Касипорын шыгыс есеби

                             Бухгалтерлік  шығындар = нақты   шығындар.

         Экономикалық  шығындар = бухгалтерлік  шығындар + балама шығындар

           Қысқа  мерзім  кезеңінде  өндірістің  жалпы,  тұрақты  және айнымалы  шығындары  анықталады. 

           Жалпы  шығындар (ТС) – бұл  өндіріске  кеткен  барлық  шығындар  және  тұрақты, айнымалы  шығындардан  тұрады.

                                                  ТС = ҒС + VС

           Тұрақты  шығындар (ҒС) - өнім шығару  көлемінің өзгеруіне  байланысты  өзгермейтін  шығындар. Бұларға  салықтар,  жалға  беру,  төлемдер,  сақтандыру,  амортизация  және  т.б.

           Айнымалы  шығындар (VС) – бұлар  өнім  көлемі  өзгерсе  бірге  өзгеретін  шығындар.  Олар  шикізатқа,  жалақыға,  энегияға,  транпортқа,  материалдарға  кеткен  шығындар.

           Өндірістік  шығындарды  талдағанда  жалпы  шығындармен  қатар  орташа  және  шекті  шығындарды талдаймыз. Өндірістің  орташа  жалпы шығындары (АТС) өнімнің бір данасын шығаруға  кеткен  жалпы шығындарды  көрсетеді.  Бұл шығын өнеркәіпте басқаруға көмектеседі.  Бұл шығын арқылы  бір өнім  өндіргенде  келеін  пайданы табамыз.

     АТС(АС) =ТС/Q

           Орташа  жалпы  шығындарды (АТС) 2 түрге  бөлуге  болады (АҒС).

           а)  орташа  тұрақты  шығындар: АҒС=ҒС/ Q

     б)  орташа  айнымалы  шығындар: АVС=VС/ Q

           Өндірістің  шекті  шығыны (МС)  жалпы  шығындардың  өзгеруіне  өнім  көлемінің  өзгеру  қатынасына  тең  болады  және  өнімнің  қосымша  данасын  шығарғандағы  кететін  қосымша шығындарды  көрсетеді.

     МС= ТС/ Q

           Өнім  шығару  көлемі  өскен  кезде  тұрақты  шығындар  (ҒС) өзгермейді. Сондықтан  жалпы  шығындардың  (ТС) өсуі  айнымалы  шығындардың  (VС) өсуіне  тең  болады.

     МС= VС/ Q

           Фирманың  шаруашылық  қызмет  процесінде  өндірістік  тұрақты  шығындар  құрылымында  қалдық  және  старттық  шығындар  туады.  

           Қалдық  шығындар-өнімді  өткізу  мен  өндірістің  тоқтауымен  болатын  тұрақты  шығындардың  бөлігі. Неғұрлымшаруашылық  қызметінің  тоқтау  уақыт  ұзақ  болған  болған  сайын,  соғұрлым  қалдық  шығыннның  көлемі  аз. Бұл жағдайда  фирмада  жұмысшы  күшін  жалдау мен  ғимараттарды  жалға  беру  туралы  түрлі  шарттар  мен  келісімдерден  құтылу  мүмкіндіктері  пайда  болады.

           Шығындар деп тек жабайы шығындар емес, нарықта күн формасын алған ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде өнім өндіріп өткізілетін (сатылатын) өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі.

    Өндіріс шығындарын жіктеп болудің бірнеше жолдары болады. 
Біріншіден, әлеуметтік-экономикалық бағыттан қарағанда, шығындар қоғамдық және кәсіпорын шығындары болып бөлінеді. қоғам бағытынан шығындарға дайын өнімнің құнына кошкен жанды еңбек және зат түрін алған еңбек шығындары жатады. Өндіріс шығындары ұдайы өндіріс процесінің нөтижесі болып табылады. Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынылған құрал-жабдықтары мен жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді.

    Екіншіден, өндіріс шығындары экономикалық және бухгалтерлік болып бөлінеді.

    Айқын шығындар (explicit costs) деп өндіріс факторлары мен жабдықтаушыларға айқын ақша формасындағы төлем түрін алатын балама шығындар аталады. Бұлардың болуы ресурстарды тыстан алумен байланысты. Мысалы, жұмысшыларға, менеджерлерге жалақы төлеу, көлік шығындарын өтеу т.б.

    Айқын емес шығындар (implicit costs) деп өндірісте пайдаланылған фирманың өз иелігіндегі (сырттан сатып алынбаған) ресурстардың құнын (шығынын) атайды. Мысалы, ғимараттарды жалға бермегендіктен түспеген пайда. Бухгалтерлік статистикада айқын емес шығындар көрсетілмейді.

    Тұрақты шығындарға (fixed costs FC) — осы мерзімде өндіріспен өткізудің көлемі мен құрамына байланысты емес шығындар. Тұрақты шығындардың графикалық бейнесін абсцисса бөлігіне параллельді түзу сызық көрсетеді. 

      

    Сурет 1. Тұрақты шығындар 
 

     1.3  Өндіріс шығындарының  классификациясы 

     Тауар өндірісінде өндіріс факторларын (еңбек, жер, капитал, кәсіпкерлік қабілеттілігі) сатып алуға шығатын шығындарды талдау қажеттілігі туындайды. Шығындар - нарықта құн формасынан алынған ресурстар шығындары. Яғни өнім өндіріп өткізілетін өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай көрінісі.

     Өндіріс шығындары ұдайы өндірістің нәтижесі болып табылады. Бұл кәсіпорынның өндірісте тұтынатын құрал-жабдықтары мен жалақы төлемдерінің шығындарын көрсетеді. 

    

1. Шығындарды  есепке алу тәсілдері  бойынша:

 
 

    

      

      

    

      

    Сурет 3. Шығындарды есепке алу тәсілдері* 

          Жоғарыда келтірілген  схемаға мынадай тұжырым жасауға  болады. Бухгалтерлік шығындар - өнімнің белгілі бір мөлшерін өндіруге нақты жұмсалған өндіріс факторларының шығындары жатады. Онда факторлар сатып алынған бағамен көрсетіледі. Кәсіпорын шығындары бухгалтерлік және статистикалық есеп беруде өнімнің өз құны түрін алады.

    Экономикалық  шығындар ресурстардың сиректігіне және оларды балама пайдалану мүмкіндіктеріне негізделеді. Тауар өндіру үшін алынған ресурстардың экономикалық шығындары, оларды өте қолайлы пайдаланып өндірген құнға тең болады. Бұлар айқын және айқын емес шығындар болып бөлінеді.

    Айқын шығындар - өндіріс факторларымен жабдықтаушыларға айқын ақша формасындағы төлем түрінде жұмсалатын шығындар. Оларға ресурстарды сатып алу шығындар; жұмысшылар; қызметкерлерге жалақы төлеу, көлік шығындары т.б.

    Айқын емес шығындар - өндірісте пайдаланылған фирманың өз иелігіндегі ресурстардың құнын айтады; ғимараттардың жалға берілмеу шығындары т.б. 

2. Өндірілген өнім  көлемінің өзгеруіне  байланысты:

    

      
 
 
 

    Сурет 4. Айқын емес шығындар*

     Тұрақты шығындар – (FC) белгілі уақыт аралығында өндіріс пен өткізу көлемінің өзгеруіне байланысты емес шығындарды атаймыз. Тұрақты шығындардың графикалық бейнесін бөлігіне паралельді түзу сызық көрсетеді.

     Тұрақты шығындарға: облигациялық заем, міндетті төлемдер, ренталық төлемдер; ғимараттар мен жабдықтардың амортизациялық төлемдерінің бөлшегі; сақтандыру жарналары, жұмысшылардың еңбек ақысы т.б. Олар старттық (бастапқы) және қалдық шығындар болып бөлінеді.

     Старттық  шығындарға - өндіріс пен өткізудің қайта басталуымен байланысты жұмсалатын тұрақты шығындардың бір бөлшегі жатады. Бұл шығындарды координата осінде көруге болады.

       Қалдық шығындар дегеніміз - өндіріс пен өткізу белгілі бір уақытта толық тоқтағанына қарамастан жұмсалатын кәсіпорындардың тұрақты шығындардың бір бөлігін жатқызуға болады.

     a) б) c)

    

     C C  Vc C Vc

      

          Vc 
 

          Q  Q  Q 

      
 

    Сурет 5. Өзгермелі шығындар* 

     

1. Пропорционалды  өзгермелі шығындар - егер көлемі мен  шығындарының өзгерісіне пара-пар келсе  қалыптасады.
2. Дегерессивтік өзгермелі шығындар – шығындардың салыстырмалы өсуі өндіріс көлемінің салыстырмалы көбеюінен аз болған жағдайда қалыптасады.
3. Прогрессивтік өзгермелі шығындар - өзгермелі шығындардың өсуі өндіріс көлемінен артық болған жағдайда орындалады.

    3. Кәсіпорынның жалпы  шығыны (ТС) деп тұрақты және өзгермелі шығындарының қосындысынан тұрады.

      

      

    Өнімнің жаңа бірлігімен бірге, жалпы шығындар өзгермелі шығындардың сомасындай шамаға өсіп отырады. Кәсіпкер үшін өнімнің  бір бөлігін өндіруге жұмсалған  шығындардың маңызы зор. Ол орташа шығындар деп аталады.

   4 Өндірістің тиімділігін және табыстылығын анықтайтын шығындар:

    4.1. Өнім өндірісінде бір данаға  шыққан шығындарды білу үшін  орташа шығындар есептелуі:

• орташа тұрақты шығындар;
• орташа өзгермелі шығындар;
• орташа жалпы шығындар.

    Осы көрсеткіштер арқылы фирманың пайдасын анықтауға болады:

1. Егерде тауардың бағасы (Р) орташа шығындардан (АТС) кем болса, яғни Р<АТС, фирма шығынға қалады.
2. Егер тауардың бағасы (Р) орташа шығындардан (АТС) артық болса, Р>АТС, фирма әр бір тауардан осы айырмашылық көлемде пайда алады.
3. Егер баға орташа шығындарға тең болса, яғни Р=АТС, фирма нолдік жағдайда болады, пайда да алмайды, шығынға да қалмайды.

    Шекті шығындар – бұл қосымша өнімге шыққан қосымша шығындар. Өндіріс көлемі бір өлшемге өскен немесе кеміген кезде жалпы шығындардың өсуі немесе азаюы. Шекті шығындардың көмегімен өндірістегі алынатын пайданың ең жоғары деңгейі анықталады. Ол үшін шекті шығындар орташа шығындар және тауар бағасымен салыстырылады.  
 

       

    1.3  Өндіріс шығындарын  жіктеу 

       Кәсіпорынның шығаратын тауарларының  мөлшерін   рынокқа   ұсынуы,   оны өндіруге кететін  шығындарына   және   сол   тауарлардың   рынокта     сатылатын бағаларына  тікелей байланысты болады. Бұдан  шығатын қорытынды, тауарларды өндіру және оны сатуға кететін шығындарды  білу   кәсіпорынның   шаруашылық жүргізудегі тиімділігінің басты жағының бірі болып саналады.

     Шығындар - бұл кәсіпорын өзінің өндіретін  және коммерциялық қызметін іске асыру  үшін өндіріс   факторларының   ақшалай   түріндегі   шығындары.   Өндіріс процесіндегі   айқын     шек   қоятын    шығындар   және   олардың   маңызы   мен проктикалық қызметіндегі   анықтайтын   межесі   болып   табылады.   Кәсіпорын шығындары өндірістік белгілеріне қарай 3 түрге бөлінеді:

          - өзіндік құн құрайтын өнімдерді  өндіру  және   сатуға   кететін   шығындар.   Бұл  капиталдың   ауыспалы   айналымы   арқылы   сатудан   түскен  ақшалай   түсімді жабатын ағымдағы шығындар.

     - өндірісті ұлғайтуға және жаңартуға  кететін   шығндар.   Әдеттегідей   бұл   жаңа немесе жаңғыратын өнімге жұмсалатын бір жолғы ірі күрделі қаржы шығындары.

     - өндірістің әлеуметтік мәдени, тұрғын   үй,   тұрмыстық   қызмет   көрсету   және осыған ұқсас  басқа да мұқтаждарға кететін  шығындар. Олар негізінде   пайданың есебінен  бөлінетін арнаулы қорлардан қаржыландырады.

        Өндіріс шығындардың жіктелуі 

Сыныптау белгілері	Шығындардың бөлшектенуі
1.Экономикалық  элементтер 2 Өзіндік  құнның статьялары 3 Технологиялық  процестерге қатыстылығы 4 .Құрамы 5.Өнімнің  өзіндік құнына қатысудың              тәсілі 6. Өндірістік  процестегі рөлі 7. Мақсатқа  сәйкес жұмсау 8. Жоспарға  қаысу муүмкіншілігі 9. Өнімнің  көлеміне қатысы  10. Шығу  мерзімділігі 11. Дайын  өнімге қатысы	Шығындардың экономикалық элементтері Өзіндік құнның калькуляция статьялары Негізгі, қосымша  Бірэлементтік, кешенділік Тікелей, жанама  Өндірістік, өндірістен тыс Өндірістік, өндірістік емес Жоспарлы, жоспарсыз Күнделікті, бір жолғы Аяқталмаған өнімге кететін шығындар, дайын өнімнің  шығындары