Кәсіпкерлік қызметтегі инвестициялық жобалар

 
 

    Жобаны  бағалауда және оның тиімділігін есептеуде жобалық талдаудың негізгі санаты «жобаның өмір сүру циклы» болып табылады. «Өмір сүру циклы» деп жобаның пайда болуы мен оның жойылуы кезіне дейінгі уақыт аралығын айтамыз. Жалпы алғанда жобалық цикл келесі кезеңдерден тұрады:

1. инвестициялық шешім қабылдау;
2. инвестициялау;
3. жаңадан құрылған объектілерді пайдалануға беру.

    Төмендегі сурет жобалық циклді график түрінде  бейнелеуге мүмкіндік береді: 

4 сурет. Инвестициялық  жобалар циклі

    Халықаралық Қайта құру және Даму Банкі мамандарының сатаптауы бойынша жобалық цикл мына кезеңдерден тұрады:

1. жобаларды таңдау (identification);
2. жобаларды дайындау (preparation);
3. жобаларды бағалау (appraisal);
4. келіссөздер жүргізу және жобаны бекіту (negotiations and appraisal);
5. жобаны жүзеге асыру және оны бақылау (implementation and control);
6. жобаның нәтижелерін бақылау (evaluation).[]

    Инвестициялық жобаларды қаржыландыруға маманданған  банктер жобалық құжаттар, жоба бойынша  мамандардың лауазымды міндеттемелері жөнінде мағлұматтары бар арнайы нұсқаулар дайындайды. Мұндай нұсқаулар жобалардың іске асуына асуына ықпал етіп, банктің жобалық циклін қысқартады. әлемдік банктің мәліметтеріне сүйенсек, инвестициялау алдындағы кезең шығындарын былайша топтауға болады (жоба құнынан):

1. жобаның инвестициялық ниетінің қалыптасуы (инветсицялық ұсыныс) – 0,2-1%;
2. инвестициялық зерттеулер – 0,25-1,5%;
3. жобаның техникалық – экономикалық негіздемесі:
1. шағын жобалар үшін – 1,0-3,0%;
2. ірі жобалар үшін – 0,2-1,0%.[]

    Инвестициялық жобаларды қаржыландырудың әр түрлі  формалары мен әдістері бар. Солардың ішіндегі ең кең тараған түрлері келесілер:

1. акционерлік инвестициялар – акциялар сатып алу негізінде ақша салымдарын жасау;
2. бюджеттік инвестициялау – иневестициялық бағдарламалар арқылы жүзеге асырылатын тікелей субсидиялау;
3. инвестицияларды қаржыландыру ретіндегі лизингтік операциялар, яғни меншік құқығын сақтай отырып, ұзақ мерзімге құрал-жабдықтарды, мүлікті арендаға беру;
4. жеке және заңды тұлғалардың қарыздық міндеттемелері және банктік несиелер негізінде қарыздық қаржыландыру.

    Инвестициялық жобаларды қаржыландыру көздері де әр түрлі болады:

1. шаруашылық субъектілердің жеке қаржы көздері – пайда, амортизациялық аударымдар, тартылған қаражаттар (акция сатудан түскен түсім, қаәтарымсыз негізде берілген қаражаттар, т.б.), сақтандыру ұйымдары төлейтін өтем сомалары, басқа да активтер;
2. әр түрлі бюджет деңгейлері тарапынан, кәсіпкерлікті қолдау қорларынан, бюджеттен тыс қорлардан қайтарымсыз немесе жеңілдіктер негізінде берілетін бюджеттік ассигнованиялар;
3. шедел инвестициялары – біріккен кәсіпорындардың жарғылық капиталын қаржыландыру формасындағы шетел жеке және заңды тұлғаларының капиталы, халықаралық ұйымдардың, меншік түрлері әр түрлі қаржы ұйымдарының және жеке тұлғалардың тікелей қаражат салымдары;
4. қарыз қаражаттары – қайтарым негізінде мемлекеттік және коммерциялық банктермен, шетел инвестиорларымен (Әлемдік банк, Европа Қайта құру және Даму Банкі, халықаралық қорлар, т.б.), зейнетақы қорларымен берілетін несиелер.

    Кулекеев  Ж. өзінің «Жобалық талдауға кіріспе» атты еңбегінде коммерциялық және инвестициялық  жобаларды бөліп көрсетеді.[]

    Коммерциялық  жобаларда қоғам немесе жеке меншік кәсіпорын ресурстары белгілі бір  тауарлар мен қызметтерді алып-сату арқылы спекулятивті табыс алуға  бағытталады.

    Инвестициялық жоба – бұл жобаның іске асуына қажетті және оның мақсаттылығын көздейтін қаржылық-экономикалық, инжинерліөтехникалық құжаттар жүйесі.

    Инвестициялық жобалар негізінен ұзақ мерзімді инвестициялық салымдарды көздейді. Мәселен, кәсіпорындар мен фирмалар тарапынан жиі ұсынылатын жобалардың келесідей түрлерін келтіруге болады:

1. құрал-жабдықтарды ауыстыру немесе жаңартуға бағытталған жобалар;
2. өткізілім нарығын кеңейтуге және тауарлар өндірісін ұлғайтуға бағытталған жобалар;
3. жаңа тауарлар шығарып, жаңа нарықтарға шығуды көздейтін жобалар;
4. өндіріс қауіпсіздігін арттыруға және қоршаған ортаны қорғауға бағытталған жобалар.

    Инвестициялық жобаларды тәуелді және тәуелсіз инвестициялық жобалар деп бөледі.

    Егер  екі жоба бойынша күтілетін шығындар мен нәтижелер екінші жобаның  сәйкес көрсеткіштеріне әсер етпейтін болса, онда екі жоба тәуелсіз деп танылады. Бұл жобалар бойынша шешім қабылдау, оларды дайындау және жүзеге асыру әр жоба бойынша жеке жүргізіледі.

    Тәуелді инвестициялық жобалар өз кезегінде  бірін-бірі жоятын және бірін-бірі толықтыратын болып бөлінеді.

    Бірін-бірі жоюшы жобалар екі жобаның бір мезгілде жүзеге асырылуының техникалық жөнінен мүмкінсіздігімен және экономикалық тұрғыдан тиімсіздігімен сипатталады.

    Бірін-бірі толықтырушы жобаларда бір жобаның  екінші жобадан бөлек іске асырылуы екі жобаның параллельді түрде бірге жүргізілуіне қарағанда аз көлемде табыс береді. Басқаша айтқанда, бірін-бірі толықтырушы жобаларды бірге жүзеге асырудың нәтижесі осы екі жобаны жеке асырудың нәтижесінен асып түседі.

    Әрбір тез дамып келе жатқан коммерциялық ұйым қызметінің маңызды аспектілерінің бірі – инвестициялау.

    Инвестициялау туралы шешім - қабылдау өте күрделі  процесс. Оған түрлі факторлар әсер етуі мүмкін: инвестициялардың түрі, инвестициялық  жоба құны, қаржы ресурстарының шектеулілігі, инвестициялау процесінде болатын тәуекелдер, т. б. Сондықтан, дұрыс инвестициялық шешім қабылдай білу өте маңызды.[]

    Әрбір шешім қабылдау процесі әр түрлі  кезеңдерден тұрады.  

       

5 сурет. Шешім қабылдау  үрдісінің кезеңдері 

    Жоспарлау кезеңі 4 этаптан тұрады:

1. Мәселе қою кезеңі. Шешім қабылдау критерийлерін анықтап алу үшін инвестор өзінің инвестициялық іс-әрекеттерің мақсаттарын анық білуі қажет.
2. Ізденіс кезеңі. Бұл этапта инвестордың мүмкін іс-әрекеттерін және олардың нәтижелерін анықтау қажет. Бұл мәселе жоспарлау әдістерін қолдануды талап етеді.
3. Бағалау кезеңі инвестордың өз мақсаттарына жетуін қамтамасыз ететін шешімдерді қабылдаудың алдындағы дайындық кезеңі болып табылады. 
4. Шешім қабылдау кезеңі. Берілген кезеңде баламалы жобаларды салыстыра отырып, болашақта іске асырылуы мүмкін жоба қабылданады.

    Іске  асыру кезеңі. Инвестициялау процесі қабылданған шешімге байланысты жүзеге асырылады.

    Бақылау кезеңі. Жоспарланған нәтижелер нақты нәтижелермен салыстырылады.

    Жобалық талдаудың міндеттеріне инвестициялық жобаның іске асырылуын бағалау, жобаның нәтижелілігін бағалау, жобаның тиімділігін бағалау және жобаны оңтайландыру жатады.

    Кез келген инвестициялық жобаны талдау барысында жобаның түріне, сондай-ақ, оның мазмұнына және сипатына байланысты әр түрлі саладағы мамандардың қатысуы талап етіледі. Ондай мамандарға қаржы-экономистер, инжинер-технологтар, архитекторлар, жұмысшылар, инжинер-экологтар және т.б. жатады.

    Инвестициялық жобаны талдау қаралатын жобаның  артықшылықтары мен кемшіліктерін  жан-жақты бағалауға негізделеді. Осыған сәйкес жобалық талдау да бірнеше түрлерге бөлінеді:

1. жобаны экономикалық талдау;
2. жобаны техникалық талдау;
3. жобаны коммерциялық талдау;
4. жобаны ұйымдастырушылық талдау;
5. жобаны әлеуметтік талдау;
6. жобаны экологиялық талдау;
7. жобаны қаржылық талдау.

    Соның ішінде жобаны коммерциялық талдау жүйесін  төмендегі 6-шы суреттен көруге болады:

 

     

      

    

    

      

    

    

      
 

    

    

      

    

      
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

6 сурет. Инвестициялық  жобаны коммерциялық  талдау 
 

    Таңдау  нәтижесі ретіндегі кез келген шешім іс-әрекетке бастаманы білдіреді.

    Шешімдердің тиімділігін негіздеудің рационалды әдістерін таңдаудың маңызды  аспектілерінің бірі – осы шешімнің классификациялық белгілерін білу. Классификациялық белгілер тізімін төмендегі кестеден көруге болады: 

Кесте 2 - Жобалық шешімдер классификациясы 
 

 
 

    Нарықтық  экономикаға өту кезеңінде жетіспейтін  инвестициялар шет ел несиелерімен толықтырылатын жағдайда қабылданатын инвестициялық шешімдердің экономикалық негізділігіне талаптар күшейді. Жобаларды бағалау жұмыстары әрдайым дұрыс жүргізілуі керек. Бағалаудың қателігі немесе инвестициялар өтелу құнының асыра көрсетілуі қаржылық ұйымдар үшін біршама қиыншылықтар туғызуы мүмкін, өйткені рентабельді, табыстылығы жағынан тиімді  жобаларды қабылдамауға алып келеді. 
 
 

3. Мемлекет тарапынан  инвестициялық жобаларды  қолдау     мәселелері 

    Қазақстан Республикасының егемендігін алуы ел экономикасын тиімді инвестициялау  мәселесін алға қойды.

    Кез келген мемлекет үшін әлеуметтік – экономикалық сферадағы ең маңызды мақсаты – ел экономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз ету. Экономикалық өсу әлеуметтік және саяси тұрақтылықпен және қоғамның тиімді дамуымен сәйкес келеді.

      Қазіргі таңда Қазақстан экономикасының  тұрақты өсуі байқалады. Төмендегі суретте Қазақстан экономикасына инвестициялық салымдар, өнеркәсіп өсу деңгейі және ЖҰӨ деңгейі көрсетілген.

      

      
 

9 сурет. ЖҰӨ, өнеркәсіп  және негізгі капиталға  жұмсалған инвестициялар  

    Инвестициялардың экономикаға құйылуы әрдайым өнеркәсіп және ЖҰӨ деңгейлерінің өсуімен сәйкес келеді.

    Экономиканың  басымды салаларындағы инвестициялық  жобалардың тиімді іске асу процесін жүргізу үшін қолайлы инвестициялық  климатты қолдау арқылы инвестициялық  капитал салымдарын жұмылдыру мемлекеттің инвестициялық саясаттарының өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Инвестицияларды мемлекеттік қолдау, әсіресе, тікелей инвестицияларды тарту жолдарын жетілдіру инвестициялар туралы заңнамаларда көрініс тапқан. 1997ж. Қабылданған «Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау» Заңы материалды өндіріс және қызмет көрсету салаларындағы инвестициялық жобаларды іске асыруға негіз болды. Заңнамада айқындалған талаптар бойынша, мемлекет жобаларды қолдауды мемлекеттік грант түріндежеңілдіктер мен преференциялар беру, табыс және жер салығынан босату, 5 жыл мерзімге мүлік салығынан босату және тауарларды импортын кеден салығынан босату арқылы қамтамасыз етуге кірісті. Осы Заңға қосымша ретінде 1997ж. қабылданған «Тікелей отандық және шетел инвестицияларын экономиканың басымды салаларына жұмылдыру туралы» ҚР Президентінің Жарлығында экономиканың негізгі салалары анықталды: