«Негізгі құралдардың есебі» тақырыбының жоспары

      Амортизациялық  аударым есептеудің таңдап алған  әдісі кәсіпорынның  есеп саясатында  көрсетіліп, бір есеп беру кезеңінен  екінші есеп беру кезеңіне  дейін дәйектілі түрде қолданады.  Егер негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеудің әдісі өзгерген жағдайда осы өзгерістің   қандай себептерден болғаны айтылып көрсетілуі тиіс.

    Негізгі  құралдардың құны бойынша амортизацияны  бір қалыпты есептеу әдісі,  яғни объектінің құны,оның қызмет  ету мерзімі ішінде өндіріс шығындарына біркелкі норма бойынша жатқызылады. Бұл әдіс негізгі құралдардың тозуына, оның қызмет ету  мерзімінің ұзақтығына байланысты болып келеді.

       Бұл  тәсілде амортизациялық  соманы аудару үшін:

       -қызмет етудің пайдалы мерзімі. Бұл кезде пайдалануға берілген объектінің жағдайы ескеріледі және күтіп ұстау жағдайына да байланысты болып келеді.

       -Қазақстан Республикасының салық  заңдылықтарының белгіленген амортизациялық  нормасының шегінде. Шаруашылық жүргізуші субъектісіндегі белгіленген нормалар, салық заңдылығының нормасынан аспауы тиіс. Мысалы, жүк автокөлігінің бастапқы құны-100 000теңге, бес жыл мерзімі өткеннен кейін оның жойылу құны 10 000теңгеге тең болады . мұндай жағдайда жыл сайынғы амортизациялау нормасы амортизациялаушы құнның 20%-ын құрайды немесе бір қалыпты тәсілге сәйкес 18 000теңге болады.

       Негізгі құралдардың амортизациясының  бірқалыпты әдісі мына формула  бойынша есептелінеді.

 

    Бастапқы құн - жойылу құны = 100 000 – 10 000 = 18 000 теңге

            Пайдалану мерзімі                     5жыл 

   Осыған сәйкес  ай сайынғы амортизация сомасы 150 000 теңгеге теі болады (18 000:12).

     Төменде  негізгі құралдардың амортизациясын  бір қалыпты әдіс бойынша есептеу  жолы көрсетілген.

    Негізгі құралдардың  амортизациясын (тозуын) бірқалыпты әдіс                               

                                        бойынша есептеу

 
 

     Негізгі  құралды пайдалану барысында   бір қалыпты табыс алынатын  болып болжалынса ғана, бірқалыпты  әдіс пайдаланылады, яғни ол  объектінің пайдалылығының бірт  індеп азайғанын көрсетеді.

       Амортизацияны орындалған жұмыстардың көлеміне пропорционалды түрде есептеу әдісі негізгі құралдардың тозуы тек олардың пайдалану нәтижесі болып табылады және оны есептеу процесінде уақыт кесіндісі ешқандай роль атқармайды. Жоғарыда сөз болған автокөлік белгілі бір операцияларды орындады делік, ал оның жүретін жолы 900 000 километрге есептелген. Онда әрбір километрге есептелінетін амортизайиялық шығындар сомасы төмендегідей жолмен анықталады.

   

   Бастапқы құн - жойылу құны = (100 000-10 000):900 000км =0,10теңге

      Орындалатын жұмыстың

          болжамды мөлшері 

      Егер  пайдаланудың бірінші жылында  автокөлік 200 000 шақырым жол жүрсе, екінші жылы – 300 000 шақырым жол жүрсе, үшінші жылы – 100 000шақырым, төртінші жылы – 200 000 шақырым және бесінші жылы – 100 000 шақырым жол жүреді деп шамаланса-амортизация жарнасын есептеу төмендегідей жолмен есептелінеді.

    Негізгі құралдардың амортизациясын өндірістік тәсіл бойынша  

                                                     есептеу  
 

 

        Бұл кестеде жылдық амортизация сомасы мен орындалған жұмыстың өндіріс процесінде тікелей пайдалануымен  байланысты екенін көреміз. Жинақталған тозу сомасы жыл сайын орындалған жұмыстың көлеміне немесе пайдалануға тікелей байланысты өсіп отырады, ал қалдық құн жойылу құнына жеткенше орындалған жұмыстың бір өлшем бірлігіне тікелей пропорционалды түрде азайып отырады.

        Өндірістік әдіс бойынша амортизацияны  есептеу тау-кен өнеркәсібінде  ең қолайлы әдіс болып саналады. Аталған өндірісте амортизацияны  есептеу тонна мөлшерлемесі бойынша  жүргізіледі. Бұл әдіс негізгі  құралдарды пайдалану мерзімі ішінде объектінің қайтарымы бойынша дұрыс есептелінсе ғана пайдаланады.

        Амортизацияны есептеудің  жеделдетілген әдістері. Бұл әдіс өндірістік мақсатта пайдаланылатын негізгі құралдардың көптеген түрлері бойынша пайдаланылады, бірақ ол оның алғашқы жылдарында өндірілетін өнімнің өзіндік құнын негізсіз күрт өсіреді,сондықтан оны іс жүзінде пайдаланудың өзі екіталай. Дегенмен де,теоретиктер,оның екі түрін ұсынды.

      а)Кумулятивтік әдіс;

      ә)Азайып  отыратын қалдық әдіс.

      Кумулятивтік әдіс- латын тілінен аударғанда «өсу» және «жиналу» деген мағынаны білдіреді,яғни сандарды қосудың көмегімен тозудың сомасы есептелінеді, демек объектінің қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу арқылы анықталады. Мысалы, автокөліктің болжамды қызмет ету мерзімі бес жыл. Бірінші жылы объектінің бастапқы құнының 5/15 бөлігіне амортизация есептелінеді. Екінші жылы 4/15 бөлігіне, үшінші жылы 3/15,төртінші жылы 2/15,бесңншң жылы 1/15 бөлігіне.

        Жыл сайынғы амортизациялау нормасы:  бөлімінде жылдар санының өосындысы, ал алымында:бірінші жыл үшін-5,екінші жыл үшін-4, үшінші жыл үшін-3,төртінші жыл үшін-2, бесінші жыл үшін-1 болатын бөлшек саны болып табылады. Әрбір бөлшек санды амортизацияланушы құнға көбейту арқылы жыл сайынғы амортизациялық соманы анықтайды.

        Төменде негізгі құралдардың  тозуын кумулятивтік әдіс бойынша  есептеу жолы көрсетілген.

          Негізгі құралдардың амортизациясын кумулятивтік әдісі          

                                              бойынша  есептеу

    

      Кестенің мәліметтерінен кумулятивтік әдіс бойынша есептелген амортизация сомасы объектіні пайдаланудың бірінші жылында  күрт өсіп, соңғы жылдарында азайғанын көреміз.

      Азайып отыратын  қалдық әдіс. Бұл әдісте кумулятивтік әдістің принциптеріне негізделген. Оны екі еселенген амортизациялау нормасын қолдану арқылы азайып отырған қалдық әдісі деп те атайды. Мысалы, жоғарыда айтылған автокөліктің қызмет ету мерзімі бес жыл. Бірқалыпты үлестіру әдісінде амортизациялау нормасы  20% болады.

        Екі еселенген нормасымен есептелініп, азайып отыратын қалдық әдісінде амортизациялау нормасы мынаған тең 40% болады. Бұл белгіленген ставка қалдық құнға әрбір жылдың соңында жатқызылады.

        Қалдық құнды азайту үшін қажетті  шамамен шектелетін соңғы жылды қоспағанда, тозуды есептеген кезде жойылу құны есепке алынбайды деп саналады. Автокөліктің бастапқы құны 100 000 теңге. Бес жыл бойы амортизация мынадай мөлшерде есептелінеді.

 

 

      Халықаралық  практикада баяу амортизация  деп аталатын әдіс бар, мысалыға, күрделі пайыздық әдіс, бірақ  оны тек қана арнайы жағдайда  ғана пайдаланады.  Бұл әдістің  мәні мына жағдайдан тұрады: онда негізгі құралды пайдаланудың бірінші жылында тозу сомасы аз мөлшерде есептен шығарылып, ал келесі жылдары ол біртіндеп арта бастайды. Амортизациялық әдіс өзгертудің нәтижесі ағымдағы және болашақтағы есеп беру кезеңдерінде көрініс табады.

       Мысалы: «Әлия» ЖШС 1998жылы желтоқсан айында құны 1 608 333 теңге тұратын сауда құрал – сайманын сатып алған. Оның болжаған жою құны 3760 теңге тұрған, ал пайдалану мерзімі 15 жыл.

      Кәсіпорын  амортизациясын есептеу үшін  кумулятивтік әдіс пайдаланған,  ал 2001 жылдан бастап бірқалыпты әдіске көшкен.

    Есеп қағидасындағы  өзгерістердің әсерін есептеу  және оны көрсету мынадай жолмен  жасалынады:   

    

     Амортизацияны есептеу 1999жылдың  1-ші қаңтарынан басталған.

     Амортизацияны  есептеу үшін кумулятивтік саны  мынадай формула бойынша есептелінеді:

    15 x (15+1)/2=120

     Екі әдісті пайдаланудың салдарынан 173830 теңгеге айырма пайда болған, осы пайда болған айырма таратылмаған табысқа жатқызылады.    

                  Негізгі құралдарды жөндеудің есебі

    Негізгі құралдар пайдалану процесінде табиғи және моральді жағынан тозады. Олардың жекелеген бөлшектері  негізгі құралдарды тұтастай алғандағымен  салыстырғанда неғұрлым қысқа мерзімде тозады.