көмір, қара металл, астық т.б.).

    Ал  Шығыс серіктестерге келсек, олар қерісінше болашақта Қазақстанның әдеттегі экспорттық өнімдерін алуға қызығушылығы артады, себебі бұл аймақта индустриализацияның сондай сатысында тұр. Оларға құрылыс материалдары, отын, металл т.б. ресурстар қажет. Бірақ бұл жерде де транспорт проблемалары тұр. Импорттық саясат тек халықтың күнделікті қажетін өтеу және өндірістің қызметін бақылау ғана емес, сондай-ақ экономиканы күшейту, оның тиімділігін және бәсекелесу қабілеттілігін арттыру. Жақын жылдардағы импортты ұтымды ауыстыру бағыттары, импортты айырбастау өндірістерін ұйымдастыру (жартылай шикізат, басқа да материал түрлері). Ол өнімдер импорт өнімдерінің бағсна қарағанда аз шығындрмен өндірілуі тиіс.   
 

     ІІІ. ҚР – ның сауда  саясатындағы даму перспективася  және

    ерекшеліктері 
 

    3.1. Қазақстанның дүниежүзілік сауда ұйымына кіру проблемалары 

    мен перспективалары

    Халықаралық экономикалық қатынастардың дәстүрлі және ең көп  дамыған нысаны сыртқы сауда. Дүние жүзіндегі елдерде маңызы ерекше. Американ ғалымы Д.Ж.Сакс «Қандай бір ел болмасын оның экономикалық жетістігі сыртқы саудаға байланысты. Дүниежүзілік экономикадан оқшауланып, ел дені сау, жөні түзу экономика жасай алған жоқ».

    Халықаралық сауда еңбек бөлінісі  негізінде әртүрлі елдердің тауар өндірушілер арасында пайда болатын байланстардың нысаны және олардың өзара тәуелділігі.

    Халықаралық сауданы реттеп, оның еркін дамуы  жолындағы кедергілерді жойып отыратын негізгі халқаралық ұйымы тарифтер мен сауда жөніндегі бас келісім (ТСБК) (ГАТТ).

    ТСБК  – ны құру туралы келісімге 1947 жылы ең алдымен 23 ел қол қойып, ол келісім 1948 жылы күшіне кірген  болатын. 1995 жылы ТСБК өз қызметін тоқтататын Бүкілдүниежүзілік  сауда принциптері, құқықтық механизмі  өзінің жалғасын Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымнан тауып отыр. Бүкіл дүниежүзілік сауда ұйымы -  қатысушы елдердің өзара саудасын белгілі бір принциптері, құқықтық нормалары, сауда жүргізу ережелері арқылы мемлекеттік деңгейде реттейтін көпжақты халықаралық келісім.

    1. ТСБК-ның құқықтық механизмі төмендегі принциптерге негізделген болатын;

    2. Мемлекетаралық сауда қарым-қатынастарды бір-біріне ең қолайлы жағдай жасау. Осы тәртіпке сәйкес келісім шарт жасаған елдер бір-біріне жеңілдіктер мен артықшылықтар беруі тиіс, екі ел арасындағы жасаған келісім автоматты түрде басқа мүше елдерге де міндетті;

    3. Алаламау (дискриминациялау) принципі. Бұл принципке сәйкес ТСБК-ғa қатысушы елдердің барлығының қарым-қатынастары тең құқықтық жағдайда атқарылуы тиіс;

    4. Ұлттық рынокты қорғауға мүмкіншілігіне тарифтік құралдарды қолдану: импорттық квоталарды (үлестер) т.б. тарифтік емес шектеулерді алып тастау;

    5. Көпжақты келіссөздер арқылы кеден бажын прогрсссивті түрде төмендету;

    6. Дамушы елдер мен сауда қарым-қатынастарында преференциялар (жеңілдіктер мен артықшылықтар) беру;

    7. Сауда саттық қатынастарындағы кездескен қайшылықтарды келіссөздер арқылы шешу.

    1996 жылдын басында ТСБК-ның мүшелігінде 130 мемлекет болды. Осы жылдың қаңтарында ТСБК Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымы болып қайта құрылды. Қазіргі кезде оған 142 мемлекет мүше. Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымы ТСБК-ның принциптеріне қосымша қызмет көрсету саудасы және интелектуалдық меншік саудасы жөніндегі келісімдермен толықтырылды. Әлемдік базарға шығарылатын тауарлар мен өнімдердің 90 пайызы осы елдердін үлесіне тиеді. Отыз мемлекет (Ресей, Қазақстан, Өзбекстан т.б.) ДСҰ-ға мүше болу сатысында тұр. Көрші мемлекетіміз Қытай 2001 жылы қараша айында мүше болды. Қазақстан 1996 жылдан бастап мүшелікке қабылданудың төмен сатыларынан өтіп, бес сатысына өтті. Осы жылдар аралығында елімізде кеден, стандарттау, сертификаттау, патенттік құқық мәселелерін реттейтін заңдық құжаттарға өзгертулер енгізілді.

    Өнімді  тек шикізат күйінде экспортқа шығару біздің еліміздің және экономикамыздың басты ерекшелігі. Ол ДСҰ-ға мүше болудың шарттарына кедергі жасамайды. Ал өңделген өндіріс өнімін экспортқа шығару еліміздің ұзақ мерзімді стратегиялқ міндеттерінің бірі. 2000 жылы 12 қазанда ДСҰ Қазақстанды нарықты экономика елі деп атады. Себебі - сыртқы сауда ырықтандырылып, мүліктің 80 пайызы жекеменшікке беріледі. Макроэкономика тұрақтандырылып, ұлттық валюта тенге бағамы қалыпт деңгейде тұр. ДСҰ - ға мүше болып кіру экспорттан түсетін кіріс көлемін арттырып отандық тауар өндірушілердің мүмкіндігін кеңейтті.Ал импорттың өсуі ішкі нарықтағы бәсекелесті күшейтеді және тұтынушыларды сапалыда арзан тауар түрлерімен қамтамасыз етеді. Ал біз ДСҰ-ға кіру үшін дайындықты 1996 жылдан бастадық. Негізгі келісөз жүргізуші әріптестер АҚШ, Жапония, Канада, Австралия, Швецария және Европалық қауымдастық.

    ДСҰ-ға кіру пайдасы кеден салығы төмендеп, басқа салықтар азайады, нәтижесінде елімізге сапалыда және арзан тауарлар көптеп келе бастайды. Бұл кеден жүйесіндегі жаулап алған коррупция әлсірейді, жекелеген бұйымдар және өнімдер еш кедергіссіз сырт елдердің нарықтарына шыға бастайды. Шет елдермен ғылыми-техникалық процестер алыс-беріс көбейеді. Кәсіпорындар бәсекелестікте өмір сүруге тез бейімделеді, мүше елдер арасында шикізат, дайын өнім, жұмыс қолы мек күші әртүрлі қызмет көрсету мен ой еңбегі еш кедергіссіз жүре алады.

    Дәл қазір ДСҰ-ғa кіру әзірше қолайсыз, себебі еліміздегі өзіндік құны жоғары, сапасыз өнім шығаратын кәсіпорындар жабылып, жұмыссыздық көбеюі мүмкін. Кеден және тағы басқа тариф салықтары азайса, бюджетке түсетін кіріс көлемі де азайады. ДСҰ-ның ережесі бойынша әлемдік сауда аймағы ортақ тәртіпке бағынуы керек. Мысалы кеден және тағы басқа салықтар көлемі бірдей болады (әсіресе, транзиттік жүкке).

    ДСҰ-ның шарты әлемдік еңбек бөлісу мен адамзатқа қажетті табиғи байлықтарды тиімді пайдалану.

    ДСҰ-іш толыққанды мүше болу үшін елімізде біраз уақытты талап ететін көпжақты даму стратегиясының негізіне енетін дайындық жұмыстарды жүргізу керек. Ең бастысы - әлемдік тәжірибсін пайдалана отырып, табиғи өнімдерді шығарудың ең озық технологиясн пайдалану, оның жетістіктерін өндіріс орындарына енгізген әлемдік деңгейдегі бәсекелестікке жарайтын сапалы да арзан өнімдерді шығаруды қолға алу керек. Бұған қоса сыртқы саудаға дайын өнім шығаратын кәсіпорындарға мемлекет тарапынан жеңілдіктер берілуі және қолдауы керек. Осы мәселелер оң шешімін тауып жатса, онда Қазақстан ДСҰ-ғa мүше болуға толық құқы бар. Сонымен бірге ауыл шаруашылығына мемлекет тарапынан дотация берілуі керек. Өйткені дотациясыз ауылшаруашылығы дамымайды. Ауыл шаруашылығы өнімдеріне қойлатын халықаралық талап - ол негізінен өнімнің экологиялық қауіпіздігі.

    ДСҰ-ға мүше болудағы ең басты артықшылық-транзиттік жүк тасымалдары тарифтерінін бір жүйеге келтірілуі. Өйткені еліміздің тауарларын батыс базарларына шығару үшін Ресей, Литва және тағы басқа елдер арасынан өтеді. Сол елдср әр бекет сайын әртүрлі тариф қолданып, тауар өзі көздеген жеріне жетем дегенше құны жоғарлауы мүмкін. Сол үшін Кеден одағына мүше мемлекеттермен кіру мүмкін емес болған жағдайда Ресеймен бірге кіруіміз тиіс. Себебі - екі ел экономикасыда біршама жақсы, транзиттік жүктер екі ел арасында кең көлемде жүреді. Дайындықты бастаған жылдары бері еліміз төменгі сатыларынан өтті дедік. Осы жылдар ішінде ішкі рынокты импорттық алмастыру саясатын, отандық тауар өндірушілерімізді қолдау және тағы басқа заңдар қабылданды. Бұл шарттар ДСҰ-ғa мүше болудың алғы шарттары еді.

    ДСҰ-ға мүше болғысы келген елдерге дамушы ел немесе өтпелі кезеңдегі мемлекет деген мәртебе береді. Мүше болғанда дамушы ел мәртебесін алу тиімді. Өйткені - ол бұлардың 3-жылға дейін импорттық кеден тарифтері мен импорттық лицензияларды келіссөздср арқылы сақтауға және тағы басқа шектеулерді қойдырмауға мүмкіндік береді. Біздің ойымызша, Қазақстан 2004-2005 жылдар аралығында ДСҰ-ғa кіру тиімді деп санаймыз. Өйткені ол кезге дейін бюджет кірісінің көздерін іздестіру, бюджет табысын молайтуға, кәсіпорындарымыз бәсекелестік ортаға үйренеді, ауыл шаруашылығы экологияға қауіпсіз өнімдер шығаруға, ол кезге дейін көршілес елдеріміз мүше болады, содан соң Қазақстанның мүше болып кіруі өзінен-өзі туындайды. Дәл қазір кіруіміз Қырғызстан сияқты дағдарысқа ұшырауымыз мүмкін. Сол үшін асығыстық жасамай, келешекте мүше болуға бағытталу керек.

      Алғашқы уақытта кедендік одақтың саяси сипаты басым болады дер едім. Біріншіден, оның тамырланып кетуі, ең алдымен мемлекет басшыларының саяси ерік-жігеріне байланысты. 
Бұған дейін де ТМД кеңістігі саяси реформалар мен халықаралық ұйымдардан кенде болмаған. Олардың бәрі бірдей жақсы жұмыс істеп кетті деп айта алмаймыз. Кезінде ТМД-ның құрылымына «КСРО елдерінің бір-бірімен өркениетті түрде ажырасуы » деп баға берілген. Кедендік одақ туралы енді айтыла бастаған кезде шетелдік сарапшылар «ТМД үш елдің саяси-эконономикалық әлеуеті бірдей емес. Бұл одақ та бір -біріне билікті қия алмай, үшке бөлініп кетеді» деп күмәнмен қараған. Себебі Қазақстанның экономикасы импортқа тәуелді болса, Беларусь экономикасының 80 пайызы мемлекеттің меншігінде. Кедендік одақ алғашқы қалыптасу кезеңін артқа тастады. Оның әлемдік экономикамен интеграцияланып кетуіне әлем картасында жаңа мемлекеттердің пайда болуы жол ашып отыр.  
        Қазір кедендік одақ 172 млн адамды қамтитын алып кеңістікті қамтиды. Егер оған Қырғызстан мен Тәжікстан қосылса, оның инвестициялық тартымдылығы арта түседі. 2010 жылдың қаңтарынан бастап Қазақстан, Ресей және Беларусь кедендік одағы өз жұмысын бастады. Қиыны - кеден баждарын алмастыру жөніндегі келісімшарт. Әрбір мемлекет өз пайдасын басқалармен келісе отырып ойлайды. Мәселен, Қазақстан көмір, астық, мақтасын, Беларусь тракторы мен сүтін, ұсталынған автокөлігін қорғаса, ал Ресей өз «Жигулиінің» үстемдік еткенін қалайды. Кедендік одаққа ТМД елдері енуге мүдделі. Оған Украина премьер-министрі Николай Азаровтың бақылаушы ретінде қатысып, басқалардың да көз тігіп отырғаны дәлел. Кейбіреулер «Үштік одағының құрылуы, одан кейін оның бірыңғай экономикалық кеңестікке ұласуы, бұл - Кремльдің алысты көздеген саяси жобасы. Түпкі мақсаты - үлкен елдің қысымымен одақ құрып, одан соң бірыңғай валюта енгізу. Бұл экономикалық және саяси егемендігімізді әлсіретеді» деген қауіп айтады. Кедендік одаққа кіру, бұрынғы одақтың темір ноқтасына бас сұғу деп «ақыл» қосушылар бар. Жекелеген саяси күштер мен саясаттанушылар кедендік одақ мәселесін саясиландырып, өздері ұпай жинап, бедел алғысы келеді. Жаңадан «колония» болу, «КСРО-2» жобасы тағы басқа пікір солардан шыққан. Олар кедендік одаққа дейін Қазақстан, Ресей және Белоруссия арасындағы тауар айналымы өткен жылдың 9 айында ғана 25,6 миллиард доллар құрағанын ескермейді.Дегенмен уақыт өте келе кедендік одақтың саяси сипаты экономикалық сипатқа ауысады, яғни алғашқы форма екіншісіне жол береді. Бірақ мүлдем жойылып кете алмайды. Кедендік одаққа мүше мемлекеттердің президенттері, үкімет басылары өз елдерінің экономикасының лоббистері. Үш елдің басшылары қиыннан жол тауып бір-бірімен келісімге келе алды. Қазір кедендік одақтың көрпесін Еуроодақпен салыстыратындар пайда бола бастады. Екеуінің арасында ұқсастықтар бар. Еуроодақтың локомотивтері - Франция мен Германия. Қалған ірілі-ұсақты мемлекеттер осы екеудің жанына топтасып отыр. Кедендік одақта, әзірге локомотив рөлін Ресей орындап отыр.  

     Қорытынды 

    Еліміз   бүгінгі   таңда  әлеуметтік –  экономикалық    жаңару   мен   демократизацияланудың    жаңа   кезеңіне   қадам   басып   келеді . Қазақстан Республикасының   президенті  Н.Ә. Назарбаев 2006  жылғы   Қазақстан халқына   Жолдауында    «Қазақстанның     әлемдегі  бәсекеге      барынша қабілетті   50  елдің қатарына  кіру  стратегиясын   ұсынды».

    Осыған   орай,  алдыңғы   қатарлы,  озық  қоғамның   сана   деңгейіне   көтеріліп,  жан – жақты   өркендеу,  қоғамның  салалық   жаңа   экономикалық  ойлау   жүйесін    қалыптастыруға   көшу   міндеті тұр.

    Қазақстан   Республикасының  Президентінің   халыққа   арналған  «Бәсекеге  қабілетті   Қазақстан  үшін,  бәсекеге қабілетті  экономика  үшін,  бәсекеге  қабілетті  халық   үшін»   жолдауын  негізге ала  отырып   халықтың  тұрмыс деңгейін  көтеру  және   инфляцияны  төмендету  болып  отыр.

    Қоғамның    экономикалық   дамуы   экономикалық     өсуді,  экономикалық   құрылымдық   өзгерістерді ,  тұрғындардың   жағдайы   мен   өмір   сүру   сапасын     жақсартуды    қамтитын   көп  қырлы  процес.  Қоғамның   экономикалықөмірі   үнемі   қозғалыста   болады,  ол  бір  қалыпты   сандық   және   сапалық    өзгерістер  арқылы    сипатталады.  Бұл  өзгерістер  тек  қана   өндірістік   күштер   мен  өндірістік   қатынастарға   ғана   емес,  сонымен  қатар   еңбектің  өсіп   жатқан   өнімділігіне,  оның  игіліктердің   үлкен  көлемін   құрудағы   қабілетіне   де   қатысты.

    Курстық   жұмыстың  бірінші   бөлімінде   сауда  саяты  мен   оның  негізгі   түрлері   негізге   алынып   сауда  мен   халықаралық   сауданың   мәнінің   экономикаға   тигізер  әсері. Сауда  саясатын  жүзеге    асырудың  әлемдік   тәжірибесі  2  принципке   негізделген,  еркін  сауда  және   протекционизм . Зерттеулер   көрсеткендей,  осы  шараларды   іске  қосудың  уақытша   параметрлері  бойынша,  барлық  мемлекеттер   бір  бірінен   өзгешеленеді. Мысалы, бірқатар   мемлекеттер   өз  реформаларын   импорттық  саясатты   басқарудың   қатаң   курсынан,   ал   кейбіреулері   оны   толық  ырықтандырудан   бастайды.

    Ал  екінші   бөлімде   сауда  мен    халықаралық  сауданың   Қазақстан   Республикасындағы    даму   ерекшелігіне   байланысты     статистикалық    мәліметтерге   сүйене  отырып    жазылған. Қазақстан  Републикасының   сыртқы   сауда  айналымыда   Ресей  Федерациясымен  жасалатын  сауда  жетекші   роль   атқарады,  ол  бұрынғы  тарихи  қалыптасқан   процестердің  арқасында  Қазақстанның  негізгі  сауда  әріптесі  және қазақстан   өнімінің  негізгі  тұтынушысы  болып  табылады.