Ұйымдарда еңбекті нормалау

Еңбек нормаларын белгілеудің талдау әдісінің екі түрі бар: талдау-есептеу және талдау-зерттеу.

Талдау-есептеу  әдісі жабдық жұмысы режимінің бар  нормативтерінің, еңбек процессі элементтерінің техникалық сипаты мен уақыт нормативтерінің  негізінде нақты еңбек нормаларын белгілеуді көздейді. Еңбек процесстерінің саралану деңгейіне байланысты нормаларды есептеу микроэлементті, сараланған немесе ірілендірілген нормативтер  бойынша жүргізіледі.

Талдау-зерттеу  әдісі кезінде еңбек нормалары  еңбек процессін оның құрамдас бөліктеріне  бөлген кезде жұмысшылардың еңбек  шығындарын тікелей зерттеу нәтижесі және жабдықты пайдалану уақыты бойынша  белгіленеді.

Еңбек нормаларын талдау-есептеу  және талдау-зерттеу әдістерін белгілеген кезде орындалатын жұмыстардың жүйелілігі мен түрлері 1-кестеде көрсетілген. 
 
 
 
 
 
 
 
 

Еңбек нормаларын талдау-есептеу  және талдау-зерттеу әдістерін белгілеген кезде орындалатын жұмыстардың жүйелілігі мен түрлері                            

 

  

Еңбек процессін саралау дәрежесі бойынша  талдау әдістері сараланған және ірілендірілген болып бөлінеді.        

        Сараланған әдістер еңбек процессінің  элементтерге  (еңбек қимылдары мен әрекеттеріне дейін) бөлінуін, әрбір элементтің ұзақтығына әсер ететін факторларды зерттеуді, құрамды жобалауды, еңбек процессінің элементін орындау бірізділігі мен ұзақтығын көздейді.         

        Ірілендірілген әдістер еңбек  процессінің тәсілдер мен операциялар  кешеніне бөлінуін көздейді.  Қажетті уақыт шығындары, әдетте,  ірілендірілген нормативтердің немесе белгілі бір  ұйымдық-техникалық жағдайда орындалатын операциялар немесе жұмыс түрлеріне жұмсалатын жұмыс  уақытын білдіретін алдын ала әзірленген  ірілендірілген есептік өлшемдердің негізінде белгіленеді.         

        Талдау әдісі еңбек нормаларының  шамасына әсер ететін факторларға байланыстылығы сипаты бойынша тура және жанама болып бөлінеді.        

        Тура  әдістерді пайдаланған кезде еңбек нормалары нормалар шамасының тиісті жұмыстардың күрделілігіне тікелей байланысты белгілеудің негізінде есептеледі. Жанама әдістерді пайдалану нормаларды олардың шамасының тиісті жұмыстардың күрделілігіне жанама әсер ететін факторларға статистикалық байланыстылығы негізінде белгілеуді болжайды.жанама әдістер мазмұны жағынан талдау және жиынтық әдістердің арасындағы «аралық» әдістер болып табылады.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Еңбек нормалары және еңбекті  нормалауға арналған нормативтік материалдар           

Еңбек нормалары нақты жұмысты орындау  үшін қажетті еңбек шығындарының ауқымы мен құрылысын белгілейді және онымен нақты еңбек шығындары  салыстырылатын эталон болып табылады. Ұйымдарда қолданылатын еңбек нормаларының объективтілігі айтарлықтай деңгейде еңбек шығындары нормаларын есептеу  үшін база болып табылатын еңбекті  нормалауға арналған нормативтік материалдардың сапасымен айқындалады.         

Еңбекті нормалауға арналған нормативті материалдар  жұмыс орнында жұмыстарды орындаудың нақты  ұйымдық-техникалық жағдайларында жұмыстарды орындаудың  ұйымдық-техникалық жағдайларының орташаланған немесе үлгіленген әр түрлі нұсқаларына қолданылып әзірленеді.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Еңбек нормаларының түрлері           

Жұмысшылардың еңбегін нормалау кезінде еңбек  нормаларының мынадай түрлері қолданылады: уақыт, өндіру, сан, қызмет көрсету нормалары, сондай-ақ нормаланған тапсырмалар.          

Уақыт нормасы – бұл  тиісті біліктілігі бар бір қызметкердің немесе қызметкерлер тобының белгілі бір  ұйымдық-техникалық жағдайларда жұмыс бірлігін орындау үшін белгіленген жұмыс уақыты шығындарының көлемі.         

Өндіру  нормасы – бұл тиісті біліктілігі бар бір қызметкердің немесе қызметкерлер тобының белгілі бір  ұйымдық-техникалық жағдайларда жұмыс уақыты бірлігінде орындауға (жасауға, тасымалдауға және т.б.) міндетті белгіленген жұмыс көлемі (өнім бірлігінің саны).         

Қызметкерлер  санының нормасы – белгілі бір кәсіптік-біліктілік құрам қызметкерлерінің белгілі бір  ұйымдық-техникалық жағдайларда нақты өндіріс қызметін немесе жұмыс көлемін орындауы үшін қажетті қызметкерлердің белгіленген саны.         

Қызмет  көрсету нормасы – бұл тиісті біліктілігі бар бір қызметкердің немесе қызметкерлер тобының белгілі бір ұйымдық-техникалық жағдайларда жұмыс уақыты бірлігінің ішінде қызмет көрсетуге міндетті өндірістік объектілер (жабдықтардың, жұмыс орындарының және т.б. бірліктері) саны.         

Нормаланған тапсырма – бір қызметкер немесе қызметкерлер тобы жұмыс ауысымында немесе жұмыс уақытының өзге бірлігінде орындайтын жұмыстың белгіленген көлемі.          

Басқарушылық  нормасы – бұл белгілі бір ұйымдастырушылық-техникалық жағдайда бір қызметкер басқаруға тиіс қызметкерлердің регламенттелген саны (бөлімшелер саны).

Еңбек нормалары жеке операцияға (операциялық  нормаға) немесе операциялар тобына, жұмыстардың аяқталған кешеніне (ірілендірілген, кешенді норма) белгіленеді. Нормалардың дифференциация дәрежесі өндіріс типімен, өндірілетін бөлшектер (бұйымдар) партиясының көлемімен  шығарылатын өнімнің ерекшеліктерімен, өндіріс пен еңбекті ұйымдастыру  формаларымен айқындалады. 

Ірілендірілген  және кешенді нормалар өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) жоспарлы-есептік (есептік) бірлігіне, дайын бұйымға, буынға, бригадалық жиынтыққа, технологиялық оқшауланған  операцияға, құрылыс кезеңі немесе объектісіне қарай белгіленеді.

Жұмыстарға  белгіленген,  ұйымдық-техникалық жағдайлары жағынан тұрақты еңбек нормаларымен қатар, уақытша және біржолғы нормалар қолданылады.

Еңбектің  уақытша нормалары жаңа өнімді, техниканы, технологияны игеру, нормалар мен нормативтік  материалдар болмаған кезде өндіріс  пен еңбекті ұйымдастыру кезеңіне еңбекті нормалау үшін белгіленеді.

Еңбектің  біржолғы нормалары біржолғы сипаттағы (жоспардан тыс, авариялық) жекелеген  жұмыстарға белгіленеді.

Еңбек нормаларының қандай да бір түрін  қолдану өндіріс жағдайына, еңбек  сипатына және басқа да факторларға  байланысты. Еңбек нормаларының негізгі  ең көп қолданылатын түрі уақыт нормасы  болып табылады, себебі жұмсалатын еңбек мөлшерін жалпыға ортақ  өлшеуіші болып табылады. Жұмыс уақытының  шығыны өндіру, қызмет көрсету және қызметкерлер саны нормаларының негізіне салынған.       
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Еңбекті нормалауға арналған нормативтік материалдар  

     Еңбекті нормалауға арналған нормативтік материалдар (бұдан әрі – нормативтік материалдар) – жұмыстардың элементтерін немесе кешенін орындауға, жабдықтың, жұмыс орнының, бригаданың, құрылымдық бөлімшенің және т.б. бірлігіне қызмет көрсетуге, сондай-ақ өндірістің нақты  ұйымдық-техникалық жағдайы мен факторына байланысты өлшем бірлігі ретінде қабылданған өндірістік функцияларды немесе жұмыс көлемін орындау үшін қажетті қызметкерлердің санына жұмсалған еңбектің (уақыттың) регламенттелген мәні.

Нормативтік материалдарға мыналар кіреді:

жабдық  жұмысы режимінің нормативтері;

уақыт нормативтері;

регламенттелген үзілістердің нормативтері;

қызметкерлердің саны нормативтері;

қызмет  көрсету уақытының нормативтері;

еңбек процессінің элементтері бойынша  сараланған және ірілену дәрежесі белгіленетін еңбек нормаларынан төмен уақыт, өндіру және қызмет көрсету нормалары.

Жабдық  жұмысы режимінің нормативтері – жабдықтың жұмыс параметрлерін едәуір оңтайлы пайдалануды қамтамасыз ететін регламенттелген өлшемдері. Олар зертханаларда да, сол сияқты өндірістік жағдайларда да әзірленеді, әзірлеу барысында жабдықтың кинематикалық және динамикалық мүмкіндігі ескеріледі.

Нормативтер өндіріс типін, жабдықтың, өңделетін  материалдардың түрін, өңдеу, қолданылатын құралдардың сипаты мен жасалатын  өнімнің ерекшеліктерін ескере отырып әзірленеді.

Уақыт  нормативтері – еңбек процессінің жекелеген элементтеріне жұмсалатын регламенттелген уақыт көлемі, олар нақты еңбек нормаларын, нормаланған тапсырмаларды есептеуге, ірілену дәрежесі едәуір жоғары уақыт нормативтерін әзірлеуге арналған.

Уақыт нормативтері еңбек процессінің  мынадай элементтеріне әзірленеді: еңбек қимылы, еңбек әрекеті, еңбек  тәсілі, тәсілдер кешені, еңбек операциясы, сондай-ақ еңбек уақытын жұмсау түрлері: негізгі, қосымша жедел уақыт, жұмыс  орнына қызмет көрсету уақыты, дайындау-қорытынды  уақыты, толық емес жеке уақыт.

Қызмет  көрсету уақытының  нормативтері – жабдық бірлігіне, жұмыс орнына және басқа да өндірістік бірліктерге қызмет көрсетуге жұмсалатын уақыттың регламенттелген көлемі.

Қызметкерлердің саны нормативтері – жұмыс көлемі бірлігін немесе оның жекелеген функцияларын орындау үшін қажетті жұмысшылардың регламенттелген саны.

Еңбек процессін оның құрамдас бөліктеріне  және жұмыс уақытын жұмсау  түрлеріне бөлуге сәйкес  уақыт нормативтері сараланған және ірілендірілген деп бөлінеді.

Сараланған  уақыт нормативтеріне жекелеген  еңбек тәсілдерін, әрекеттерді және қимылдарды орындау нормативтері жатады. Еңбек қимылдары мен әрекеттерін  орындау үшін әзірленген сараланған уақыт нормативтері микроэлементті нормативтер деп аталады.

Ірілендірілген  нормативтер уақыт нормаларының бірнеше құрамдас бөлігі  бойынша жекелеген тәсілдерге немесе еңбек процессінің едәуір ірі элементтері – тәсілдер кешені, операцияға  белгіленеді.

Қолданылу саласы бойынша еңбек жөніндегі  нормативтік материалдар салааралық, салалық және жергілікті болып бөлінеді.

Салааралық  нормативтік материалдар  еңбек жөніндегі уәкілетті орган белгілеген тәртіп бойынша әзірленеді және экономиканың әр түрлі салаларындағы ұйымдарда бірдей технология бойынша ұқсас өндірістік жағдайда жұмыстарды орындаумен айналысатын қызметкерлердің еңбегін нормалау үшін пайдаланылады.

Салалық нормативтік материалдар  мемлекеттік басқарудың салалық органдарының шешімі бойынша әзірленеді және осы саласына тән жұмыстарды орындаумен айналысатын қызметкерлердің еңбегін нормалау үшін немесе жұмыстардың қандай да бір түрлеріне салааралық нормативтік материалдар болмаған кезде пайдаланылады.